Bala dünie esıgın aşqannan ata-anasynyŋ qamqorlyǧynda, öz äuletınde alaŋsyz ömır sürıp, meiırımıne bölenıp erjetuı tiıs. Balanyŋ öz otbasynda tärbielenu qūqyǧy saqtala otyryp, qoǧamǧa beiımdeluı, denı sau, ruhy myqty bolyp ösuı ainalasyndaǧy qolaily jaǧdaiǧa da tıkelei qatysty. Alaida ömırde basqaşa bolyp jatady. Keide balanyŋ zaŋdy būzyp, būralaŋ jolǧa tüsuı de erte bastan bastalyp jatady.
Astana qalasy Abai daŋǧyly 92/3 mekenjaiynda ornalasqan «Şans» äleumettık-qūqyqtyq qoldau ortalyǧynda zaŋnan attap ötken jastardy beiımdeumen bırge, kämeletke tolmaǧandardyŋ qylmystyq ne äkımşılık qūqyq būzuşylyq jasaǧan jaǧdaiynda qūqyqtyq qoldau körsetedı. Iаǧni jas basynan qylmys jasaǧandarmen nemese qylmystyŋ qūrbany bolǧan balalarmen jūmys ısteidı. Elımızdıŋ qylmystyq ıs jürgızu kodeksıne säikes kämeletke tolmaǧan jäbırlenuşıden, kuägerden, kämeletke tolmaǧan küdıktıden, aiyptaluşydan, sottaluşydan jauap alu kezınde psihologtyŋ nemese pedagogtyŋ qatysuy qarastyrylǧan. Osy talaptarǧa säikes balalardyŋ psihikasyna orasan zor qysym tüsetın jaittardan barynşa saqtanyp, onyŋ saldary zardapsyz ötuıne küş salady. Mysaly, qalada kämeletke tolmaǧandardyŋ qatysuymen qylmys jasaldy delık. Köbıne töbelesıp, ūrlyq jasaidy. Qūqyq qorǧau organdary aldymen bala qūqyǧyn qorǧaityn osy ortalyqpen bailanysyp, jaǧdaidy habarlaidy. Osydan keiın ortalyqtyŋ mamandary täulıktıŋ qai kezı bolǧanyna qaramastan (psihologtar, äleumettık pedagogtar) oqiǧa bolǧan jerge baryp, jaǧdaidy saraptap, öz qyzmetıne kırısedı.
«Pravo» qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy Olga Ryl – osy qyzmettıŋ negızın qalaǧan jan. Köp jyldan berı kämeletke tolmaǧan jasöspırımderdıŋ qūqyǧyn qorǧauǧa belsene atsalysyp keledı.
«Jaŋylys basqan bır qatelıkten balanyŋ jas ömırın büldıru – dūrys emes. Ömırde qiyn jaǧdailarǧa tap bolǧan bala köp. Bızdıŋ qoldauymyzǧa zäru jandar da – solar. Olar arnaiy äleumettık-psihologiialyq baǧdarlamadan ötıp, qylmystyŋ ne ekenın, qūqyǧy qandai, basqa adamdar aldyndaǧy mındetterı men jauapkerşılıgı qai tūrǧyda degen sūraqtardyŋ jauabyn aluy tiıs» dedı Olga Vladimirovna.
Ortalyq mamandary seksualdyq, tūrmystyq zorlyq-zombylyq jäne qylmystyq sipattaǧy özge de qysymdardyŋ qūrbany bolǧan kämeletke tolmaǧandarǧa qatysty jedel-ızdestıru ıs-şaralaryna tıkelei aralasady. Tek qana jasöspırımder mäselelerı boiynşa naqty ısterge aralasyp qana qoimai, qoldanystaǧy zaŋdylyqtarǧa özgerıster men tüzetuler engızumen ainalysyp keledı. Jiyrma jyldan berı kämeletke tolmaǧandarmen jürgızılgen jūmystyŋ mol täjıribesınıŋ arqasynda qoldanystaǧy zaŋnamalarǧa osy ortalyqtyŋ ūsynystary qaperge alynyp, zaŋnamalar bırşama jetıldırıldı deuge bolady.
Zaŋǧa qiǧaş kelgenderge, iaǧni qylmys jasaǧandarǧa qajettı äleumettık baǧdarlama aiasynda qolaily jaǧdai jasalady. Jynystyq zorlyq-zombylyq qūrbandarynyŋ tergeu prosesınde arnaiy kabinetterde oŋaşada tergeu, balanyŋ psihikasyna äser etpeitın jaǧdaida ötkızu qajettıgın ortalyq qyzmetkerlerı däleldep, engızdı deuge bolady.
Sonymen bırge balalar qūqyǧynyŋ būzylatyny ata-analary ajyrasqan jaǧdaida körınıs tabady. Sot şeşımı şyǧyp, neke būzylǧannan keiın ortalyqtyŋ psihologtary bala men onyŋ ata-anasymen kezdesıp, olardyŋ psihikalyq jaǧdaiyn anyqtap, balanyŋ kımmen qolaily bolatynyn anyqtaidy. Osy zertteu boiynşa, iaǧni tek äŋgımelesu ǧana emes türlı test arqyly jaǧdaidy barlap, ol qorytyndy sot şeşımınıŋ negızıne qalanady. Odan bölek, ajyrasqan bolsa da, bala tärbiesıne ata-anasynyŋ qatysuyn, kezdesudıŋ merzımı men uaqytyn, rettılıgın anyqtaidy. Keibır jaǧdaida ajyrasu prosesınde özara tıl tabysa almai, bır mämılege kele almaityn jaǧdailar bolady. Sondaida ara aǧaiyn esebınde, balanyŋ müddesın ortalyq mamandary qorǧaidy.
