Aqpan – qazaq baspasözı üşın erekşe qadırlı ai. Sebebı 2 aqpan – ūlttyq baspasözdıŋ bastauynda tūrǧan «Qazaq» gazetınıŋ alǧaşqy sany jaryqqa şyqqan kün. Ötken jyldyŋ 30 mausymynda osy aituly data Ūlttyq basylym künı bolyp elımızdegı merekelık künder tızımıne kırdı.
«Qazaq» gazetı qaşan şyqty?
Būl kündı tarihi jäne maŋyzdy dataǧa ainaldyrudyŋ qajetıne tolyǧyraq toqtalaiyq. Eŋ aldymen «Qazaq» gazetınıŋ tarihyna üŋıleiık. Ūlttyq baspasöz tarihşylary Üşkıltai Sūbhanberdina men Särsenbı Däuıtov 1907 jyly nauryz aiynda Troisk qalasynda «Qazaq» gazetınıŋ bır ǧana nömırı şyǧyp, toqtap qalǧanyn jazady. Şyǧaruşysy – Haim Şumlov-Sosnovskii, bastyruşylar – Jetpısbai Andreev, Eşmūhamet İmanbaev. Gazettıŋ basyluy, qai qalada şyǧaryluy, redaktory jaiynda köp dau bolǧany, aqyry bır mämılege kelgenı jönındegı maǧlūmatty Ü.Sūbhanberdina men S.Däuıtov Rämievtıŋ «Uaqytyly tatar matbūǧaty» degen albomynan alǧanyn aitady. Ökınışke qarai, ǧalymdar gazettıŋ sol sanyn tauyp, oqi almaǧan.
«Kezınde qalyŋ qazaq elınıŋ ainasy, şamşyraǧy bolǧan, bılım men önerdı, mädeniettı nasihattap, jūrtşylyqqa tanystyrǧan «Qazaq» gazetı Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatovtyŋ arqasynda oqyrmandarymen qaita qauyşty. «Aiqap», «Dala uälaiatynyŋ gazetı», «Türkıstan uälaiatynyŋ gazetı», «Qazaqstan» gazetınıŋ betterınde jariialanǧan maqalalar men hat-habarlardyŋ bibliografiiasynda «Qazaq» gazetı Orynborda 1913 jyly 2 aqpannan bastap şyǧa bastady. Tirajy 3000, keibır maǧlūmattarda 8000-ǧa jetkenı turaly derek bar. Redaktory – Ahmet Baitūrsynov, bastyruşy – «Azamat» serıktestıgı, Qūsaiynov-Kärımov baspahanasy» dep jazady baspasöz tarihşylary «Aiqap» atty ensiklopediiada.
Arhiv derekterıne süiensek, 1914 jyldan Mırjaqyp Dulatūly gazettıŋ ekınşı redaktory qyzmetın atqarǧan. Al gazettıŋ 1918 jylǧy 261-265 sandaryna Janūzaq Jänıbekov redaktor bolǧan. 1913-1918 jyldar aralyǧynda «Qazaq» gazetınıŋ 266 sany jaryq kördı. A.Baitūrsynūlynyŋ «Qazaq» gazetınıŋ №1 sanynda şyqqan «Qūrmettı oquşylar» atty kırıspe maqalasyndaǧy: «Ozǧandarǧa jetu kerek, jetkenderden ozu kerek. Dünienıŋ törıne qyzyqqandar törden oryn alyp jatyr. Tyrmyspaǧandar esıkte qalyp jatyr. Esıkte qalmai, törge tyrmysalyq, basqalar törge qarai bara jatqanyna qarap, bız de solardyŋ ıstegenın ısteiık. Basqalardyŋ zamanǧa qarai ötıp jatqan amalyn köruımızge gazet-jurnal kerek» dep qazaq üşın baspasözdıŋ qajetı turaly aitqan sözı arada 111 jyl ötse de älı eşbır maŋyzyn joiǧan joq.
Izgı dästür kımde bar?
