Aqyn Mūhtar Şahanov «Ūlan-baitaq jerımızde jarty adamdar qaptady» dep tolǧamai ma? Ärı jarty adamdy «Kompiuter basty» dep teŋeidı. Qoǧam qairatkerı ūlt ruhynan, ūlt mädenietınen susyndai almaǧandarǧa osylai aşyna öleŋ arnaidy. Bızdıŋ «Kompiuterbasty jarty adamdarymyz» säl basqaşa. Olar ūlt ruhyn sezınedı, ūlt tılınde söileidı, bıraq jady tym tar, oqyǧan-körgenın bırneşe minuttan artyq esınde saqtai almaidy. Ūlttyq tragediiasynyŋ bırı – osy.
Törde qoi basyn bölşektep otyrǧan aqsaqal: «Balam, myna qūlaq saǧan. Ülkenderdıŋ aitqanyn ūǧyp alar qūima qūlaq bol, aqpa qūlaq bolma!» degen tılekpen balaǧa ūsynǧanyn estıdım. Bır auyz sözdıŋ tälım-taǧylymyn tereŋ tüsınemız be? Bız qai qūlaqqa jatamyz. Osy turaly oilanyp kördıŋız be?
QŪIMAQŪLAQTAR QAIDA KETTI?
Alpamys pen Qobylandy jyryn jetkızgen, Abaidyŋ öleŋın auyl-auylǧa taratqan qūimaqūlaqtar aramyzda tym az. Şynynda, dosynyŋ tuǧan künın ūmytyp ketpeu üşın telefonǧa jazyp, oiatarǧa qosyp qoiamyz. Bolmasa, ūmytyp ketıp, abyroisyz qalamyz. Qazır poemalar men öleŋderdı jattap alyp, tündı taŋǧa jalǧaityn daryndylar bar, bıraq köp emes. Būl är qazaqtyŋ negızgı mäselesıne ainaldy.
İä, bügınde este saqtau qabıletımız sonşalyqty tömendep ketkenıne üirenşıktı qūbylys retınde qaraityn boldyq. Bır sözben aitqanda, fleşkadaǧy estın azaiǧany siiaqty, jadymyzdaǧy «saqtau orny» da kemıp jatqandai. Bıraq, fleşkanyŋ ışındegı artyq materialdardy öşırıp, estı qalpyna keltıruge bolady. Adamnyŋ jady şe?
Tarihtan qazynaly qariialar ūzyn-sonar dastandar men qissalardy keştı keşke jalǧap jatqa aitqanyn jaqsy bılemız. Syr öŋırınde Aidarhan Bibasarov esımdı jazuşy ömırden öttı. Ol kısı Ūly, Kışı, Orta jüzdık rularynyŋ şejıresın tarqatyp, tıptı «Abai joly» romanynyŋ är jerın jatqa aityp otyratyn edı.
ESTE SAQTAUǦA NE KEDERGI?
Kezınde bır ǧalym: «Adam qaǧazdy oilap tapqan künı jadynan aiyryldy» deptı. Rasynda, äbden este saqtau qabıletımızdıŋ naşarlaǧany sonşalyqty kerektı sözdı qaǧazǧa türtıp almasaq, halımız müşkıl! Al kompiuter men noutbuk, planşet pen smartfon ūstaǧan jastar turaly ne aita alamyz? Joǧaryda atalǧanǧa televidenie men internet degen «ǧasyr jeŋımpazyn» qosyŋyz.
Soŋǧysynyŋ adam jadyna äserı tıpten qiyn. Mamandar tehnologiia adamnyŋ jattau, este saqtau qabıletın tömendetedı. Öitkenı tek közben körıp oi qorytatyndyqtan bırnärsenı jattaudyŋ keregı bolmaidy. Nätijesınde adamnyŋ este saqtau qyzmetın jüzege asyratyn mi qyrtysyndaǧy qatpardyŋ qyzmetı naşarlaidy. Söitıp, kompiuter basty jarty adamdar qalyptasady.
Ekınşı jaǧy, adam öz-özıne ūqypsyz, jauapkerşılıksız qaraudan da este saqtau qabıletı tömendeidı. Oǧan: dünie üşın qatty qaiǧyru, öte ystyq taǧamdy jeu nemese ışu, köp qaljyŋdasu, ärdaiym toq bolyp jüru, ışımdıktı köp ışu, esırtkı qoldanu jäne taǧy basqasy äser etedı.
SAQTANU JOLY
Eŋ bırınşı, salauatty ömır saltyn ūstanu kerek. Üzbei sportpen ainalysudyŋ nätijesınde miǧa qan kelıp, aǧza ottegını qabyldap, midyŋ jūmysy jaqsarady. Eger midyŋ jūmysy jaqsy bolsa, este saqtau qabıletı de jaqsara tüsedı.
Este saqtaudy qalpyna keltırude ūiqynyŋ orny erekşe. Kündız mi qabyldaǧan aqparat tüngı ūiqy kezınde qaita ıske qosylady. Ǧalymdardyŋ dälelınşe, mi jasuşalary adamnyŋ ūiyqtap jatqan sätın paidalanyp, tazartu jūmysyn jürgızedı. Iаǧni kündız qabyldanǧan aqparattar tüngı ūiqy kezınde bas ışınde saralanyp, ret-retımen tüzıledı. Ūiqynyŋ jetıspeuşılıgınen mi qabattary zardap şegıp, este saqtau qabıletı tömendeidı. Adam alkogol ışıp ūiyqtauy öte ziian. Mätınnıŋ maǧynasyn jete tüsınbei, jattap aludyŋ kerı äserı bar. Neǧūrlym öz sözıŋmen aityp jetkızseŋ, este saqtau qabıletıŋ joǧarylai tüsedı.
Qaitalau – este saqtaudyŋ qainar közı bolyp tabylady. Bıraq, mätındı bır degende bes märte emes, bes künnıŋ ışınde bır retten qaitalap oqyp otyrsaŋ, äldeqaida este qalady.
Jady jūmysynyŋ qarqyndy boluy üşın adamnyŋ ūiqysy qanyq boluy tiıs. Al psihiatrlar jady ūşqyrlyǧy ünemı öz küşın joǧaltpau üşın dūrys oilau jäne ony este saqtaudy jüielı türde qalyptastyru zor deidı.