– Mysal üşın aitaiyq, balanyŋ äkesı balasymen taŋǧy segızde apta saiyn kezdesuın talap ettı. Būl bala üşın qolaily emes. Joǧary synyptyŋ oquşysy bolatyn, apta boiynda sabaqtan, odan qaldy qosymşa üiırmege qatysatyndyqtan demalysta taŋǧy ūiqysyn būzbauy kerek. Osy erekşelıkterdı eskerıp, bızdıŋ psihologtar basqaşa şeşım şyǧardy. Eŋ bastysy balaǧa qolaily bolyp, onyŋ ömırıne ziiany timeuı kerek.
Ata-anasy ajyrasyp jatqandaǧy balanyŋ mınez-qūlqy tıptı uşyǧyp ketedı. Ol özın eşkımge kerek emestei sezınedı. Psiholog osy rette jauapkerşılıktı moinyna alyp, qarym-qatynasty barynşa qalpyna keltıruge tyrysady. Ata-anasy erlı-zaiypty emes, bölek tūrsa da, bala ekeumen de bırge aralasyp tūruǧa qūqyly ekenın ülkenıne de, kışısıne de jetkıze bılu kerek. Öitkenı ömırlerı özgergenmen, ata-anasy bolyp qala beredı. Aradaǧy syilastyqty joǧaltpai, jaŋa deŋgeide ortaq balanyŋ müddesı üşın mädeniettı türde bailanysa alatyn jol tabuǧa kömektesemız. Ortadaǧy balany kek alu üşın, aitqanyn ıstetu üşın paidalanuǧa jol berılmeuı kerek.
Men köp jyldar Işkı ıster jüiesınde jūmys ıstegen edım. Sottalǧandardyŋ balalar mäselesı de maŋyzdy. Osy sanattaǧy balalarmen ainalysyp, olardyŋ ata-analarynyŋ taǧdyryn qaitalamauy üşın baǧdarlamalar aştyq. Būl da kürdelı närse. Būl jerde balalar ata-analarynyŋ bırınıŋ zaŋdy türde sottalǧanyn, olardyŋ zaŋdy būzǧanyn tüsınıp, dūrys qabyldauy tiıs. Eger sende zaŋ būzsaŋ, däl osyndai jauapkerşılıktı tartasyŋ degen ūstanymdy bılıp ösuı tiıs. Būl olardyŋ qoǧamnan oqşaulanbai, qūqyqtyq sauatynyŋ dūrys qalyptasuyna äser etedı. Siriiaǧa ketken ata-analardy jazaǧa tartqan kezde, balalary üşın būl tüsınıksız jaǧdai boldy. Olarmen jūmys ısteu barysynda, zaŋ bärıne ortaq, eger sony būzsaŋ jazasyn öteuı tiıs. Senıŋ qūqyǧyŋ şektelgen, aiaqtalǧan jerde böten adam aldyndaǧy jauapkerşılıgın bastalady. Endıgı jerde onyŋ qūqyǧyn būzuǧa bolmaidy. Osylaişa qūqyqtyq memleket qalyptasady. Ony saqtamai, tolyqqandy memleket bolmaidy, – deidı ortalyq basşysy.
«Pravo» qoǧamdyq qory qyzmetınıŋ basty baǧyttarynyŋ bırı – jasöspırımderdı jynystyq qorlyqtan qorǧau, jynystyq tiıspeuşılıgıne qolsūǧuǧa eşkımnıŋ qūqyǧy joq. Qazaqstan Respublikasynyŋ 1994 jylǧy 8 mausymdaǧy zaŋymen ratifikasiialanǧan Bala qūqyqtary turaly Konvensiianyŋ 34-babyna säikes qatysuşy memleketter balany seksualdyq qanaudyŋ jäne seksualdyq azǧyrudyŋ barlyq nysandarynan qorǧauǧa mındettenedı.
– 16 jasqa deiıngılerge avtobustarda, qoǧamdyq oryndarda osy tūrǧyda qorlyq körsetıletının bılemız. Eresekter jaǧymsyz äreketı üşın jauapqa tartyluy tiıs. Kez kelgen adamnyŋ ömırınde, balanyŋ qatysynda da eşqandai jynystyq qatynasqa mäjbürleu tügılı, tūspaldap bolsa da, jamanşylyqqa jol bermeu kerek. Bala eresekter tarapynan eşqandai oǧaş närselerdı bılmei ösuı kerek. Nege deseŋız, osy kezde balanyŋ psihikasy qalyptasady. Jany jaralanyp, ömırlık jaraqat aluy äbden mümkın.
Keide ata-anasy tarapynan tüsınıstık, qoldau bolmaityn jaǧdailar da jiı kezdesedı. Olar üşın bala jerde ösıp tūrǧan şöp siiaqty. Qalai östı, solai öse bersın degendei öz erkıne jıberedı. Mūnyŋ aqyrynda bala qylmysqa baryp, ömırın tyǧyryqqa tıreuı äbden mümkın. Tuǧandary bezıp, qoǧam terıs ainalyp, bız siiaqty ortalyqtar jūmys ıstemese, onda ärqaisysymyz osy qylmystyŋ qūrbany boluymyz äbden mümkın. Ökınıştısı, mūndai jastardyŋ artynda eresek qylmyskerler tūrady. Olar balanyŋ jastyǧyn paidalanyp qylmysqa itermeleidı, solardyŋ qolymen qylmys jasaidy, – dedı O.Ryl.
