Bır künı qara şaŋyraq basylym – «Egemendegı» basşymyz Erjūman Smaiyl «myna maqalany qarap şyq, ädıl baǧaŋdy ait» dedı. Soŋyna qarasam «Jaqsybai Samrat» dep tūr. «Būl avtordy bılemın, «Bıteu jara» romanyn oqyǧan edım» dedım. Er aǧa säl oilanyp otyrdy da, «aqiqatyn ǧana ait!» dedı taǧy.
«Egemen Qazaqstanmen» bırge elordaǧa köşıp barǧannan keiın, Erbol dos (Şaimerdenūly) «Bızdıŋ qyzyljarlyq qalamger bauyrymyz bır keremet roman jazypty, sen de oqyp şyq» dep qaraqoşqyl tüstı «Bıteu jarany» ūsyndy. Belgılı saiasi qairatkerlerdıŋ aty-jönı kıtapta badyraiyp tūr. İmperiianyŋ imansyzdyǧyna jastar tobyr bolyp emes, sanaly türde şyqqanyn, oianǧan ūrpaqtyŋ jankeştı ūmtylysyn keiıpkerlerdıŋ qaisarlyǧy arqyly suretteidı. Sūrqai saiasatqa aşynyp alaŋǧa şyǧu erlık ekenın, erlık joly auyr bolatynyn, Jeltoqsan köterılısınde jastardyŋ nebır qatygezdıktı, josyqsyz azapty basynan ötkergenın şytyrman oqiǧalar jelısı arqyly baiandaidy. Almatydan alysta jatyp osyndai sony soqpaqpen sübelı dünie jazǧan azamattyŋ qoldaǧy maqalasyna üŋılgenımızde, aitary däiektı, baǧyty aiqyn ekenıne köz jetkızdık. Er aǧaǧa aqiqat sözımızdı aittyq.
Jäkeŋ bas basylymnyŋ tabaldyryǧyn jaltaqtamai, nyq basyp attady.
Ärıptesımızdıŋ boiy şaǧyn bolǧanmen, oi-öresı biık. Ekı tılge bırdei jüirık. Etekten törge ozady, törden örge örleidı. Nömır saiyn maqalalary şyǧyp jatady. Taqyryby san salany qamtidy. Tereŋ taldaulary täntı etedı. Ekonomikany eŋserıp, saiasatty da saralaidy. Filosofiianyŋ iırımderıne erkın boilaidy. Tyndyrymdy, tiianaqty. Basyn qara maqala etıp bastap, soŋyna taman kelgende öz pıkırın bükpei jetkızedı. Osylai bolsa ūtylmas edık degendı bıldıredı. Būl jan-jaqty bılımdıge tän qasiet ekenı anyq. Turaşyldyǧy bölek. Bügejektemeidı. Kei tūsta olai emes, bylai bolu kerek dep tötesınen tartady. Jalpaqtau jailaǧan uaqytta ondai mınez kımge ūnai qoisyn. Eskertu alsa da adami qalpynan taiǧanaqtaǧanyn körmedık. Baiaǧy tabandylyq, talapqa baǧynu. Şyndyqty töte jetkızu.
Jaqsybai Samrat zamanaui tehnikanyŋ «tılın» jetık bılıp, der kezınde basylymǧa jyldam aqparat beru ısındegı ūşqyrlyǧyn eskergendıkten şyǧar, basşylyq ony on jyldai Prezident pulyna qosty. Elbasynyŋ, Parlament, Ükımet müşelerınıŋ älemdık deŋgeidegı saparlarynda bırge jürıp, tereŋ taldaular, jan-jaqty qamtylǧan saraptamalar jazyp, arasynda at basyn tıregen jūrttardyŋ aituly azamattarynan da jedel sūhbattar jürgızgenıne talai kuä boldyq. Alqaly jiyndarda, baspasöz mäslihattarynda «oǧaş» sūraqtar qoiyp, «mūnyŋ ne?!» degen eskertu estıp qalǧan kezderı de az bolmauşy edı. Ol qyŋyrlyǧynan emes, aqiqattan attap öte almai, turaşyldyq tūǧyrym degendıkten edı.
