Astana qalasynda joǧary synyp oquşylarynyŋ üzılıs kezınde elektrondy sigaret şegetını talai aityldy. Alaida «onyŋ densaulyqqa eşqandai ziiany joq. Būl – tek temekını auystyratyn tättı tütın» degen pıkırler aitylyp, būl önımderge «şaŋ juytpai», qyzǧyştai qoryǧan müddelıler köp boldy.
Jalǧan jeleu jarǧa jyǧar
Dendep küresken tabandylyqtyŋ arqasynda veiptıŋ ūrpaq densaulyǧyna öte ziian ärı otbasy biudjetıne qyp-qyzyl şyǧyn keltıretını jan-jaqty däleldendı. Nätijesınde Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev biyl 19 säuırde elımızge veipterdı äkeluge, öndıruge, satuǧa jäne taratuǧa tyiym salatyn zaŋǧa qol qoidy. Būdan bylai onyŋ jarnamasyna qataŋ şekteu qoiylyp otyr. Joǧaryda aitqanymyzdai, būǧan qol jetkızu üşın 2-3 jyl boiy ter töguge tura kelgenın aitpasqa bolmaidy. Sebebı alǧaş äŋgıme köterılgende, qarsylyq bıldırgen şeteldık kompaniialarmen qatar, ıştegı lobbister taban tırep otyryp aldy. Alaida halyqtyŋ densaulyǧy men balalardyŋ bolaşaǧyn oilaǧan ziialy qauym qoǧamdyq pıkırge süiene otyryp, «ekonomikalyq maqsat» degen jalǧan jeleudıŋ aldyna tosqauyl qoia bıldı. Adam aǧzasyna ölşeusız zalal keltıretın nikotin aerozolın toqtatu üşın blogerlerden bastap ministrler, deputattar, äkımder atsalysty. Soŋynda köpşılıktıŋ uäjı eskerılıp, zaŋǧa özgerıster men tüzetuler endı.
Jalpy qazaqy ūǧymǧa jat «veip» degen söz qaidan şyqqany jönınde mälımetterge nazar audaryp köreiıkşı. Veip – aǧylşynnyŋ vaping, iaǧni «bulanu» degen sözınen şyqqan şylym şegu üderısı. Tek mūnda temekı önımı sūiyq küiınde qūrylǧyǧa (veipke) qūiylyp, qyzǧan soŋ bu (tütın) şyǧady. Keiıngı kezde ony jaqtauşylar «onyŋ aǧzaǧa ziiany joq» degen qyp-qyzyl ötırıktı betı bülk etpei aityp keledı. Şyndyǧynda, veip adam aǧzasyna (äsırese balalar men jasöspırımderge) temekı men alkogol ışımdıgınen de ziiandy ekenı däleldene bastady. Degenmen temekı öndırısınıŋ ökılderı odan tüsetın orasan zor paida men tabysqa qūnyqqany sonşa, ony eselep öndırıp, janyn salyp qorǧauǧa tyrysuda.
Moiyndau kerek, Aziia men keibır Batys elderınde qazır qoǧamdyq oryndarda temekı tartatyndarǧa qarsy bıtıspes maidan aşylǧan. Şylym şegudıŋ ziiany turaly jappai nasihattalyp, tıptı balasynyŋ közınşe kök tütındı budaqtatatyndardy ata-
ana qūqyǧynan aiyru jönınde mäsele köterılgen jaǧdailar bar. Aiyppūl salynyp, azamattar tarapynan narazylyq bolǧan soŋ, talap-aryz berıle bastaǧan soŋ, qoǧamda temekı şeguşıler qatary sireptı. Osy tūsta el ışınde veip degen şyǧa bastaǧan. Alǧaşqy elektrondy sigarettı 2003 jyly qytai farmasevtı, kommersant Hun Lik degen adam oilap tauypty. Al 2004 jyly onyŋ aşqan jaŋalyǧyn Gonkongtyŋ ırı kompaniiasy – Golden Dragon Holdings öndırıske engızıp ülgergen. Osydan keiın-aq aspan asty elınde temekı öndırısı men odan tüsetın tabys örlep jüre bergen.
Tütınge täueldılık küşeiude
Qazır älemde atynan at ürketın alyp kompaniialar veip öndırısın damytyp, qaltasyn qampituda. Keibırı brendtık veipter men elektrondy sigaretterdı käsıporynnyŋ basty markasyna ainaldyryp alǧan. Osy töŋırekte IQOS brendı men ırı-ırı kompaniialar veipterdıŋ alpauyt öndırısın qyzdyra tüsude. Al elektrondy sigaretter şyǧaruda Green Smoke, Nicocigs, Intellicig, CN Creative, Blue Cigs, Dragonite, Skycig käsıporyndary nikotin öndırısınıŋ köş basynda körınıp keledı. Osylardyŋ önımderın el ışınde erkın taratu üşın lobbi jasaityndar Qazaqstanda keiıngı kezde jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap kettı. Tıptı «Temekı tütınınen bas tartaiyq» dep atalatyn bır qauymdastyq «veipke tyiym salyp, elektrondy sigaretterdı qaldyraiyq» degen syŋaida ūran tastap, özınıŋ kımnıŋ müddesın qorǧap tūrǧanyn aiqyn aŋǧartyp qoidy. Qarapaiym halyq üşın veipıŋ ne, elektrondy sigaretıŋ ne – bärı bırdei emes pe? Ekeuı de ziiandy tütın. Marketing tūrǧysynan «janu üderısı joq», «nikotin bölınbeidı» dep aŋqau elge aramza molda bolǧanşa, onyŋ sintetikalyq nikotin ekenın aşyp aitatyn uaqyt jettı.
