Astana qalasynda jasöspırımder suisidı mäselesı söz bola qalsa, eske ötken jylǧy köpqabatty üidıŋ töbesınen qol ūstasyp sekırıp ketken bozbala men boijetken tüsedı. Tıptı olardy körgen kuägerdıŋ aituynşa, balkonda şylym şegıp tūrǧan onyŋ köz aldynan zyr etıp öte şyǧyp jerge baryp qūlaǧanda, tosyn oqiǧadan közı būldyrap, dausy şyqpai qalypty. Ärı būl qalada bolyp otyrǧan alǧaşqy jaǧdai emes. Osyǧan deiın de köpırden sekırıp, ömırmen qoştasqysy kelgen bır ūl men därı ışıp, özın-özı öltırmekşı bolǧan bır qyz balany qoǧamdyq tärtıp saqşylary men därıgerler äupırımdep aman alyp qalypty.
Tosyn jailar köp
Statistika mälımetterıne jügınetın bolsaq, elordada keiıngı bes jylda 460 jasöspırım özıne qol salǧan. Al tek osy jyldyŋ on aiynda 94 elordalyq mektep oquşysy ömırımen qoştasuǧa äreket jasapty. Būl ötken jyldyŋ osy kezeŋımen salystyrǧanda on ese köp bolyp otyr. Ökınışke qarai, olardyŋ 16-sy baqilyq boldy.
Balalardy osyndai soŋǧy äreketke baruǧa ne mäjbürleidı? Bız osy saualdy psiholog-därıger Aişa Orazbaevaǧa qoidyq.
– Ärine, jasöspırımdı ömırden ketuge itermelegen naqty qandai jaǧdai ekenın tap basyp aitu öte qiyn. Degenmen, qyzmettık täjıribemızde kezdesken jailarǧa süienıp aitar bolsaq, ol – eŋ bırınşı balanyŋ säbi kezınde psihologiialyq jaraqat aluy. Äke-şeşesınıŋ tastap ketuı, adamdyq namysynyŋ qorlanuy nemese ony otbasy müşelerınıŋ elemeuı, kemsıtuı, mıne, osy jailar kele-kele qordalanyp, onyŋ özıne-özı qol jūmsauyna sebep bolady. Būdan basqa da tolyp jatqan jailar bar. Mäselen, dostarymen qatty şekısıp qaluy, būryn aralasyp jürgen ortasynyŋ şettetuı – jasöspırımnıŋ orny tolmas qadamǧa baruynyŋ negızgı sebepterı boluy äbden mümkın.
Elordada keiıngı bes jylda 460 jasöspırım özıne qol salǧan
Qūqyqtyq statistika komitetı men Bas prokuraturanyŋ arnaiy esepterınde biyl qaŋtar-qazan ailary aralyǧynda tırkelgen 180 jasöspırım suisidınıŋ tek 21-ınıŋ ǧana olardy ölımge itermelegen qandai jaǧdai ekenın anyqtau mümkındıgı tuǧan. Aitalyq, osy tūrǧyda 7 bala jalǧyzsyrap, eşkımge keregı joqtyǧyn sezıngendıkten, 6-uy otbasyndaǧy auyr materialdyq jaǧdaiǧa bailanysty, 5-euı ata-anasy nemese jaqyn adamdary qatty renjıtkennen, 2-euı alǧaşqy mahabbatta joly bolmaǧannan, 1-euı aiaǧy auyr bolyp qalǧannan ömırmen qoştasqan.
Eresekter arasynda da, jasöspırımder arasynda da suisidten erler köbırek köz jūmady eken. Būǧan biyl on aidyŋ qorytyndysynda özıne-özı qol jūmsaǧan 115 adamnyŋ 72-sı ūl bolǧany tolyq dälel.
Tamyz aiynda elordada Mırjaqyp Dulatov köşesındegı bır üide oqys oqiǧa boldy. Işımdık ışıp alǧan üi iesı aiaq astynan janjal şyǧaryp, «tük paidaŋ joq, aramtamaqsyŋ» dep on tört jasar ūlyn körşılerınıŋ közınşe aulasynda kök ala qoidai qylyp sabaǧan. Būǧan qatty küiıngen ūly qoraǧa baryp, kendır jıppen asylyp qalǧan. Abyroi bolǧanda, ony toǧyz jasar qyzy baiqap qoiyp, «aulada aǧam asylyp qaldy» dep aiqai salǧan. Janūşyryp anasy barsa, bala kökpeŋbek bolyp asylyp tūr eken. Janynda jatqan äinektıŋ synyǧymen kendır jıptı kesıp, es-tüssız jatqan balasyna qoldan dem sala bastaidy. Jedel järdem kelgenşe osy äreketın bırneşe ret qaitalap, sodan bolsa kerek, jasöspırım auruhanada esın jinaidy.
Keşendı jūmys jürude
Psihosarapşy Aigül Esımovanyŋ aituynşa, bärı keremet bolyp jürıp, bala bır künde ölımge bas tıkpeidı. Oǧan aparatyn äreket tasqa tamǧan tamşydai bırte-bırte ūzaq uaqyt janküizelısın tuǧyzady.