Tūŋǧyş ūlttyq basylym şyqqan kündı qūrmetteitın ızgı dästür özımızben tamyry bır äzerbaijan, qyrǧyz, qalmaq, saha, udmurt halyqtarynda bar. Äzerbaijandar 22 şıldede Ūlttyq baspasöz künın atap ötedı. 1875 jyly 22 şıldede äzerbaijan intelligensiiasynyŋ körnektı aǧartuşysy Ǧasan bek Zardabi «Ekinchi» gazetınıŋ tūŋǧyş sanyn şyǧarǧan. Osy künı Äzerbaijanda ūlttyq baspasözdıŋ negızı qalandy. Äzerbaijandar ana tılınde jaryqqa şyqqan gazettıŋ tuǧan künın 149 jyl boiy qūrmetpen atap ötıp keledı. El basşysy İlham Äliev būl künı eldegı barlyq BAQ-tarǧa bırjolǧy kömek beru, baspasöz qyzmetkerlerın äleumettık jaǧynan qoldaudy nyǧaitu, memlekettı damytuǧa zor üles qosqan jurnalisterdı marapattau turaly būiryq şyǧardy. 2013 jäne 2017 jyldary Bakude el basşysynyŋ pärmenımen ekı tūrǧyn üi salyndy. İ.Äliev 22 şıldede jurnalisterge päter beru räsımıne özı qatysty. Qazır osyndai 3-üi salynyp jatyr.
Qyrǧyzstanda «7 qaraşa – Aqparat jäne baspasöz künı» degen resmi mereke bar. 1924 jyly 7 qaraşada «Erkin Too» ūlttyq basylymynyŋ bırınşı sany jaryqqa şyqqan. 1991 jyldan berı ol «Kyzyl Tuusu» dep ataldy. Tūŋǧyş qyrǧyz tılınde şyqqan «Erkin Too» gazetı eldegı sauatsyzdyqty joiuǧa, aǧartuşylyq jūmys jürgızuge, Qyrǧyzstan jurnalistikasy men ädebietın damytuǧa ölşeusız üles qosty. Qazırgı kezde Qyrǧyzstanda 7 qaraşa – barlyq BAQ, poligrafiia, kıtap saudasy, radio men teledidar qyzmetkerlerınıŋ käsıbi merekesı. Öitkenı būl kün 1993 jylǧy 1 qaraşadaǧy QR Ükımetınıŋ qaulysymen bekıtılgen.
Reseidegı qalmaq, iakut, udmurt halyqtary da ana tılınde tūŋǧyş basylym şyqqan künge zor qūrmet körsetedı. Qalmaqtar 106 jyl būryn jaryqqa şyqqan qalmaq tılındegı «Öördin zäŋg» – «Oiratskie izvestiia» gazetınıŋ tuǧan künın Qalmaq baspasözınıŋ künı dep belgıledı. Qalmaq Ükımetı jyl saiyn būl airyqşa datany saltanatty türde atap ötedı. 1907 jyly 12 şıldede iakut tılındegı «Saha doiduta» («Iаkutskii krai») gazetınıŋ alǧaşqy sany jaryq kördı. Saha Respublikasynyŋ basşysy Aisen Nikolaev 2020 jyly būl kündı Ūlttyq baspasöz künı dep belgıledı. Sahalar būl künı ūlttyq baspasöz ben ädebiettıŋ negızın qalaǧan Nikiforov-Kiuliumniur men ızbasarlaryna erekşe qūrmet körsetedı. 2022 jyldyŋ 2 nauryzynda Udmurtiiada tūŋǧyş ret Ūlttyq baspasöz künı atap ötıldı. Būl kün osydan 106 jyl būryn udmurt tılınde şyqqan «Voinays ivor» («Vesti v voiny», qazırgı atauy «Udmurt dunne») gazetınıŋ qūrmetıne qoiylǧan. Jaŋa mereke künı Udmurtiia bilıgı ūlttyq baspasözdıŋ damuyna erekşe üles qosyp jürgen jurnalisterdı marapattaidy.
Sız ne deisız?
Osy mäselege qatysty qoǧamnyŋ oiyn bılmek bolyp, ūlttyq baspasözdıŋ qairatker-tūlǧalarynyŋ pıkırın jinaqtadyq.
