Menıŋ aldymda QR Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı 2024 jyly daiyndaǧan «Jeke basyn kuälandyratyn qūjattarda, sondai-aq ümıtkerlerdıŋ ūltyn rastaityn basqa da qūjattarda tiıstı jazba bolmaǧan jaǧdaida, qandas märtebesın jäne jeŋıldetılgen tärtıppen Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattyǧyn aluǧa ümıtker adamdardyŋ ūlty qazaq ekenın aiqyndau qaǧidalary» atalatyn qūjattyŋ jobasy jatyr.
Būl qūjat ideiasy bızge ūnaidy, sebebı basty mäsele etnikalyq qazaqtarǧa QR azamattyǧyn jeŋıldetılgen tärtıppen aluǧa baǧyttalǧan, bıraq negızgı ideiasy öte maŋyzdy būl qūjattyŋ ıske asyrylu tetıkterı «QR azamattyǧyn jeŋıldetılgen tärtıppen aludy» bırneşe ese qiyndatady. Nege? Bız osy mäselelerdı talqyǧa salyp köremız.
Bırınşıden, osy maŋyzdy qūjatty daiyndaǧan QR Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı «ūlt» jäne «etnos» ūǧymdaryn aiyrmaǧan. Ūlt pen etnostyŋ arasyn aiyra almau – qoǧamdyq ǧylymdardyŋ ülken auruy. Bız sovettık anyqtamalarmen älı de «ǧylym jasap» kele jatqan elmız. Mäselen, Stalin «Marksizm i nasionalnyi vopros» eŋbegınde «Nasiia est istoricheski slojivşaiasia ustoichivaia obşnost liudei, voznikşaia na baze obşnosti iazyka, territorii, ekonomicheskoi jizni i psihologicheskogo sklada, proiavliaiuşaiasia v obşnosti kultury» deidı (Stalin İ. Marksizm i nasionalnyi vopros. M., Gospolizdat, 1952, s. 12). Şyn mänınde, būl etnostyŋ anyqtamasy, iaǧni tıl bırlıgı, ortaq qonysy, şaruaşylyǧy, mınez-qūlqy – etnosty özgelerden oqşaulaityn belgıler. Kembridj äleumettık antropologiia kafedrasynyŋ professory E.Gellner «Nations maketh man; nations are the artefacts of men s convictions and loyalties and solidarities» deidı, iaǧni ūltty adam jasaidy, ūlt – adamnyŋ senım-nanymynyŋ, qūmarlyǧy men yntyzarlyǧynyŋ, beiımdılıgı men daǧdylarynyŋ jemısı (Gellner E. Nations and nationalism. Library of the Central European university, Budapest. Oxford, Blackwell Publishers,1983, r. 7). Eger joǧarydaǧy anyqtamany tıkelei tüsındıretın bolsaq, ūlt bolu üşın adamdarǧa ortaq şyǧu tegı mındettı emes, bastysy – sol qauymǧa ortaq simvoldardy jäne tırşılık erejelerın qabyldauy. Qazaq ūltynyŋ ökılı bolu üşın 77 ataŋnan berı etnikalyq qazaq bolu şart emes.
Ekınşıden, joba avtorlary QR azamaty bolu üşın ötınış bergen adamnyŋ qazaq ūltyna jatatynyn anyqtau üşın molekula-genetika saraptamasyn jasau kerek deidı. Būl – tübırımen adami jäne ǧylymi tūrǧydan qate tüsınık. Endı QR Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgın būl qatelıkke itermelegen alǧyşarttardy taldaiyq:
Bırınşıden, soŋǧy on jyldyqta Qazaqstanda är türlı deŋgeide qan turaly äŋgıme köbeiıp kettı. Būl äŋgımeler genetikaǧa, qan turaly ılımderge eş qatysy joq adamdar tarapynan qoǧamǧa taŋyldy. Onyŋ eŋ bır aişyqty körınısı «Nūr Otan» partiiasynyŋ yqpalyn paidalanyp, «oralman» atauynyŋ «qandasqa» özgeruı (Auyt Mūqibekūly, t. b.). Tereŋ oilastyrylmaǧan özgerıstıŋ nätijesınde syrtqy elderden köşıp kelgen qazaqtar ǧana emes, qazır özınıŋ tuǧan jerıne, iaǧni Qazaqstanǧa qaita oralǧan özge (orys, nemıs, kärıs, t. b.) etnos ökılderı de qandas atandy.
Qazırgı künı halyqtyŋ qaraŋǧylyǧy, «aborigendık sindrom», şeneunıkterınıŋ üstırttıgı sebeptı qan turaly äŋgıme künnen-künge asqynyp barady. Būl belgılı därejede Qazaqstanda keŋ kölemde jürgızılıp jatqan DNQ zertteulerge qatysty. Bızdıŋ oiymyzşa, QR-da būl baǧytta zertteuler jürgızılgenınde eş oǧaştyq joq, mäsele ony tym därıptep, jarnamalap jıberude (Jaqsylyq Säbitov, t. b.). Bız qan turaly zertteulerdı arnaiy daiyndyǧy jäne azamattyq tüsınıkterı myqty genetika mamandary jürgızuı kerek dep sanaimyz.
Jas kezımde professor Orazaq Smaǧūlovtyŋ antropologiialyq ekspedisiialaryna qatystym. Bır joly Orazaq aǧai özınıŋ qalai antropolog bolǧanyn baiandady. Qazaq universitetın bıtırgen soŋ Almaty medisina institutynda professor Bökeihanov qaramaǧynda ekı jyl boiy adam süiekterımen jūmys ıstegenın aitty. Eger bızdıŋ jaŋadan paida bolǧan «genetikter» ekı jyl boiy arnaiy daiyndyqtan ötse olardyŋ sözıne sener edım.
