Türkıstan ölkesı men qazaq jerındegı saiasi qyzmetınde jarqyrai tanylǧan Sūltanbek Qojanov şyn mänınde jeke harizmasy myqty elitalyq tūlǧa bola aldy. Onyŋ öz töŋıregıne ūlttyq elita ökılderın toptastyryp, olardy ortaq ideiaǧa jūmyldyra aluy jeke basynyŋ müddesınen memleket müddesın joǧary qoiatyn biık azamattyq jäne saiasi kredosyn aiqyndaidy.
Ūlttyq memlekettılık qalyptastyru jolynda ol qazaqtyŋ nebır igı jaqsylarymen ideialas, pıkırles, müddeles nemese qarama-qarsy közqarasta bolsa da qoian-qoltyq qyzmet ıstedı. Osyǧan bailanysty Qojanov – Şoqai, Qojanov – Meŋdeşov, Qojanov – Säduaqasov, Qojanov – Rysqūlov, Qojanov – Töreqūlov, Qojanov – Jūmabaev, Qojanov – Dulatov, Qojanov – Asfendiiarov qarym-qatynastary barynşa jemıstı boldy. Solardyŋ arasynan «älem tanyǧan tūlǧa» (Köşım Esmaǧambetov) Mūstafa Şoqaimen bailanysyn qairatkerdıŋ ūltjandy tūlǧa bolyp qalyptasuyna yqpal etken bastau retınde baǧalai alamyz.
Türkıstan mūǧalımder seminariiasynyŋ studentı Sūltanbektıŋ saiasi küreske aralasuy 1916-1917 jj. Taşkent qalasynda jūmys ıstegen qazaq ziialylarynyŋ «Keŋes» atty astyrtyn saiasi üiırmesınen bastaldy. Şoqai men Qojanovtyŋ qarym-qatynasynda Türkıstan ölkesındegı alǧaşqy täuelsız qazaq gazetı «Bırlık tuy» gazetınıŋ alar orny erekşe. Gazet 1917 jyldyŋ 24 mausymnan 1918 jyldyŋ säuır aiynyŋ ortasyna deiın Taşkent qalasynda şyǧyp tūrǧan. «Keŋes» üiırmesınıŋ müşelerı Kölbai Tögısovtıŋ redaktorlyǧymen Taşkentte şyǧyp tūrǧan «Alaş» gazetınıŋ negızınde jaŋa basylym şyǧarudy oilastyryp, S.Qojanovty K.Tögısovpen kelıssöz jürgızuge jıberdı. Bıraq K.Tögısov «Alaş» gazetınen aiyrylǧysy kelmeitındıgın tanytqan soŋ ūiym müşelerı serıktık aşyp, «Bırlık tuy» atty jeke gazet şyǧaru jönınde şeşım qabyldaidy. Keiınnen üiırme biurosynyŋ ūiǧarymymen gazettıŋ şyǧaruşysy Q.Bolǧanbaev boldy. Gazettı şyǧaru ısıne M.Şoqai redaktor retınde atsalysty. Gazet 1917 j. 26 qaraşada Qoqan qalasynda ötken Bükıltürkıstan mūsylmandarynyŋ IV sezı jariialaǧan Türkıstan Mūhtariiatynyŋ özbek tılındegı «Ūlūǧ Turkiston», orys tılındegı «Golos Turkestana» gazetterımen bırge qazaq tılındegı baspasöz organy bolyp bekıtıldı.
Osy sezge qatysqan S.Qojanov gazette «Türkıstanda orys siezderı», «Türkıstannan» atty maqalalar jariialady. 1917 j. 24 mausymnan şyǧa bastaǧan gazettıŋ alǧaşqy ekı sanyna M.Şoqai, odan keiıngı on üş sanyna H.Bolǧanbaev, on altynşy sanynan bastap S.Qojanov redaktorlyq jasady, barlyǧy 29 sany jaryq kördı. Gazet keŋestık bilıktıŋ ornyǧuymen qysymşylyqqa tüsıp, jabyldy.