Zarqyn TAIŞYBAI, 63 jyldyq eŋbek ötılı bar jurnalist, M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan universitetınıŋ professory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı:
«1913 jylǧy 2 aqpanda «Qazaq» gazetınıŋ bırınşı sany jaryq kördı. «Ataly jūrtymyzdyŋ, audandy ūltymyzdyŋ äruaqty aty dep, gazetımızdıŋ esımın «Qazaq» qoidyq» dep Älihan, Ahmet, Mırjaqyp atalarymyz jaryq düniege jar saldy. Tūtas ūltty bölmei-jarmai Alaş tuynyŋ, täuelsızdık tuynyŋ astyna jiyp, qanşama qantögıs, qūrbandyq keşken Alaş kösemderı aŋsaǧan täuelsızdıktıŋ dämın bız tatyp otyrmyz. Alaş baspasözınıŋ tuǧan künın saltanatpen atap ötemız. Būl – qazaqtyŋ tılı tas būǧaudan bosaǧan kün. Älem halyqtarymen boi talastyra şyǧyp, Alaş sözın, Alaştyŋ täuelsızdık ideiasymen şynyqqan ūlttyq memleket qūru ideiasyn 6 million qazaqqa nūsqap körsetken, ūltty öz tılınde bırlıkke şaqyryp, bostandyq pen teŋdıkke ündegen kün. Osyndai atauly künı qazaq baspasözınıŋ jaiyna bır-ekı auyz söz arnaudyŋ jönı kelıp tūrǧan siiaqty. Elımızde būqaralyq aqparat qūraldary atalatyn habar taratu mekemelerı jetkılıktı. Olarǧa söz jazatyn mamandar da barşylyq. Keŋes zamanynda «Baspasözdıŋ pärmenı» degen tüsınık boluşy edı. Kommunisterdıŋ kösemı Karl Marks aitypty degen «Jurnalist – memlekettık sanattaǧy qyzmetker» degen anyqtama bolǧan. «Jurnalister – kompartiianyŋ jauynger-kömekşılerı» degenge mäz bolatynbyz. Gazette jazylǧan, teledidardan körsetıp, radiodan bügın aitylǧan söz erteŋınde memleket deŋgeiınde nazarǧa ılıgıp, jauapty adamdar qozǧalyp jatuşy edı. Qazaqstannyŋ däl qazırgı jaǧdaiynda baspasözdıŋ pärmenı öte qajet. Aldymen aitylǧan sözdıŋ dalaǧa ketıp jatpaǧanyna halyqty tärbieleu üşın. Qabyldanǧan zaŋdar oryndalmasa, Prezidentten bastap Premer-ministrdıŋ, ministrlerdıŋ, äkımderdıŋ aitqan sözı, bergen nūsqauy oryndalmasa, ne qaiyr, ne ümıt? BAQ, onyŋ jurnalisterı de sol yŋǧaimen, samarqau, salǧyrt. Öitkenı olardyŋ halyq atynan jazǧany, synaǧany eşkımge qajetı joq, erıkkennıŋ ermegı siiaqty. Gazet oqyrmandary, televiziia körermenderı, radio tyŋdarmandary hat jazbaidy. Sebebı olardyŋ pıkırı eşkımge kerek emes. Bır-ekı jylda auysyp otyratyn Aqparat ministrı degen lauazym iesınde eşqandai pärmen joq. Nege Aqparat ministrlıgı atalatynyn özı de bılmeitın siiaqty. BAQ jūmysyna köŋılım tolmai otyr. Osy oraida men siiaqty qart jurnalistıŋ ūsynysy da eskerusız qala ma dep otyrmyn. Sonda da aitaiyn. Joǧary oqu oryndarynda jurnalister qai jerde, qanşa, qalai daiyndalyp jatqanyn Aqparat ministrı bıle me eken, bılmese – nazar audaryp, körsın. Qajet bolsa, kömektessın. Daiyndalatyn kadrlardyŋ iesı – sol ministrlık. BAQ-tardyŋ qūraldary, materialdyq jaǧdaiy qalai? Oblystyq, audandyq BAQ-tardyŋ hal-küiı soŋǧy 25 jylda bır ret qaralǧan joq. Äkımder qalai basqarady audandyq, oblystyq gazetterdı, televiziiany, radiony? Jergılıktı jurnalisterdıŋ jaǧdaiy qalai? Alaş baspasözınıŋ tuǧan künı Qazaqstan Ükımetıne, Parlament Mäjılısınıŋ deputattaryna arnaǧan sözım osyndai. Elımızdıŋ bügını de, keleşegı de būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ qandai ekenıne bailanysty. Parlament zaŋ qabyldap jatqanyn da bılemız. Ömır ötıp jatyr, mynau – sol ömırdıŋ kündelıktı körınısı».