Özındık baǧyty aiqyn, aitary bar azamattyŋ adami bolmysy da bölek. Bız ony ekı on jyldai qatar jürgende aŋǧardyq. Eŋ bastysy, jaǧdaiǧa qarai qūbyla ketuden aulaq qasietı baǧalauǧa tūrarlyq. Sodan da bolar, älde turaşyl mınezınen be eken, Er aǧa (Smaiyl) Jaqaŋdy erekşe köretın. Jaqaŋ da ädebınen, ızetınen jaŋylmai jüretın
Osy arada myna tüigen oiymyzdy ortaǧa sala ketelık. Eldıkke qol jetkızgenge deiın, özgeler üstemdık etıp tūrǧan tūsta, soltüstıktegı ūltym degen ruhty azamattar: «Adamǧa eŋ qymbat närse – jūrt qamy, jūrt ısı» (A.Baitūrsynūly) dep nietı bölek, tılegı tymyrsyq talailarmen taitalasyp-aq baqqan. Solardyŋ bırı osy Jaqaŋ desek, artyq aitqandyq emes. Petropavl dep jalpaqtamai, Qyzyljar dep, «Qyzyljaryŋ ne?» dep ejıreigenderden, «Qyzyljar» dep jazsa «Joǧarydan bekıtılgenı Petropavl emes pe?» dep tüzep-küzeuşılerden qyŋbai, söz talastyrǧanyn talai estıdık. Mūny estılık dep bılemız. Ol maqalalarynan ǧana emes, körkem şyǧarmalarynan da aiqyn körınıp tūrady.
Bır joly onyŋ maqalalary men kıtaptaryndaǧy būrmasyz zaman sözıne, ömır suretterıne boilap baryp, qalamgerdıŋ ötken jolyna zer salsaq, ormandai diaspora ortasynda erteŋgı künkörısım qalai bolady dep yqtap ketpei, ana tılım arym dep, qazaq mektebın bıtırıptı. Joǧary oqu ornyna synaq tapsyrady. Basqa pännen şauyp ötedı. Orys tılınen diktant jazdyrady. Qūlaidy. Sol jyly qarjy-ekonomika tehnikumyna tüsedı. Bıtırgen soŋ osy salada bıraz jyl qyzmet etedı, basşylyq qyzmetterge jetedı. Revizor bolyp jürgende keŋırdegı keŋderdıŋ keŋırdegıne tyǧyn tyǧyp, memleket qarjysyn qaitartady. Esep-qisap salasyna barǧanda da ädıldıkten ainymaidy. Diktanttan qūlaǧan ol tıldı tıl iesınen asyra bılıp, qyŋyr tartqandardy tüzep jüredı.
Joǧary bılımge qaita talpynady. Qazırgı äl-Farabi universitetınıŋ filosofiia-ekonomika fakultetınde oqidy. Būl fakultetke ekınıŋ bırınıŋ qoly jete bermeitını belgılı. Bar bolǧany on talapker qabyldaidy. Onnyŋ bırı bolu oŋai ma?
Jurnalistıŋ ömırlık armany qalamgerlık bolatyn. Jabaiy jekeşelendırudıŋ zardaby Jaqaŋdy da ainalyp ötpeidı. Qalam qaruyna qol sozady. «Bıteu jarany» jazyp, jaryqqa şyǧarady.
Būdan keiıngı sansyz sapyrylystar da et jürektıŋ tynymyn alyp, sanasyn terbep, oi pernesı köŋılıne tynym bermeidı. Sol qūbylǧan zaman keipınıŋ oi-qyryna «Özgelendı būl ǧalam» romanynda tereŋdep barady. Ony bır beleske şyǧarǧan soŋ, qarymdy azamat ruhaniiat salasyna auysyp, oblystyq teledidarǧa qyzmetke tūrady. Ūzaq uaqyt oiyna tüiıp, köŋıl tükpırıne qorǧasyndai qorytqan taqyryptardy teledidarda tızbektei qozǧap, kökeitestı mäselelerdı otandyq basylymdarda jariialap jatty. Äsırese Abylaidyŋ aq üiı turaly tolǧamdary jūrttyŋ nazaryn audaryp qana qoiǧan joq, ülken qoldau tauyp, nätijesınde abyroiymyzdy asyryp, han üiı qalpyna keldı. Jeŋıstıŋ jemısı degen osy.
