Ūlttyq statistika biurosy taratqan mälımetke süiensek, elımızde bala tuu körsetkışı soŋǧy bes jyldaǧy eŋ tömengı deŋgeige jetken. Naqty aitqanda, 2023 jyly Qazaqstanda 388,4 myŋ säbi düniege keldı. Mamandar būl körsetkış 2027 jylǧa qarai älı de tömendeitının aitady.
Aita ketken jön, elımızde demografiialyq saiasatty retteitın qūjat äzırge qabyldanǧan joq. Būrynǧy tūjyrymdamanyŋ merzımı bıttı. Halyqtyŋ sany tabiǧi ösım men syrttan kelgen qandastar esebınen köbeietının eskersek, ūlttyŋ bolaşaǧy üşın jaŋa baǧdarlamanyŋ qabyldanuy kezek küttırmeitın mäsele boluy tiıs.
Sonymen, bala tuudyŋ negızgı ülesın 25-29 jas aralyǧyndaǧy äielder qūraidy. 30-34 jas aralyǧyndaǧylar – 26%. 20 jasqa deiıngı äielder ötken jyly 12 myŋdai balany düniege äkelse, 50 jastan asqan äielder 96 balaǧa jaryq ömır syilady. Tuudyŋ eŋ joǧary deŋgeiı Maŋǧystau men Türkıstan oblysyna jäne Şymkent qalasyna tiesılı. Al eŋ tömengı körsetkıştı Soltüstık Qazaqstan qūrap otyr. Sondai-aq auyldyq jerge qaraǧanda qalada tuǧan balalardyŋ sany artqan.
Alǧaşqy balany keş tuady
«Bır bala tusa, bır tüp jusan artyq şyǧady» degen naqyldy qazırgınıŋ kouchtary külkıge ainaldyrady. Äsırese, äleumettık jelılerde taralǧan qysqa podkasttarda «Eger balaŋa dūrys bılım bere almasaŋ, dūrys kiım äpere almasaŋ, sapaly qylyp ösıre almasaŋ, tuma!» degen aqyldan bölek, «Senı jıgıtıŋ baǧalamasa, astynda üiı bolmasa, qalauyŋa qol jetkıze almasaŋ, tūrmysqa şyǧuǧa asyqpa» degen keŋester de jetıp artylady. Aqylyn tegın de aitatyn, aqşaǧa da satatyn psihologtardyŋ sabaǧyn tyŋdaǧan qyz-kelınşekterdıŋ qabyldaǧan şeşımı demografiialyq ahualǧa qanşalyqty äser etetını belgısız. Degenmen, däl qazırgı taŋda äielderde alǧaşqy balany düniege äkelu jasy ūlǧaiyp barady.
«Bala tuu tömendeitının ekı jyl būryn aitqanmyn. 2020-2021 jylǧy «bebi bum» otbasynda üşınşı jäne törtınşı balalardyŋ tuyluyna bailanysty boldy. Jalpy, tuudyŋ negızgı körsetkışterın alyp qaraityn bolsaq, alǧaşqy nekege tūru jasy da, alǧaşqy balany düniege äkelu jasy da ūlǧaiyp barady. Soŋǧy sanaq qorytyndysy boiynşa, äielder 1-2 baladan artyq tuudy qalamaidy. Būl, äsırese, qazaqtardyŋ arasynda keŋınen tarap keledı. Mūnyŋ sebebın anyqtau üşın, mındettı türde äleumettık saualnama jürgızuımız kerek» deidı ūlttyq sarapşy-demograf Aiaulym Saǧynbaeva. Onyŋ aituynşa, demografiianyŋ zaŋdylyqtaryn alyp qaraityn bolsaq, qazırgı kezeŋde elımız demografiialyq revoliusiianyŋ üşınşı, törtınşı fazasyna ötıp keledı. Mūndai kezde tuu deŋgeiınıŋ tömendeuı anyqtalady. Būl – dünie jüzınıŋ bärınde bolyp jatqan trendterdıŋ bırı.
