Qazan federaldy universitetınde Abai ortalyǧynyŋ aşyluy – ekı el arasyndaǧy ǧylymi jäne ruhani bailanystyŋ nätijesı.
Abai – älemdık deŋgeidegı kemeŋger tūlǧa. Adamzattyŋ barlyǧyn «bauyrym» dep süi degen Abai özınıŋ gumanistık, danalyq taǧylymy arqyly älemdık deŋgeidegı oişyldar qatarynan tabyla otyryp, adam boiyndaǧy kereǧarlyqtardy joiu maqsatynda ūlaǧatty tereŋ oilaryn qaldyrdy.
Küllı adamzatqa ortaq dara oi alyby Abaidyŋ ärbır danalyq sözın, qoǧamdyq mänı asa joǧary filosofiialyq tüiınderın, ǧylymi-tanymdyq közqarasyn elımızde ǧana emes, älem jūrtşylyǧyna nasihattau – bızdıŋ basty mındetımız. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev özınıŋ «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty baǧdarlamalyq maqalasynda da naqty mındetterdı jüktegen edı.
«Abai akademiiasy» ǧylymi-zertteu instituty Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn jüielı zertteu, taldamalyq, äleumettanulyq zertteuler jürgızu, abaitanumen ainalysatyn ǧylymi-zertteu ortalyqtardy akademiianyŋ töŋıregıne toptastyru, ǧylymi tūrǧydan üilestıru baǧytynda ǧana emes, qazırgı taŋda alys-jaqyn şetelderdegı ūly aqynǧa qatysty ūiymdarmen tıkelei jūmys ısteude. «Abai – memleket ısınıŋ müddelesı», «Abai – ūlttyq bolmystyŋ ülgısı», «Abai – älemdık mädeniet tūlǧasy», «Abai mūrasy – türkı älemınıŋ mädeni kapitaly», «Abai Qūnanbaiūly jäne qazırgı qazaqstandyq qoǧamnyŋ basymdyqtary» t. b. baǧyttar boiynşa ǧylymi-zertteu jūmystary jürgızılude.
«Abai akademiiasy» ǧylymi jobasynyŋ jetekşısı, akademik Erlan Sydyqov basşylyǧymen bügıngı künge deiın universitetaralyq kelısımşart negızınde älemnıŋ tört joǧary oqu orynda Abai ortalyqtary aşylǧan bolatyn. Baku memlekettık universitetı, Belarus ūlttyq tehnikalyq universitetı, İordaniianyŋ Petra universitetınde jäne Erevan memlekettık universitetınde Abai mūrasyn nasihattau negızınde jüielı jūmystar jürgızılude.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Qazan qalasyndaǧy Tatarstan Respublikasynyŋ Prezidentı Rustam Minnihanovpen kezdesu barysynda: «Şyn mänınde, elderımız arasyndaǧy bailanystyŋ tarihy tereŋ. Tarihymyz – ortaq. Mädeni-gumanitarlyq yntymaqtastyqty mındettı türde damytu kerek degen pıkırıŋızdı qoldaimyn. Qazaqstan būǧan daiyn» degen edı.
Ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyqty damytuǧa, dostyq pen ruhani jaqyndyqty nyǧaitu barysynda L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı ekı universitet arasyndaǧy kelısım aiasynda osy jyldyŋ 15 mamyr künı Qazan federaldy universitetınıŋ Filologiia jäne mädenietaralyq kommunikasiia institutynda «Abai atyndaǧy qazaq tılı men mädenietı ortalyǧyn» aşty. Ekı jüz jiyrma jyldyq tarihy bar, bılım beru salasynda orasan zor täjıribesı men ǧylymi ızdenısterge bai Qazan federaldy universitetınde qazaqtyŋ ūly aqyny Abai Qūnanbaiūlyna arnalǧan ortalyqtyŋ aşyluy – elımız üşın maŋyzdyŋ jaŋalyqtyŋ bırı. Būl – abaitanudyŋ jaŋa belesınıŋ nätijelı jūmystarynyŋ, igı ısterdıŋ bastamasy bolary da anyq.
Saltanatty ıs-şaraǧa Qazaqstan Respublikasynyŋ Qazan qalasyndaǧy bas konsuly Erlan Ysqaqov, QFU prezidentı Riiaz Minzaripov, EŪU basqarma müşesı – akademiialyq mäseleler jönındegı prorektor Ardaq Beisenbai, Tatarstan halyqtar dostyǧy üiınıŋ direktory Timur Kadyrov jäne «Resei – İslam älemı: KazanForum» forumynyŋ qūrmettı qonaqtary qatysty.
