Jeksenbı künı josparly jūmystarmen Astananyŋ syrt aimaǧyna barǧanbyz. Öŋmennen öter yzǧarly jel. Joq, jerge tüsken qardy suyryp soǧar būrqaq jel dersız. Jeldıŋ qai türı bolsyn, äiteuır Arqanyŋ jelı dalanyŋ suyǧyn bırden sezdırdı. Osyndaida elordany qorşalai boi tüzgen ormandy alqaptyŋ paidasyn sezındık. İä, orman ekojüienı retteumen qatar, qalanyŋ auasyn tazartyp, jelın azaityp tūr. Bız «Astana ormany» JŞS-ıne arnaiy baryp, basşylarynan qysqy mausymdaǧy jūmys jaiyn da bıldık.
QYSY-JAZY QYZMETTE
– Arqanyŋ en dalasynda orman öspeidı degen pıkır aitylǧan-dy. Joq, ǧalymdarmen bırlese jūmys ıstep, elordany 88 şaqyrym qorşap jatqan jasandy orman paida boldy. Qysy-jazy 24 saǧattan 45 ormanşy jasyl beldeudı küzetedı. Olar 6 postan kezek-kezek şyǧyp, dala örtınen saqtaudy, jemıs teruşıler qoqys tastap ketpeudı, mal kırıp ketpeudı qadaǧalaidy. Däl qazır jasyl beldeudegı qaraǧaidy qoryp, qorǧap jür. Bızdıŋ ormanşylar Tabiǧatty qorǧau polisiiasymen tyǧyz jūmys ısteidı.
21 jeltoqsanda tüngı kezekşılıkte jürgen ormanşylar zaŋsyz qoian atuǧa myltyqpen kırgen 1989 jyly tuǧan T.A esımdı azamatty toqtatyp, polisiiaǧa tapsyrdy. Jaŋa jyldyŋ nyşany – şyrşa. Naryqta şyrşa saudasy qyzyp tūr. Keide kezderı ormandaǧy qaraǧaidy kesıp, satatyndar bar. Qaraǧai aǧaşyn kesıp jatqan jerınen ūstalǧan adamdar da boldy. Öz basym jaqyndarym men dostaryma jaŋa jyldyq keşte jasandy şyrşany bezendırudı ūsynamyn, – dep sözın bastady bas agronom Ardaq Hasenov.
Astana ormany qalai, qaşan, qaitıp qūryldy? Būl sūraqqa jauapty «Astana ormany» JŞS direktory Mäulen Samämbetovten sūradyq.
– Astananyŋ jasyl beldeuı ekı kezeŋ boiynşa qūryldy. Bırınşı kezeŋ 1998-2004 jyldy qamtidy. Būl uaqytta jasyl beldeu aumaǧynda (jalpy aumaǧy – 14,9 gektar, onyŋ 11,5 gektary aǧaş pen būtanyŋ 34 türınen 9,6 million daraq köktedı) köşetterdı yqtyrmaralyq keŋıstıktı saqtai otyryp otyrǧyzdyq. Būl kezeŋde boi kötergen aǧaştardyŋ biıktıgı 15-17 metrge jettı. Ekınşı kezeŋ 2012-2023 jyly 4 myŋ gektar jerge 4,7 million köşet ornalastyrdyq. Onyŋ ışınde 28,6 şyrşa, qaraǧai, samyrsyn bolsa, 71,4 paiyzy emen, qaiyŋ, şegırşın, jide, qaraqatty qūraidy, – dedı direktor.