«Sonymen qatar aktivtı reproduktivtı jasta balany düniege äkeletın 1998, 1999, 2000 jyldary tuylǧan äielderdıŋ de sany az. Būl da bır sebep. Mūnyŋ bärı bır künde paida bolǧan dünie emes, bırtındep-bırtındep qalyptasqan jaǧdaidan tuyndap otyr. Endıgı kezekte tuu deŋgeiı tömen öŋırlerge arnaiy baǧdarlama engızgenı jön. Bızde ondai öŋırlerge tuudyŋ jalpy koeffisientı 2/1 tömen öŋırlerdı jatqyzuǧa bolady. Oǧan Qostanai oblysy, Soltüstık Qazaqstan oblysy, Almaty qalasy, Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary jatady» deidı ūlttyq sarapşy.
12 myŋ teŋge kımnıŋ jyrtyǧyn jamaidy?
Bala tuu körsetkışınıŋ özgeruıne kerı äser etetın faktorlar köp. Bala tuatyn jastaǧy äielerdıŋ sanynyŋ azdyǧy, otbasy qūndylyqtarynyŋ özgeruı, jastar arasyndaǧy ajyrasu, soŋǧy kezde beleŋ alǧan bedeulık jäne köpbalaly otbasylarǧa tölenetın äleumettık tölemderdıŋ tükke jetpeitının atauǧa bolady.
«Eldıŋ äleumettık jaǧdaiy keremet emes, qymbatşylyq bır büiırden qysyp tūr. Aspandap ketken baǧaǧa tūsau joq. Qara halyq qazır kiımdı emes, bırınşı tamaq pen jol aqysyn oilap tūratyn jaǧdaida. Köpbalaly analardyŋ eŋbekqorlyǧyn osy qymbatşylyqpen, qamqorlyqtyŋ azdyǧymen bailanystyramyn. Är balaǧa berıletın 12 myŋ teŋge kımnıŋ jyrtyǧyn jamaidy? «Balany tudyq, endı asyraiyq» degen jankeştılık jatqan siiaqty. Bızdegı demografiialyq saiasat älı de dūrys emes. Nege? Bırınşıden, är balaǧa bölınetın järdemaqy öte az. Jäne ony törtınşı balaŋ bolǧanda ǧana bergenı, tıptı, dūrys emes. Ony är otbasy bırınşı balasynan bastap alsyn. Taǧy bır mäsele – «Kümıs alqa», «Altyn alqa» töŋıregınde. Būl statusty anaǧa altynşy balany tua sala beru kerek dep oilaimyn. Al bızde balanyŋ 1 jasqa kelgenın kütedı. Ol dūrys emes. Ony kütedı, qūjatyn ötkızıp qoiyp, kemı alty ai taǧy kütedı. Sondaǧy ardaqty analarǧa beretın järdemaqysy 23-aq myŋ teŋge. Būl ataqty altynşy, jetınşı balany tuyp jatqan anaǧa raqmet aityp, bırden bermei me?! Berse de, balanyŋ ömırge kelgen künınen bastap eseptemeidı. Menıŋ oiymşa, demografiialyq saiasatymyzǧa sony sipat, ülken özgerıs kerek» deidı köpbalaly ana Güljan Oralbaiqyzy.
Äielderdıŋ bärıne qoldau kerek
Astana qalasynda 37 968 köpbalaly otbasy bar. Onyŋ ışınde – 31 430 tört jäne odan da köp kämeletke tolmaǧan balalary bar otbasylar. «Kümıs alqa», «Altyn alqamen» marapattalǧandar sany – 6538.
Aşyǧyn aitu kerek, Qazaqstanda köpbalaly otbasylarǧa qoldau barlyq öŋırlerde bırdei emes. Elımızdıŋ tükpır-tükpırınde tūratyn analardyŋ köbı tek memleket tarapynan berıletın äleumettık järdemaqymen ǧana qamtamasyz etılgen. Al Astana, Almaty qalalarynda jergılıktı äkımdık tarapynan türlı jeŋıldıkter men kömekter berıledı. Mäselen, astanalyq köpbalaly äielder jolauşylar kölıgınde tegın jüredı, atauly äleumettık tölem alatyndar ekı jylda bır ret stomatologiialyq protezdeu qyzmetıne jügınedı, 8 Nauryz merekesınde az bolsa da bırrettık aqşalai tölem alady, künkörıs deŋgeiıne säikes kömır satyp aluǧa kömek alatyndar bar. Al tuu körsetkışı tömen öŋırlerde mūndai qoldau qarastyrylǧan dep aita almaimyz. Öitkenı mäselenıŋ barlyǧy ainalyp kelgende, jergılıktı biudjettıŋ büiırıne kep tiedı.