Jazuşy Jaqsybaidyŋ qalamynan tuǧan üş roman da – jaqsy baǧalanǧan dünieler. «Bıteu jara» turaly alda az-kem aittyq. «Özgelendı būl ǧalam» romanynda el bolyp qalyptasu jyldaryndaǧy qily kezeŋder, şyrmauy qiyn şyrǧalaŋdar baiandalady. Aşyq ekonomika dep aitqanmen, ony öz paidasyna ikemdep, baiyǧan jyp-jylmaǧai su jūqpas jylpos Hodjaev, sovet zamanynyŋ şeŋberıne şegelengen, jaŋa qadamǧa ikemı kem, «diplomat» arqalap, arany aşylǧandy aldap soǧatyn Hodjaevtardyŋ jetegınde ketıp, halyqty azapty künge äkelgen oblys äkımı Şleiher, qazaqtyŋ tu tıkkenınen ölerdei qorqyp, keşegı üstemdıgın aŋsaǧan şovinstık toptyŋ jymysqy ökılı Parasiuk siiaqtylar beinesın, sol uaqyttyŋ eleŋ-alaŋ şaǧyn nanymdy beredı. Azattyqty aibynym, kiem dep bılgen Quandyqovtai keiıpkerler, tozdyrǧan auyldyŋ qaita qareketke köşe bastaǧanyn Qaiyranas tırlıgımen däiekteidı. Arandatuşylarǧa alaŋdap, taŋdaudyŋ qaisysy dūrys degendı aŋǧaru qiynǧa soǧyp, jol aiyryǧynda tūrǧandar şoǧyry jäne bar. Soŋynda ūlt müddesı degender nietıne jetedı, adasqandar qauymǧa qosylady. Piǧyly būzyqtardyŋ ketetını ketıp, būl menıŋ de Otanym degender jergılıktı jūrtpen yntymaqtasady. Söitıp, zaman aǧymy bır arnaǧa tüsedı, Otanym Qazaq elı degen sanaly jastar sap tüzep şyǧady.
Būl şyǧarmany kezınde qazaqtyŋ ǧūlama perzentı, ūltym dep ötken ören jüirık, sara saŋlaq Amangeldı Aitaly aǧamyz joǧary baǧalaǧanyn eske sala ketelık.
Al üşınşı romany «Būralaŋ zaman» dep atalady. Būl tuyndyda da bügıngı qoǧam qaişylyqtary, jas azamattyŋ taǧdyr-täleiı şytyrman oqiǧalar üstınde suretteledı. Roman jaily Abai atyndaǧy Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, körnektı jazuşy Tūrysbek Säuketaev: «…Osy bırer kündıkte tolyq oqyp şyqtym. Ǧanibet küi keştım. Qalyptasqan myqty qalam iesı ekensıŋ. Bas-aiaǧy jinaqy, jūtynyp tūrǧan şap-şaǧyn dünieŋ roman deuge äbden laiyq… Eŋ bastysy, jalyqtyrmai, qyzyqtyryp otyrady. Nege? Būl – şeberlık, körkemdık öre. Osy biıgıŋnen tüspe!» deptı. Osyndai baǧa alǧan şyǧarma, şynynda, tartymdy oqylady.
Özındık baǧyty aiqyn, aitary bar azamattyŋ adami bolmysy da bölek. Bız ony ekı on jyldai qatar jürgende aŋǧardyq. Eŋ bastysy, jaǧdaiǧa qarai qūbyla ketuden aulaq qasietı baǧalauǧa tūrarlyq. Sodan da bolar, älde turaşyl mınezınen be eken, Er aǧa (Smaiyl) Jaqaŋdy erekşe köretın. Jaqaŋ da ädebınen, ızetınen jaŋylmai jüretın.
Zamanaui jazu qūralynda sausaqtary jorǧadai jüitkitın, oi iırımı aq qaǧaz betıne şym kestedei tüsetın belgılı jurnalist, qarymdy prozaşy Jaqsybai Samrat paiǧambar jasynan asyp, jetı beleske qarai qadam basyp barady. Endı körkem şyǧarmanyŋ körıgın qyzdyryp, oqyrmanyn bärekeldı degızer kemel kezeŋge jetıp otyr. Jaqaŋdy aldaǧy uaqytta jemıstı jyldar jetelei bersın biıkten-biıkke deimız.
Süleimen MÄMET,
jazuşy-jurnalist