ORMAN – HALYQ BAILYǦY
Mūny finderdıŋ täjıribesınen köruge äbden bolady. Finliandiia ekonomikasynyŋ negızgı tabys közı – orman. HH ǧasyrdyŋ 70-80 jyldarynan bastap aǧaş öŋdeu men qaǧaz önerkäsıbı jolǧa qoiyldy. Bügınde atalǧan salada älem boiynşa aldyŋǧy qatarda. Mäselen, selliuloza men tılıngen taqtai, qaǧaz ben qatty qaǧaz eksportynan köşbasşy el sanalady. Mysaldy ūzaqtan ızdemei-aq, soltüstıktegı körşını alaiyq. Resei territoriiasynda tundra-ormany 15 paiyzyn qamtidy desek, Sıbırdegı orman qoryn elestetuge bolady. Qazır osy ormandy alqaptar qarjynyŋ közıne ainaldy. Bızdıŋ elde ormandy dala 4,2 paiyz ǧana. Oŋtüstık öŋırlerde sekseuıldı toǧailar basym. Şyǧys jäne oŋtüstık-şyǧysta tauly ormanǧa jatady. Soltüstık öŋırlerde şoq-şoq ormandar kezdesedı. Astanadaǧydai jasandy orman sirek. Tarihqa zer salsaq, 1841 jyly Jäŋgır han uchilişe aşyp, orman şaruaşylyǧy boiynşa bılım beruge jol aşyp, batys öŋırde köşet otyrǧyzyp, jasandy orman alqabyn qūrdy. «Atadan mal qalǧanşa, tal qalsyn» demei me, batystaǧy «Jäŋgır hannyŋ ormany» köpke saia bolyp älı ösıp tūr. Odan keiıngı jasandy orman, osy – Astana ormany. Jasyl beldeu halyq sanyna sai keluı kerek. Mūnyŋ ǧylymi negızı, memlekettık standarty bar.
Astana kalasynyŋ halqy jyl saiyn köbeiıp keledı. Mäselen, 2013 jyly elordanyŋ 797 myŋ tūrǧyny bolsa, 2023 jyly 1 million 354 myŋǧa jettı. Memlekettık standartqa sai 500 myŋnan 1 million aralyǧynda adam tūratyn qalanyŋ ärbır 1 myŋ adamyna 25 gektar jasyl jelek keluı kerek. Osy körsetkışke säikestendıru üşın Astana qalasynyŋ jasyl beldeuınıŋ audany 25 000 gektar bolu kerek. Būǧan jetu qosymşa 15,2 myŋ gektar jer qaralyp, köşet otyrǧyzyp, ony kütıp-baptau jūmysy jürgızıluı kerek
– Astana qalasynyŋ halqy jyl saiyn köbeiıp keledı. Mäselen, 2013 jyly elordanyŋ 797 myŋ tūrǧyny bolsa, 2023 jyly 1 million 354 myŋǧa jettı. Memlekettık standartqa sai 500 myŋnan 1 million aralyǧynda adam tūratyn qalanyŋ ärbır 1 myŋ adamyna 25 gektar jasyl jelek keluı kerek. Osy körsetkışke säikestendıru üşın Astana qalasynyŋ jasyl beldeuınıŋ audany 25 000 gektar bolu kerek. Būǧan jetu qosymşa 15,2 myŋ gektar jer qaralyp, köşet otyrǧyzyp, ony kütıp-baptau jūmysy jürgızıluı kerek. Bız özımızdıŋ josparly jūmysymyzdy jalǧastyryp, 2024 jyly köşet otyrǧyzu jobasyn äzırleimız. Sodan keiın ol jerlerge jas köşet otyrǧyzamyz, – dedı Ardaq Hasenov.
DEMALYS JÄNE SERUENDEU ALAŊY
Ormandy alqapqa elordalyqtar men qala qonaqtary ekı jaǧdaida keledı. Bırınşısı, jazda velosiped teuıp, qysta şaŋǧymen syrǧanap, ruhani demalu üşın. Ekınşısı, jemıs terıp, qysqa kerektı azyq-tülıgın jinaidy. Orman alqabynda velosiped teuıp, şaŋǧymen syrǧanaityn arnaiy joldyŋ ūzyndyǧy – 25,6 şaqyrym. Qysy-jazy senbı, jeksenbı künderı salauatty ömır saltyn ūstanatyn adamnyŋ qarasy köbeiedı eken. Jazda türlı aǧaştyŋ jūpar iısı, qysta qarly dalanyŋ taza auasynda eŋbek belsendılıgın arttyrǧanǧa ne jetedı?! Ormanşylar ūsynǧan derekterge qaraǧanda, Ürker auylynyŋ janynda ornalasqan orman kvartalyna (audany – 40 gektar) ortaşa eseppen bır künde 52 adam kelıptı. Olardyŋ 2-euı saŋyrauqūlaq teruge, 29-y demaluǧa, 21-ı velosiped teuıp, seruendeptı.