«Köpbalaly analar qoǧamdyq kölıkte tegın jüruı tiıs jäne olarǧa jylyna bır ret şipajaida demalu mümkındıgın berse de jarasady. Jaz mezgılınde eŋ bolmasa bır balamyzǧa lagerge jeŋıldetılgen joldama qarastyrylsa eken. Mektep ashanasynda tegın tamaqtanu bolmasa da, bır staqan airan men bälış beruge Ükımettıŋ nege şamasy jetpeitınıne taŋ qalamyn. Ötkende ärbır it-mysyqty qorǧauǧa aqşa bölınetının oqyp, aldymen nege eldıŋ bolaşaǧy balalarymyzǧa köŋıl bölmeske degen oidyŋ kelgenı jasyryn emes. Eger qajettı deŋgeide qoldau bolmasa, qazaqtyŋ sany qalai köbeiedı?» deidı Astana ırgesınde tūratyn «Altyn alqaly» ana Saltanat Bazarbekqyzy.
Körşı elderdıŋ köşı qalai?
Qyrǧyzstanda jäne Moldovada köpbalaly otbasylar üşın bölek tölemder qarastyrylmaǧan. Bıraq memleket az qamtylǧan otbasylarǧa järdemaqy töleidı. Al Äzerbaijanda bes nemese odan da köp balasy bar otbasylarǧa memleketten är balaǧa 105 manat, iaǧni 27 650 teŋgeden berıledı. Armeniiada üş balasy barlar köpbalaly bolyp sanalady. Üşınşı jäne ärbır kelesı bala üşın memleket balalary alty jasqa tolǧanǧa deiın ai saiyn bızdıŋşe, 47 myŋ teŋgeden töleidı. Sondai-aq bırjolǧy järdemaqylar bar. Üşınşı jäne törtınşı bala tuylǧan kezde är anaǧa 947 myŋ teŋgeden, al besınşı bala düniege kelgende 1 mln 420 myŋdai alady. Belorussiiada da üş baladan bastap köpbalaly bolyp sanalady. Basqa elderge qaraǧanda atalmyş elde köpbalaly analardy qoldau jaǧy äu bastan tiımdı jolǧa qoiylǧan. Mäselen, üşınşı jäne odan keiıngı balalar tuylǧan nemese asyrap alynǧan kezde är anaǧa bır rettık 4 mln teŋgeden berıledı. Tūrǧyn üi alu üşın jeŋıldetılgen nesieden bölek, eŋbek, salyq jäne zeinetaqy salalarynda qosymşa jeŋıldıkter bar.
Kemu prosesın toqtatu qiyn
«Körşı eldermen salystyrǧanda bızdıŋ jaǧdaiymyz jaqsy. Äleumettık tölemder az dep aitqanmen, demografiialyq ahual jaǧynan, damu deŋgeiı jaǧynan Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan siiaqty elderde bızdegıdei bärıne bırdei tölem jasalynbaidy. Bıryŋǧai tölemder tek äleumettık osal toptarǧa ǧana berıledı. Bızde tabys közıne qaramastan berıletın tölemder bırdei. Jūmyssyzdarǧa bölek tölenedı. Köbınde Reseidegı «Ana kapitalymen» salystyryp jatady. Bıraq, ol eldıŋ ahualy men problemalary äldeqaida kürdelı ekenın ūmytpauymyz kerek» deidı ūlttyq sarapşy-demograf Aiaulym Saǧynbaeva. Onyŋ baiandauynşa, memlekette älı demografiialyq saiasat joq. Sondyqtan naqty qandai mejege jetuımız kerek, baǧytymyz qandai degen sūraqqa jauap beru qiyndau. Aldymen demografiialyq saiasatqa jauapty organ taǧaiyndalu kerek. Qazırgı taŋda Qazaqstannyŋ tuu deŋgeiınde negızınen, öŋırlerdıŋ problemasyn şeşu maŋyzdy. «Öitkenı bırınşı toqsandy alyp qaraityn bolsaq, Soltüstık Qazaqstan oblysynda bırneşe jyldan berı tabiǧi demografiialyq kemu bolyp jatyr. Şyǧys Qazaqstan oblysynda da kemu bastaldy. Bır bastalǧan prosestı der kezınde qolǧa almasa, ary qarai toqtatu qiyn bolady» deidı maman.