S.Qojanovtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı ūltqa qyzmet etudıŋ jarqyn ülıgısı boldy. Ol aitys-tartyspen, qitūrqylyǧy mol saiasi kürespen ötken san-salaly qyzmetınde toptyq, aimaqtyq, tıptı taptyq müddelerdıŋ deŋgeiınde qalyp qoimai ärkez ūlttyq, memlekettık biıkten tabyldy
Şoqai men Qojanovtyŋ qarym-qatynastarynda 1917 j. 2-5 tamyz aralyǧynda Taşkent qalasynda ötken Türkıstan ölkesındegı qazaq halqy ökılderınıŋ sezı de erekşe oryn alady. Sezge Syrdariia, Jetısu, Samarqand, Ferǧana oblystarynan 82 ökıl qatysty. Delegattar qatarynda Q.Sarmoldaev, Q.Qojyqov, Ä.Kenesarin, S.Aspandiiarov, M.Tynyşbaev, Q.Älımbekov, İ.Qasymov sekıldı sekıldı qairatkerler boldy. Sezd töralqasyna qūrmettı töraǧa bolyp Seidjaǧypar Aspandirov, töraǧalyqqa M.Tynyşpaev, onyŋ orynbasarlary bolyp Aldabek Mangeldin men İbragim Qasymov, müşelerı bolyp Qoŋyrqoja Qojyqov, Serıkbai Aqaev, Äzımhan Kenesarin jäne Sadyq Ötegenovter, hatşylyqqa Zūlqarnain Seidalin, Şahmardan Kapsaliamov jäne Sūltanbek Qojanovtar sailandy. Sezd kün tärtıbıne barlyǧy 18 mäsele ūsynyldy. Bükılreseilık qūryltai jinalysyna deputattyqqa kandidat retınde sezd atynan 15 adam, sonyŋ arasynda M.Şoqaimen bırge S.Qojanov ta ūsynylǧan. Delegattar Türkıstan ölkesınde jäne onyŋ oblystary men uezderınde qazaq-qyrǧyz keŋesı aşylsyn degen ūiǧarym jasap, Syrdariia oblystyq qazaq keŋesınıŋ qūramyna S.Ötegenov, Ä.Kötıbarov, İ.Qasymov, T.Rysqūlov, S.Qojanovtar sailandy.
1917 j. qaŋtardyŋ 6-9 aralyǧynda Türkıstan qalasynda Alaşorda ükımetı arnaiy ūiymdastyrǧan Syrdariia oblysy qazaqtarynyŋ sezı de Şoqai – Qojanov qarym-qatynasynan habar beredı. Sezge 82 ökıl jinalǧan. Olardyŋ qūramynda Perovsk, Äulieata, Taşkent, Qazaly, Cherniaev, Türkıstan uezderınen ökılder boldy. Sezde Alaş ziialylary ūlttyq memlekettılıktıŋ asa maŋyzdy belgısı – territoriialyq qol jetkızu ideiasyn köterdı. 5-13 jeltoqsan 1917 j. Orynbor qalasynda ötken Jalpy qazaq-qyrǧyz sezınıŋ Türkıstan qazaqtaryn Alaş avtonomiiasyna qosu mäselesı şeşımın taba almaǧan sebeptı osy sezdı şaqyruǧa şeşım qabyldanyp, Ä.Bökeihanov pen M.Şoqaidyŋ «Qazaq» jäne «Bırlık tuy» (№17 1917 j. 14 jeltoqsany) gazetterınde jariialanǧan «Syrdariia oblystyq sezın şaqyru turaly» jedelhatynda «sezge bolys basy bır kısınıŋ üstıne myna kısıler arnalyp şaqyryldy» dep arnaiy tızım ūsynǧan. Sezdıŋ ūiymdastyru jūmysynda Türkıstan töŋıregınde tuyp ösken S.Ötegenov, S.Qojanov, Q.Qojyqov jäne S.Aldabergenovter belsene qyzmet jasaǧan. S.Qojanov sezde söilegen sözınde jiyn «Bırlık tuy» gazetınıŋ ideiasy negızınde boldy jäne onyŋ bolşeviktermen bıtıspestıgın tanytty» dedı. Sezde Syrdariia qazaqtary qosylǧanda Alaş avtonomiiasynyŋ astanasy Türkıstan qalasy bolady dep şeşım qabyldanǧandyǧyn da aita ketuımız kerek.