Qoǧam belsendısı Aimūrat Esentemırdıŋ aituynşa, veipten de, elektrondy sigaretten de edäuır nikotin bölınedı. Olarǧa täueldılık, äsırese balalar men jasöspırımderde, ekı-üş ret sorǧannan keiın-aq paida bolatyn körınedı. Qazır köptegen mektepte keibır oquşylardyŋ 45 minuttyq sabaqqa şydai almai: «tamaq jybyrlap, qūlaǧymyz şuyldap bara jatyr» dep syrtqa jügıre jöneletını turaly aryz-şaǧym köp. Mıne, būl – veip şegetın jetkınşekterdıŋ oǧan täueldı boluynyŋ saldary. Eger kündelıktı sigarette 0,7-0,9 milligramm nikotin bolsa, veipte 20, 40, 60 milligramǧa deiın jetuı mümkın. Sondyqtan «temekı tastap, veip tartyŋdar» deitınderdıŋ jaiyn alystan tüsınuge bolady. Olar – kökeiın aqşa tesken qular.
Talap qataŋ saqtaluy kerek
Astana qalasynyŋ tūrǧyny, mektepte 40 jyldan asa ūstaz bolǧan Aibol Asqarūly būl mäselenı köpten köterıp kele jatqanyn aitady.
«Bılım şaŋyraǧynda ūl da, qyz da üzılıs kezınde bolsyn, bylaiǧy uaqytta bolsyn, kök tütındı būrqyratyp tūrǧanyn talai körıp, özderıne de, mūǧalımderıne de eskertu jasaǧanmyn. Nemerem oqityn mekteptıŋ direktorymen söilesıp, bırıgıp qimyl-äreket jasap, nätijege qol jetkızgendei boldyq. Al endı qoǧamdaǧy, köşedegı osy tūrǧydaǧy keleŋsızdıktı bırneşe qūzyrly organnyŋ esıgın qaǧyp jürıp endı ǧana bır jüiege tüsırgendei bolyp otyrmyz. Öitkenı qolymyzda Memleket basşysy qol qoiǧan zaŋ bar. Ol küşıne engen soŋ bız de küş alamyz ba dep oilaimyn».
Qazaqstanda arnauly veip-düken üşın jabdyqtalǧan 800-den asa oryn men elektrondy sigaret satatyn 8000-nan asa sauda nüktesı bar. Veipter düken sörelerınde körnektı jerde balanyŋ közın qyzyqtyratyndai jerde jarqyrap tūrady. Al ony baqylap, qadaǧalap jatqan tırı pendenı baiqamaisyz. Ony aitasyz, osy zaŋ şyqqaly «veipter men elektrondy sigaretterde nikotinnıŋ azdyǧyn däleldegısı kelıp, janūşyra qimyldaǧan ūiymdasqan adamdar toby elımızdıŋ Densaulyq saqtau ministrlıgınen lisenziia sūrap, bırneşe ret ūsynys tüsırgenı belgılı boldy. Ärine, mūndai ūsynystar qabyldanbaityny tüsınıktı. Öitkenı oquşylardyŋ densaulyǧyn büldırıp, keleşek ömırıne orny tolmastai nūqsan keltıretın veip, elektrondy temekı siiaqty ziiany mol zattardy qoǧamnan alastauǧa endı ǧana qol jetıp jatqanda, jeke müddesı men qūlqynynyŋ qamyn oilaǧan sanauly toptyŋ äreketıne būdan bylai jol berılmesı anyq.
Bajailap qarasaq, būǧan deiın Densaulyq kodeksınıŋ 110-baby 17-tarmaǧynda bızde veipter men olarǧa arnalǧan sūiyqtyqtarǧa tyiym salynǧanyn köremız. Bıraq ol jasy kämeletke tolmaǧandarǧa ǧana qatysty bolatyn. Al osy talapty kündelıktı ömırde kım saqtapty? Veip-dükender men sauda oryndary eşkımnıŋ jeke kuälıgın sūramaidy. Aqşasy bar ma, 10 jasar bala kelıp tūrsa da sata beredı. Aitpaqşy, arnaiy jürgızılgen zertteuler elde 11-15 jastaǧy balalar arasynda ūldardyŋ 14 paiyzy jäne qyzdardyŋ 6 paiyzy veip qoldanatynyn anyqtaǧan.
«Veip degen – öte zymiian närse. Ony balanyŋ tūtynyp jürgenın bılu asa qiyn. Öitkenı tütınınıŋ iısı bılınbeidı, saǧyz şainaǧan siiaqty sezıledı. Balany qyzyqtyratyny da osy. Al şyn mänınde ol – nikotin. Sony jetkınşek sezbei jūta beredı. Oquşylar bır veiptı bırlesıp te qoldanady eken. Būl öte qauıptı, bırınıŋ jūqpaly dertı bırıne jūǧuy äbden mümkın» deidı täjıribelı ūstaz.
Temekı öndırısımen ainalysatyndardyŋ mektepterdıŋ tütınge kömılıp, şäkırtterdıŋ bolaşaǧyna balta şabylyp jatqanymen şaruasy şamaly. Degenmen alǧaşqy 30 eldıŋ qatarynda Qazaqstan da özınıŋ jas ūrpaǧyn qorǧap, zaŋ şyǧardy. Būl aldaǧy uaqytta barlyq keleŋsızdıktı retteidı degen senım zor.