Endıgı ümıt – qūjatta
Osydan tört ai būryn senator Äsem Rahmetova Qazaqstannyŋ 2050 jylǧa deiıngı demografiialyq saiasatynyŋ tūjyrymdamasyn äzırleu turaly ūsynysyn aitqan bolatyn. Öitkenı halyq sanynyŋ ösu-tömendeu dinamikasy soŋǧy 30 jylda tübegeilı özgerıske ūşyrady.
«Bügıngı künge deiın memlekettık deŋgeide qoldanylyp kelgen deklarativtı sipattaǧy demografiialyq boljamdar eldıŋ damu perspektivalaryna säikes kelmeidı. Al bız osy uaqytqa deiın qoldanyp kelgen Aumaqtyq damu josparynda belgılengen boljamdar boiynşa, 2025 jylǧa qarai Qazaqstan halqynyŋ sany 19,8 mln qūrauy tiıs edı. Demek, elımızde soŋǧy uaqyttarda qabyldanyp jatqan saiasi, strategiialyq damu baǧdarlamalarynda, eŋbek naryǧynda, bılım granttaryn bölude jäne basqa da ekonomikalyq-äleumettık şeşımderde halyqtyŋ demografiialyq ösımderı tiısınşe eskerılmeude. Būl kez kelgen baǧdarlamalardyŋ sapaly oryndaluyna, josparly indikatorlarǧa qol jetkızuıne aiqyn kedergı bolady» degen edı senator. Elımızde demografiialyq teŋgerımsızdık mäselelerın şeşuge baǧyttalǧan memlekettık baǧdarlamalardyŋ nätijesı köŋıl könşıtpeitının aşyq aitqan edı. Sondyqtan qoldanystaǧy baǧdarlamalardy keşendı türde qaita qarastyru üşın tiıstı bırneşe şaralardy qabyldaudy ūsyndy. Degenmen, bärı – uaqyttyŋ enşısınde.
Maman mınberı
Şynar TÖLEŞOVA, demograf-sarapşy:
-Naqty derekterge süiensek, 2023 jyly bır äielge şaqqanda 2,96 balany qūrady. Būl karantinge deiıngı 2019 jylǧy deŋgeiden säl joǧary. Jalpy, 2020, 2021 pandemiia jyldarynda tuu bır äielge 3,32 bala deŋgeiıne köterıldı. Ädette mūndai jaǧdai 1-2 jylǧa ǧana sozylady. Odan keiın tuu bırtındep tüsedı. Sondyqtan 2022-2023 jyldardaǧy tuu körsetkışınıŋ tömendeuın osymen bailanystyruǧa bolady. Endı tuu körsetkışı odan ärı qarai tömendei bere me degen sūraq tuyndaidy. Tömendeuı mümkın, bıraq elımızde eşqandai saiasi, äleumettık-ekonomikalyq qiynşylyqtar bolmasa, bır äielge 2,0 baladan tömen tüspeidı dep oilaimyn.
Qazırgı uaqytta demografiialyq saiasat jolǧa qoiylmaǧan. Köpbalaly otbasylarǧa berıletın jeŋıldıkter äleumettık saiasat retınde, ölım-jıtımdı azaitu densaulyq saqtau salasyndaǧy saiasat, köşı-qon bölek saiasat retınde jüzege asyryluda. Al demografiialyq saiasat jeke saiasat retınde tek halyq sany azaiyp, qolaisyz demografiialyq jaǧdai qalyptasqan kezde boluy mümkın. Bügınde qolaisyz demografiialyq ahual tek soltüstık öŋırlerde qalyptasqan.
Gülmira Aimaǧanbet