S.Qojanovtyŋ Türkıstan ölkesınde Syrdariia oblatkomynyŋ töraǧasy, Işkı ıster, Halyq aǧartu, Jer-su ısterı halkomy, Türkatkom töraǧasynyŋ orynbasary, töraǧasy, RK(b)P OK Ortaaziialyq biurosynyŋ müşesı bolyp qyzmet ıstedı. Bıryŋǧai partiialyq saiasattyŋ soiylyn soqqan keibır qairatkerlerden erekşelıgı osy qyzmetterınde ol alaştyq negızdegı ūlttyq ideiadan bır sät te qol üzgen emes.
Alaştyq ideianyŋ keŋestık bilık jaǧdaiynda jalǧasyn tapqandyǧyna ölkedegı qazaq oblystarynda jer-su reformasynyŋ ūlttyq müdde tūrǧysynda sättı jürgızıluı jarqyn mysal bolady. Osy jer-su reformasynyŋ basy-qasynda Jer ısterı halkomy, alaşşyl qairatker Sūltanbek Qojanov tūrdy. İ.Stalin 1922 j. 17 şıldesınde Ortaaziialyq biuronyŋ hatşysy Zelenskiige, köşırmesın Qojanovqa arnap joldaǧan jedelhatta «Rudzutaktyŋ üş qaitara şaqyruynan türlı sebeptermen jaltarǧan Qojanov Jetısuda köşırıp jıberu (qonystanuşylardy – avt.) men tūtqynǧa aludy jalǧastyruda. Tez arada Jetısuda köşırıp jıberu ataulyny toqtatyp, Qojanovty tüsınık beru üşın Mäskeuge jıberıŋız» deidı. Qonystanuşylar üşın tartyp alynǧan jerlerdı öz ielerı – qazaqtarǧa qaitaru turaly alaştyq ideiany keŋestık bilıktıŋ saiasatyn paidalanyp, batyl ıske asyra bastaǧan S.Qojanovtyŋ būl äreketı äste de taptyq müddenıŋ şotyn şabu emes, eŋ aldymen ūlttyq müddege qyzmet etu edı.
Türkıstan Mūhtariiaty bolşevikter tarapynan qan-josa etıp quyp taratylǧan soŋ mūǧajyrlyq jaǧdaida küres jürgızuge mäjbür bolǧan Şoqai Baku qalasynda jürgende Sūltanbek Qojanovtan Türkıstanǧa oralyp, qyzmetke aralasuǧa şaqyrǧan jedelhat alǧandyǧyn jazady. Qojanov būl kezde Taşkentte Aǧartu halkomy bolyp qyzmet ısteitın edı.