Nūrtöre JÜSIP, Senat deputaty:
«Qazaq baspasözı bır ǧasyrdan astam qily kezeŋdı basynan ötkerdı. «Qazaq» gazetınıŋ şyqqan künın Ūlttyq basylym künı etıp belgıleiık dep bıraz düŋkıldetken de kez keldı. Jaraidy, atausyz qalmasyn degen niet dūrys şyǧar. Bıraq bızde bärımızge ortaq käsıbi mereke künı bar. 28 mausym. Osyǧan taǧy bır kündı merekeleuge qosaqtaudyŋ qandai qisyny bar? Jaqsy. Mūndai kün özge elderde, mäselen, Äzerbaijanda bar eken. Kündı atauly data retınde belgılegennen keiın ne ısteimız? Jalpyūlttyq toi jasala ma? Ūlttyq basylymdarǧa arnaiy jaǧdai jasala ma? Kümän köp. Onsyz da qazır ūlttyq basylymdar «şyqpa, janym, şyqpa» degen küide tūr. Respublikalyq, aimaqtyq gazet-jurnaldar jyl saiyn tirajyn joǧaltyp, qarjy qiyndyǧynan köz aşpai keledı. Äzerbaijan baspasözı men jurnalisterıne memleket tarapynan jasalyp otyrǧan jaǧdai müldem bölek. Jurnalisterge arnap arnaiy bırneşe tūrǧyn üi keşenı salynǧan. Osy faktını tılge tiek etıp, otandyq qūrylys kompaniialary jurnalisterge arnap üi tūrǧyzsa degen ūsynysty öz deputattyq saualymda kötergen edım. Qūlaq asqan tırı pende joq. Jurnalisterge arnap Qyrǧyzstan da üi saldy. Ūlttyq basylym künı dep atau berıp, aidar taqqannan eşteŋe özgermeidı. Odan görı ūlttyq basylym qyzmetkerlerınıŋ äleumettık paketın qalyptastyru jaǧyn oilastyrǧan jön sekıldı. Qazır eŋ qorǧansyz tūrǧan sala – dästürlı BAQ, qazaqtyŋ gazet-jurnaldarynyŋ jaǧdaiy. Mūnaidan tüsken tabystan Äzerbaijan elı arnaiy qor qūryp, bükıl äleumettık mūqtajdyqty oŋdy şeşıp otyr. Qazaqstan sony jasai ala ma? Jurnalister märtebesı sol küiı anyqtalmady. Osy mäselege orai Ükımet basşysyna jasaǧan deputattyq saualǧa syrǧytpa jauap aldym. Oǧan qosa, bızdıŋ jurnalistık korpus arasynda auyzbırşılık joq. Bıreu bylai, bıreu olai tartady. Sonyŋ saldarynan jurnalister müddesı aiaqasty bolyp jatyr. Jurnalisterdıŋ käsıbi mındetın atqaru, densaulyq, baspana jaǧdaiyn jaqsartu baǧytynda ne ıstei alamyz? Qalai tıze qosyp, küş bırıktıru kerek? Būl künde sot, polisiia, prokuratura tärızdı qūqyq qorǧau salasy ökılderı özınıŋ äleumet, tūrmys mäselesın qūqyq tūrǧysynan şeşıp aldy. Bas-basyna bi bop tūrǧan öz ärıptesterımız. Mūndaida «qarǧaiyn desem jalǧyzym, qarǧamaiyn desem jalmauyzym» degen bır kempırdıŋ äŋgımesı eske tüsedı».