– Suisid jan iesınıŋ ışkı tereŋ daǧdarysynan tuady. Ekınşı sözben aitqynda, adam basyna tüsken auyrtpalyqty bölısetın jan taba almai jany qinalady. Ömır täjıribesı körsetıp otyrǧandai, «onyŋ özıne qol jūmsauyna myna jaǧdai naqty äser etken» dep bırjaqty şeşım şyǧaru mümkın emes. Jasöspırımnıŋ ömırden ketuıne äkeletın ekı basty sebep boluy mümkın. Onyŋ bırınşısı – eşkımge kerek bolmai qaluy da, ekınşısı – özın qor sanauy. Mıne, osyndai köŋıl küide jürgen balaǧa taǧy bır küizelıs qosylsa, ol bala ony kötere almai ömırden tüŋılıp ketedı. Endı oǧan eşteŋe de qyzyq emestei körınedı. Söitıp ol kez kelgen närseden jaǧymsyz äser alyp, senımı joǧalady. Eşteŋege zauqy soqpaidy. Eger osy kezde bır janaşyr tabylmasa, jyly-jyly sözder aityp, onyŋ ışkı jan-düniesın tüsınuge tyryspasa, mäselenıŋ qaiǧyly aiaqtaluy sözsız.
Eŋ bastysy, bala tomaǧa tūiyqtyqqa ūrynsa, būryn aitpaityn sözderdı qoldanyp, «maǧan eşteŋe de qyzyq emes», «adamdardyŋ bärı qatygez, qaiyrymsyz» degen siiaqty äŋgımeler aitatyn bolsa, dostary bolsyn, aralasatyn ortasy bolsyn, ata-anasy men aǧaiyn-tuystary bolsyn dereu dabyl qaǧuy kerek, – deidı psihosarapşy.
Qazır elordada oqu jyly bastalǧaly barlyq mektepte 8-10 synyp oquşylary men kolledjderdıŋ bırınşı kurs studentterı üşın «Densaulyq pen ömır daǧdylaryn qalyptastyru, sondai-aq kämeletke tolmaǧandar arasynda suisidtık ahualdyŋ aldyn alu» keşendı baǧdarlamasy jüzege asyryla bastapty.
2023 jyldyŋ qyrküiek aiynan berı 40 bılım ordasy men tört kolledj suisidtıŋ aldyn alu baǧytynda kompiuterlık diagnostika jürgızetın «Amalteia» dep atalatyn qūralmen jabdyqtalǧan. Būǧan qosa, «Tatulastyru mektebı: «teŋ-teŋımen» atty mektep mediasiiasyn damytu baǧdarlamasy men 1-11 synyp oquşylaryna arnalǧan «Psihologiia – özın-özı jetıldıru» elektivtık kursy oqytyluda.
Jan jylulyǧyna zäru
Aitu kerek, suisid keiıngı kezde qoǧamdy dendep alaŋdata bastady. Osy mäselege qala äkımdıgı men mäslihat ta basa nazar audaryp keledı. Zertteu körsetıp otyrǧandai, osy kezge deiın ömırmen qoştasuǧa äreket jasaǧan jasöspırımderdıŋ tek 15 paiyzy ǧana tolyq emes otbasynan şyqqan bolyp otyr. Qalǧandarynyŋ ata-analary bar. Tıptı keibırınıŋ äke-şeşesı auqatty adamdar bolyp keledı. Sonda olarǧa ne jetpeidı? «Jan jylulyǧy» deidı psihologtar.
Osyǧan bailanysty qazır şaharda «Balalardy zorlyq-zombylyqtan, özın-özı öltıruden qorǧau men olardyŋ qūqyqtary men alaŋsyz balalyǧyn qamtamasyz etu jönındegı 2023-2025 jyldarǧa arnalǧan jospar äzırlendı. Osy küz aiynda qalanyŋ tört audanynda ata-analar men oquşylarǧa tegın keŋes beretın kabinetter aşyldy. Mıne, osyndai jūmystardyŋ negızınde jasöspırımder suisidıne qarsy, ärı onyŋ aldyn aluǧa baǧyttalǧan jüielı ıs-şaralar atqaryluda.
«Suisid – bio-psiho-äleumettık problema. Onymen keşendı ainalysu kerek. Eger bala oquda qinalyp, synyptastarynan qorlyq körıp jatsa, bıraq otbasynan myqty qoldau bolsa, ol būl küizelıstı jeŋedı. Sondyqtan otbasylaryŋyzda, balalaryŋyzben ışkı tüitkıldı mäselelerdı aşyq talqylauǧa tyrysqan jön.
Öz balalaryŋyzǧa ömırde maqsatqa qalai jetu qajet ekenın tüsındırıp, aŋsaǧan armanyna qol jetızuıne yqpal etıŋız.
Qiyn jaǧdaida ünemı bırge bolyŋyzdar.
Balaŋyzdyŋ är bastaǧan jūmysyn, sözben de, ıspen de qoldap otyryŋyz.
Eşqaşan balaǧa qol jūmsamaŋyz.
Perzentterıŋızdı jaqsy körıŋız jäne onyŋ boiyna adamgerşılık, ızgılık qasietterdı sıŋıru men qatar namysty boluyna baulyŋyz» degen mamannyŋ keŋesın är ata-ana este ūstasa deimız.