S.Qojanovtyŋ Qazaq Ölkelık partiia komitetınıŋ hatşysy bolǧan kezı onyŋ qyzmetınıŋ eŋ biık şyŋy boldy. Ūlttyq müddenı memleketşıldıkke ūlastyrǧan äreketı onyŋ üstınen qazaq bolşevikterı men orys şovinisterı tarapynan joǧary partiialyq instansiialarǧa qūpiia hattardyŋ qardai borauyna negız bolǧan. Olardyŋ mazmūny «ūltşyl», «alaşordaşyl», «oŋşyl auytquşy», «topşyl» degen saiasi aiyptaularǧa negız qalap, soŋy F.İ.Goloşekin şyǧarmaşylyǧynyŋ «jemısı» – «qojanovşylyq» degen saiasi aidarǧa ainaldy. Respublikanyŋ saiasi basşysy bolǧanymen onyŋ ärbır ızın aŋdyǧan mūndai ärekettı Ortalyqtyŋ qoldap otyrǧany da jasyryn emes. Saiasi erkı şektelgen jaǧdaida S.Qojanovtyŋ Qazaqstanda qalypty jūmys ısteuı jäne ūlttyq ideiany ıske asyruǧa erkın kırısuı mümkın emes edı. Qaita osyndai ülken saiasi qysymǧa qaramastan respublika basşylyǧynda on bır ai qyzmet jasai aluy erlıkke para-par ıs edı. F.Goloşekinnıŋ keluı S.Qojanovty aiyptaityn saiasi nauqanǧa keŋ örıs aşty. Osyǧan bailanysty S.Qojanov İ.Stalinnıŋ qabyldauynda bolyp, onyŋ keŋesımen Qazaq ölkelık partiia komitetıne 1926 j. aşyq hat jazyp, aqtaluǧa mäjbür bolǧan. Osy hatynda S.Qojanov «Men partiianyŋ aldyŋǧy qatarynda jürıp myna mäselelerge belsene qatystym: Otarşyldyq pen jergılıktı ūltşyldyqty saiasi tūrǧydan joiuǧa; Jerge ornalastyru jäne jer-su reformasyn jürgızuge; «Qosşy» odaǧyn ūiymdastyru nauqanyna; Orta Aziiada ūlttyq mejeleudı ıske asyruǧa; Qazaqstannyŋ ortalyǧyn Orynbordan Qyzylordaǧa auystyruǧa jäne Qazaqstannyŋ ışkı qūrylysynda ūlttyq müddenı küşeituge tıkelei aralastym» dep jazady.
Qai kezde de tarihi tanymnyŋ ruhani özegı, ǧylymi negızı bolady. Keŋestık qoǧamda alaştyq ülgıdegı qairatkerlerdıŋ tūlǧasyn tanudaǧy ruhani özek taptyq-partiialyq qūndylyqtar bolsa, onyŋ ǧylymi negızı markstık-lenindık dünietanym bolǧany belgılı. Al bügıngı täuelsız qoǧamymyzda tarihi tanymnyŋ talaby özgerdı. Maqsat ta özgerdı. Qoǧam jaŋardy, qoǧammen bırge adam da jaŋardy. Endıgı kezekte tarihi tanym da jaŋaruy tiıs. Tarihi tanymdy jaŋartudyŋ jönı osy eken dep jergılıktı, aimaqtyq deŋgeidegı tūlǧalardy därıpteu bügıngı intellektualdyq tarihqa jaraspaidy. Tūlǧalardy tanudaǧy ärekettıŋ altyn arqauy, jıbek jelısı – ūlttyq müdde boluy kerek. Iаǧni, mäsele tura maǧynasynda qoiylǧanda, ol tūlǧa ūlty üşın ne ıstei aldy degen saualǧa jauap berudı qajet etedı. Sol siiaqty, keibır zertteulerde keŋestık däuırdegı partiia-keŋes qairatkerlerın bırjaqty aiyptau tendensiiasy da joq emes. Al saiasi qairatker retındegı qyzmetıne berıler baǧa da olardyŋ qyzmetınen ūlt taǧdyryna qandai jäne qanşalyqty ziian keldı? degen saualdyŋ jauabymen aiqyndalady.