Is-şara barysynda Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy jaŋaşa tūrǧyda zerdelengen ǧylymi-tanymdyq eŋbekter men ǧylymi-tanymdyq kıtaptardy tabystap, ūly aqyn mūrasyn nasihattau baǧytyndaǧy kelelı josparlarymyzdy bır talqylap aldyq.
Abai ortalyǧynyŋ aşyluy halyqtar dostyǧy men universitetterdıŋ adamzattyŋ ruhani qūndylyqtaryn saqtau men köbeitudegı missiiasyn jüzege asyrudyŋ körınısı dep sanaimyn. Ortalyq bolaşaqta hakım mūrasyn jan-jaqty zertteu, nasihattau jūmystarymen qatar, bırlesken bılım beru baǧdarlamalaryn jüzege asyru, qazaq tılın oqytu jäne nasihattau, mädeni bailanystardy nyǧaitu, halyqtyŋ bai jäne töl mädenietın, tarihy men salt-dästürın tanytu, sondai-aq ekı universitet arasyndaǧy zamanaui jetıstıkterımen jäne damu josparlaryn ıske asyru baǧytynda auqymdy jūmys ısteidı degen zor ümıtımız bar.
Abai ortalyǧynyŋ Tatar elınde aşyluynyŋ maŋyzy da erekşe. Ekı tuys eldıŋ ruhani jaqyndyǧymen qatar, Abaidyŋ ūly aqyn bolyp qalyptasuynda tatar halqynyŋ alatyn orny erekşe. Abai bılım alǧan, azamattyq közqarasy qalyptasqan Semei qalasynda tatar halqynyŋ köptep qonystanǧany tarihtan belgılı. Aqynnyŋ danalyǧy tereŋ tolǧamdarynyŋ qalyptasuyna yqpal etken tūlǧalar turaly aitqanda tatar halqynyŋ ūly perzentı Şihabeddin Marjani eske tüserı anyq. Abai dala dästürı men halyq filosofiiasyn bala jasynan boiyna sıŋırıp, medresede oqyp, tanym kökjiegın keŋeitkende, özı de jan-jaqty ızdenu barysynda da oqyǧan kıtaptary men tälım alǧan ūstazdarynyŋ tigızgen äserı airyqşa. Marjanidıŋ aǧartuşylyq baǧytyn ūstanǧan Ahmet Rizanyŋ medresınde oqu jas Abaiǧa ülken mektep bolǧany anyq. Semei qalasyndaǧy tereŋ ruhani bilim beruge basa nazar audarylǧan medresede Abai islam dininiŋ qaǧidalaryn, sonymen birge sopylyq ilimdı de meŋgerıp, jalpy türkılık, şyǧystyq ädebiet pen mädenietke, ǧylym-bılımge susyndap şyqqany aqiqat. Zamanynda qazaq dalasyna kelgen Tatar moldalary elımızdı islam dınıne baulyp, medreseler aşyp, meşıtter salyp, dıni kıtaptar taratyp, bılımge şaqyrdy.
Abai – jaŋaşyl tūlǧa. Ol jaŋa jazba ädebiettıŋ negızın qalap, qazaq dalasynda būryn bolmaǧan ädebi mektep qalyptastyrdy. Būl rette arǧy tegı Qyrym tatarlarynan taraityn Ysmaiyl Gaspyraly men Abaidyŋ ündestıgın aŋǧarmau mümkın emes. Jaŋaşyl baǧyttaǧy «Ahmet Riza» medresesınde Marjani şäkırtterınen tälım alǧan Abai «Tärjıman» gazetın jazdyryp alyp, üzbei oqyp tūrǧany barşaǧa aian.
Qazan – arhivtık qūjattarǧa bai, ǧylym-bılım bailyǧy jinaqtalǧan qalanyŋ bırı. Osy sapar barysynda L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı basşylyǧy Tatarstan memlekettık ǧylym akademiiasymen ortaq özara yntymaqtastyq kelısımge otyruynyŋ özı, bolaşaqta bırlesıp atqaratyn igı ǧylymi ısterdıŋ bastamasy bolary haq.
Jandos ÄUBÄKIR,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı
«Abai akademiiasy» ǦZİ
direktory, f.ǧ.k., dosent, PhD