Dihan QAMZABEKŪLY, «Qazaq gazetterı» JŞS bas direktory:
«Bızde 28 mausym – BAQ qyzmetkerlerı künı bar, endı 2 aqpan – Ūlttyq basylym künı bolyp belgılendı. Jalpy baspasöz künın bır künge keltıruge qatysty aitarym, bıraz tüsındıru jūmysyn jürgızıp, belgılı bır kezeŋderden ötıp baryp sondai deŋgeige jetermız. Äzırşe būl mäsele ekı qalypta, ekı deŋgeide, ekı märtebede qala beredı. Sebebı 28 mausym Aqparat ministrı Altynbek Särsenbaevtyŋ tūsynda eren küşpen qabyldanǧan salalyq zaŋnyŋ qūrmetıne orailastyrǧan mereke bolyp endı. Al Ūlttyq baspasöz künınıŋ «Qazaq» gazetınıŋ märtebesı, tarihyn jaŋǧyrtu tūrǧysynan öte maŋyzdy. Bälkım, kezınde osy mäselenı dūrys tüsındırıp, dūrys talqylasaq, qoǧamnyŋ qabyldauy da basqaşa bolyp, merekenı bır künge yŋǧailauǧa bolar edı. Odan berı bıraz kezeŋ öttı. Sondyqtan osy baǧytta jūmys jürgıze beruımız kerek. Ol – «Qazaq» gazetınıŋ märtebesı men tarihi ornyn aiqyndau degen baǧyt. Qazır būǧan bızdıŋ mümkındıgımız mol. Mysaly, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu instituty «Qazaq» gazetınıŋ barlyq nömırlerın, «Qazaqtyŋ» şekpenınen şyqqan basylymdardyŋ bärın köptomdyq etıp şyǧaryp keledı. Menıŋşe, endı ärqaisysynan eŋ maŋyzdy, kökeitestı degen maqalalardy jüielep, orysşa jäne aǧylşynşa ekı köptomdyq «Taŋdamalysyn» şyǧaruǧa bolar edı. Sol kezde Qazaqstandaǧy BAQ atauly «Qazaq» gazetınıŋ maŋyzyn tüsıner edı. Menıŋ pıkırımde būl – bıraz uaqyt kütetın şarua. Ekınşıden, bızde qazır 28 mausym – BAQ qyzmetkerlerı künı, 1 qazan – Radio künı degen bırneşe meiram bar. Meiramnyŋ köp bolǧanyn bızdıŋ halyq asa dūrys körmegen. Oǧan qosa, eŋbektıŋ qūndylyǧy, eŋbek adamy nasihattalyp jatqan kezde demalys, meiramnyŋ köbeiuın qalai qabyldaimyz? Sonymen qatar bır kezdegı bar meiramymyz nege joq bolady dep renış bıldıretınder de bary anyq. Būl psihologiiany da eskeru kerek. Bırneşe kezeŋnen ötuımız kerek degenımnıŋ bır sebebı osy. Al özım alaştanuşy ǧalym retınde Ūlttyq baspasöz künın erekşe baǧalaimyn. Baspasöz arqyly jurnalistikanyŋ basqa janrlary qalyptasyp, damydy. Mūny öte maŋyzdy dep esepteimız. Bız üşın «Qazaqqa» deiıngı basylymdar «Türkıstan uälaiatynyŋ gazetı», «Dala uälaiatynyŋ gazetı», tarihi gazettıŋ aldy-artyndaǧy «Aiqap» jurnaly – bärınıŋ salmaǧy, tarihy, orny, märtebesı – ūlt jurnalistikasynyŋ bastauy. Mūny eşqaşan ūmytuǧa bolmaidy. Zamanynda Alaş tūlǧasy Qoşke Kemeŋgerūly «Qazaq tarihynan» atty eŋbek jazǧanda qazaqtyŋ jaŋa tarihyn «Qazaq» gazetıne deiın jäne «Qazaq» gazetınen keiın dep bölgen. Sol zertteuınde «Qazaq» gazetımen bırge tıldıŋ, saiasi oidyŋ jüielenuı jaŋa kezeŋge öttı» dep oi aitty. Eger tüsınıp qarasaq, mūnyŋ mänı tereŋ. Qazır bız ūlttyŋ bıregeilıgı, Ädılettı Qazaqstan qūramyz degen bastama köterıp jatqan tūsta tarihi şyndyqtyŋ aityluy, jüielenuı jäne halyqqa jetuı maŋyzdy dep sanaimyn».