Totalitarlyq qoǧamdaǧy tarihi tūlǧalar turaly jaŋa ǧylymi közqaras qalyptastyra alǧan tarihşy D.A.Volkogonovtyŋ «körnektı memleket, qoǧam qairatkerınıŋ ömırı degenımız belgılı bır adamgerşılık jäne äleumettık baǧdarlar jüiesındegı onyŋ naqty oilary men äreketterı ǧana emes, ol sonymen bırge tūlǧanyŋ özı saiasat sahnasynan ketkennen keiıngı de qoǧamdyq üderısterge jasaityn yqpaly» degenın eskerer bolsaq, sol qoǧamnyŋ tarihi tūlǧalary aldaǧy uaqytta da ǧylymi oidyŋ nysany bolyp qala bermek. Osyǧan bailanysty Sūltanbektı «qyzu qandy qazaq» dep ataǧan bolşevikter kösemı V.İ.Leninnıŋ özıne tän kategoriialyqpen «Proletariatqa saiasi qairatkerlerdıŋ tırısı jäne ölısı turaly da şyndyq kerek, öitkenı saiasi qairatker atyna şyn mänınde laiyq bolǧandardyŋ tänı baqilyq bolsa da olar saiasat üşın ölmeidı» degen tūjyrymynyŋ mänı qoǧam özgerse de auysa qoiǧan joq. Demek, keşegı közqaraspen baǧalasaq ta, bügıngı tanym biıgınen oi tolǧasaq ta S.Qojanovtyŋ tūlǧasy saiasat üşın de, tarih üşın de qyzmet jasai bermek. Ūlt barda ūlttyq müdde bar. Qazaqtyŋ ūlttyq müddesı bar jerde ömırı men qyzmetı ūltqa qaltqysyz qyzmet etudıŋ ölşemıne ainalǧan S.Qojanovtyŋ tūlǧasyna köleŋke tüspei, jarqyrai tanylatyn bolady.
Sūltanbektıŋ saiasi ūstazy, keŋestık bilıktıŋ Orta Aziia men Qazaqstandaǧy ūlt saiasatyn äşkerelegen ötkır maqalalarymen İ.Stalinnıŋ tün ūiqysyn tört bölgen M.Şoqai partiia qataryna engenımen özderınıŋ şynaiy ūlttyq elitaǧa tän azamattyq, otanşyldyq biıgınen tömendemegen qandastaryna rizalyq sezımın bıldıredı. Ol «Smaǧūl Säduaqas, Qojanūly Sūltanbek jäne Seiıtqali Meŋdeşūly Keŋes däuırı ornaǧan kezde keŋes ökımetın bırden jaqtap şyqqan adamdar bolatyn. Bıraq olar, ötken täjıribelerı körsetıp otyrǧandai, keŋes ökımetıne tek qara basynyŋ qamy üşın qyzmet etpegenın bız jaqsy bıletınbız. Sūltanbek Qojanūly qara basynyŋ qamyn oilamaityn, halqy üşın qam jep, eŋırep tuǧan azamat edı. Ol būdan bylai da osy qasietterınen airylmaidy dep senemız» degen edı.
Sūltanbek osy senımnen şyǧa aldy. Ömırınıŋ soŋyna deiın osy qasietterınen ainymady häm ūltynyŋ bolaşaǧyna degen senımın joǧaltpady. Būl baǧany Sūltanbekke közı tırısınde berılgen äbden laiyqty baǧa dep qabyldaimyz. Ūltynyŋ ūly kösemıne laiyqty tūlǧanyŋ baǧasy. Ūltyn ūlyqtaǧan ūlylardyŋ bırın-bırı tanuynyŋ jarqyn mysaly.
S.Qojanovtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı ūltqa qyzmet etudıŋ jarqyn ülıgısı boldy. Ol aitys-tartyspen, qitūrqylyǧy mol saiasi kürespen ötken san-salaly qyzmetınde toptyq, aimaqtyq, tıptı taptyq müddelerdıŋ deŋgeiınde qalyp qoimai ärkez ūlttyq, memlekettık biıkten tabyldy. S.Qojanov siiaqty ūltjandylyǧy memleketşılıkke ūlasqan, memleketşılıgı ūltyna qaltqysyz qyzmet etuge jūmyldyrylǧan qairatker alaştyŋ Sūltanbegı bolyp halyqtyŋ jadynan märtebelı oryn aluǧa äbden laiyq.
Hazretälı TŪRSŪN, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