QR Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ «ötınış beruşınıŋ qazaq ekenın anyqtau üşın molekula-genetika saraptamasyn (etnikalyq test) ötkızu turaly» şeşımı qandai ǧylymi negızge süienedı? Menıŋ bıluımşe, molekula-genetika saraptamasy adamnyŋ äke-şeşesın aiyryp beredı, tūqym quatyn aurularyn anyqtauǧa kömektesedı, bıraq eşqaşan adamnyŋ etnikalyq şyǧu tegı turaly aqparat bere almaidy. Sebebı älemde bır atadan taraǧan etnos joq, jer betınde myŋdaǧan etnos bolsa, sonyŋ köpşılıgı qūrama. Mysaly, qazaq etnosy HV ǧasyr basynda jüzdegen ru-taipadan qūraldy. Köptegen ru-taipanyŋ özınıŋ memlekettık tarihymen qatar özınıŋ qandyq erekşelıgı boldy. Mysaly, Ūly jüz ışınde dulat, alban, suan, t. b. S3 gaplotobyna jatady, iaǧni qany jaǧynan moŋǧolǧa jaqyn, jalaiyrda S3-pen qatar R1a1a bar dep esepteledı. Orta jüz arǧynda G1 basym, iaǧni irandyqtarǧa jaqyn, al arǧyn ışındegı börşı atasynyŋ qany I 2a 2a M-223 Europada köp kezdesedı. Endı osy I 2a 2a M-223 qanymen sızge ispandyq ötınış berse, ony sız etnikalyq qazaq dep qabyldai alasyz ba?! Söz joq, ertede halyqtardyŋ ūly köşı-qony kezınde qazaq jerınen attanǧan qauymdar Europaǧa da, Soltüstık Afrikaǧa da, Ündıstanǧa da qonystandy, bıraq qazırgı uaqytta olardyŋ bärı de özge etnos ökılderı. Osy siiaqty Kışı jüzde de bır basym qan toby joq, mysaly berış ışınde S3, J2a1, R1b gaplotoptary bar delınedı. Osy üşeuınıŋ qaisysyn sız qazaq gaplotoby dep qabyldaisyz? Endıgı bır sūraq – būl zertteuler halyqtyŋ qanşa paiyzyn qamtydy? Menıŋ oiymşa, öte az bölıgın, oǧan qarap mynau qazaq, mynau qazaq emes dep şeşım şyǧaru qanşalyqty dūrys?! Al eger sız jer betındegı 17 mln qazaqty tügel DNQ zertteulermen qamtysaŋyz, gaplotoptar sany bırneşe ese ösetını kümänsız. Sebebı qazaq etnosy Ortalyq Aziianyŋ dalalyq aimaǧyn bırneşe myŋdaǧan jyl boiy meken etken jäne Euraziialyq älemnıŋ barlyq aimaǧyna taraǧan köne jäne ortaǧasyrlyq halyqtardan qūralady. Qazaq jerı – Maǧjan Jūmabaev jazatyn özge halyq enşı alyp ketken kezde bızge būiyrǧan «qara qazan».
Sonymen qoryta aitatyn bolsaq:
1) qanǧa bailanysty zertteuler, saraptamalar erte zamandaǧy köşı-qon baǧyttaryn, tūqym qualaityn aurulardy, äke-şeşenı aiyrǧanmen, qazaqtyqty aiqyndaityn etnikalyq test qyzmetın atqara almaidy;
2) molekula-genetika saraptamasyn ötkızu turaly ideia şeşım qabyldanyp, būiryq şyqqan künnen bastap qulyqpen aqşa tabu qūralyna ainalady. Syrttan QR azamaty bolamyn dep ötınışpen kelgen qazaq tektı adam molekula-genetika saraptamasyn jasau üşın kemı 100 myŋ teŋge şyǧarady, eger 5 adamdyq otbasy bolsa 500 myŋ teŋge (ortaşa eseppen). Saraptama ideiasynyŋ qūjatqa enuı de osy müddeden tuyndauy äbden mümkın;
3) qandas märtebesın jäne QR azamattyǧyn beru üşın jergılıktı atqaruşy organdardyŋ ökılderı, qazaq tılı men Qazaqstan tarihy salasyndaǧy mamandar, etnograftar kıretın komissiia qūrylsa jetkılıktı;
4) ötınış beruşılerdıŋ özın etnikalyq qazaq retınde säikestendıruge mümkındık beretın salt-dästürlerın, mädenietın bıluı jetkılıktı;
5) qandas märtebesın jäne QR azamattyǧyn alu üşın ötınış beruşınıŋ özge de QR azamattyǧyna ümıtker adamdar siiaqty qazaq tılın bıluı negızgı şart;
6) ötınış beruşınıŋ qazaq ekenın aiyrudyŋ basty joly – özınıŋ ruy, jetı atasy turaly bıluı. Būl maŋyzdy indikator dep esepteimız. QR-da ru qūrylymy būrynǧy därejede ömır süruın toqtatqanmen, şyqqan ruy, jetı atasy turaly tarihi mälımet är qazaqtyŋ jadynda bar.
7) Özge elderden QR azamattyǧyn alamyz dep kelgen qazaq tektı azamattarǧa molekula-genetika saraptamasyn ötkızu ideiasy qauıptı.
Jambyl ARTYQBAEV,
professor