Al atqa mınuge arnalǧan 13,2 şaqyrymdyq joldyŋ ekı jaqtauy aǧaşpen oqşaulaǧan, atqa mınu qauıpsız. Biıktıgı 18 metr bolatyn mūnaraǧa şyqqanda, qaiyŋ men emen aǧaştary biıktei tüskenın kördık. Keibırı mūnaramen boilas bolsa, keibırı odan da biıktei tüsıptı. Mūndai mūnara ormandy alqaptyŋ 10 jerınen tabuǧa bolady (6-uy – 18 metrlı, 4-ı – 12 metrlı). Ormanşy-küzetşıler künıne bırneşe ret şyǧyp, alqapty baqylaudy ädetke ainaldyrypty.
Bas agronom emen aǧaşyn Arqanyŋ tabiǧatyna jersındırgenın maqtana aitty.
– Bızdıŋ ormanda jaryq süigış, köp jaǧdaida jyly aimaqta bolatyn emen aǧaşy ösedı. Biıktıgı 40 metrge deiın, dıŋınıŋ juandyǧy 2 metrge deiın jetedı. Ömır sūru ūzaqtyǧy – 800-1000 jyl. On bes jyldan keiın jemıs bere bastaidy. Mıne, osyndai alyp aǧaş bızdıŋ ormanǧa beiımdelıp, biıktıgı 8-9 metrdei boldy. Jasandy ormannyŋ 30 paiyzyn qylqanjapyraqty tūqymdastar – şyrşa, qaraǧai, samyrsyn qūrasa, 70 paiyzy japyraqty tūqymdastar – emen, qaiyŋ, şegırşın, jide, – dedı A.Hasenov.
Jasandy ormandaǧy ärbır jūmys tek ǧalymdardyŋ süiemeldeuımen jüzege asady. Qazaq orman şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ mamandary jasyl beldeudegı synaq alaŋdarynda zertteu jūmysyn jürgızıp, ǧylymi qorytyndy beredı. Sodan keiın ǧana ormanşylar nūsqama boiynşa jūmys ısteidı.
– Köşettı otyrǧyzu, esepke alu, orman ziiankesterı men türlı aurudan qorǧau jäne taǧy basqa jūmystardy ǧalymdardyŋ baǧyt-baǧdary boiynşa ısteimız. Mäselen, aǧaştardyŋ arasyndaǧy bos keŋıstıkke köp jyldyq şöptıŋ bırneşe türın ösırdık. Būl ortaǧa köbelek, ara, inelık, örmekşı, qūmyrsqa, qoŋyz taǧy basqa közge körınetın jäne körınbeitın jändık türlerı kelıp, öz ekojüiesın qūrdy. Jändıkter ormandaǧy türlı ziiankestermen qorektenıp, aǧaştyŋ auyrmauyna jaǧdai jasaidy. Jändıkter tym köbeiıp ketpeuı üşın Jetısudyŋ qyrǧauyldary jersındırıldı. Qoiandar ormannyŋ negızgı tırşılık iesıne ainaldy. Qoian populiasiiasy köbeiıp ketpeu üşın tülkı men qarsaqtar jıberıldı.
Bügınde institut ǧalymdary 5 taqyryp boiynşa ǧylymi-zertteu jūmysyn jürgızude. Sonyŋ bırı – aǧaşty sanitarlyq būtalau jäne jiılıgın retteu, – dedı direktor Mäulen Samämbetov.
Ormandy kütıp-baptai bır kündık ıs emes, jalyqpai, şarşamai, ünemı ızdenıp, eŋbek etudı talap etedı. 2023 jyly ormanşylar 452,84 ga aumaqta 457 myŋ gektar köşet kölemınde jaŋa orman ekpesın qūrdy. Onyŋ ışınde köktemde 203,94 gektar jerge 249,1 myŋ, küzde 248,9 ga jerde 207,4 dana köşet otyrǧyzdy. 2024 jyldyŋ köktemınde 200,2 myŋ köşet otyrǧyzudy josparlap otyr eken.
P.S: Jap-jasyl aǧaştardy jerdıŋ jüregıne balaityn ormanşylardyŋ ömır joly qarapaiym, bıraq öte maŋyzdy qūndylyqty jüzege asyrudyŋ mysaly bolady. Orman – bügınnıŋ ǧana emes, keleşektıŋ ısı. Öitkenı keleşek ūrpaqtyŋ baq-berekelı boluy bızden qalǧan bailyqqa tıkelei bailanysty, onyŋ ışınde orman qoryna da täueldı bolady. Bız ormandy alqapqa baryp sanaǧa osyndai oi tüiıp qaittyq.
