Yqylym zamannan berı qarai baspanasy aǧaştan bolǧan qazaqtyŋ, bügıngı taŋda Astanasy da aǧaşpen kömkerılıp, körkın körıp kün batpai, ajaryn körıp ai batpai qalatyndai künnen künge sūlulanyp keledı. Alaida sol sūlulyqtyŋ da syny bülınıp, şyry qaşatyn kezı bolady eken. Oǧan sebep köktemde terekterden şyǧatyn ūlpalar men küzde tüsetın japyraqtar bolyp otyr.
Mezgıl auysqanda japyraqtyŋ tüsuı zaŋdy. Deitūrǧanmen de jazdyŋ künı jūlynǧan qoidyŋ jünı qūsap köşenı aq ūlpalardyŋ qaptauy elorda tūrǧyndarynyŋ bır mezet mazasyn alady. Oǧan narazy bolǧan halyq qaq ekıge jarylyp, bırı allergiialyq auruynyŋ qozǧanyn aitsa, endı bırı būl ūlpaly terekterdıŋ qalaǧa tükke de keregı joq degen pıkırde. Bız osy pıkırlerdıŋ auanyna nazar audaryp, terekterdıŋ paidasy men ziiany turasynda jäne ony qalaǧa otyrǧyzu kerek pe, joq pa degen saualdarǧa jauap ızdep kördık.
Terekter turaly derekter
Qaraǧaidy otynǧa jaruǧa, qaiyŋdy otqa saluǧa qimaityn qazaqtyŋ ekologiialyq ortany qorǧauǧa kelgende basqalardan köş ılgerı ekenın «Ataŋnan mal qalǧanşa, tal qalsyn» degen naqylynan-aq bıluge bolady. Alaida tabiǧattyŋ tylsym syryn aialap, onyŋ ärbır jandy- jansyzyn qorǧauǧa kelgende qazaq ǧana emes, jalpy adamzat balasy bır ortaqtyqqa ie. Mysaly, älemde osy künge deiın tarihi tamyryn joǧaltpai saqtap, köktep tūrǧan aǧaştar bar. Olar jalpy jer betınıŋ qūndylyqtary bolyp sanalady desek de artyq aitpaǧan bolar edık. Mysaly, Kanadada ösıp tūrǧan 130 jyldan astam tarihy bar älpenşek aǧaşyn osy qatarǧa jatqyzuǧa bolady. Nemese ǧasyrdan asa uaqytta özegıne qūrt tüspegen Japon üieŋkılerı, Oŋtüstık Karolindaǧy emen saiajoly, Braziliiada ösetın rauşan aǧaşy bolsyn, bärı de – adamdardyŋ mäpelep qorǧauynyŋ arqasynda ösıp kele jatqan älemnıŋ ädemı aǧaştary.
Elordaǧa jyl saiyn 40 myŋnan astam ırı aǧaş otyrǧyzylsa,
sonyŋ tek 700-800-ge juyǧy ǧana terekter
Al endı astanalyqtardy älekke salǧan terektıŋ jaiyna oralsaq, jalpy būl aǧaş turasynda ǧalymdar da bır ortaq tüsınık joq. Öitkenı är eldıŋ ǧalymdary ärtürlı topşylap öz oilaryn aitady. Onyŋ üstıne jer betınde terek tūqymdasyna jatatyn 110-ǧa tarta aǧaş kezdesedı. Olardyŋ köbı – bırınşı jäne ekınşı ölşemdegı aǧaştar bolyp sanalsa, sirek kezdesetını üşınşı ölşemdegı aǧaştar. Olardyŋ biıktıgı 30-40 metrge deiın, diametrı 150 santimetrge deiın jetedı. Al aq jäne sūr terekter 45 metrge deiın öse alady. Sonymen qatar, terekterdıŋ bölınuıne qarai ösu qarqyny da ärtürlı bolady. Keibıreulerı ömırınıŋ alǧaşqy jyldarynda tez össe, keiın olardyŋ ösuı baiaulaidy, al endı bırı kerısınşe, alǧaşqy jyldary ösu qarqyny tömen bolady da, sodan keiın ösuın aitarlyqtai jyldamdatady. Sondai-aq terekter egu arqyly jäne tūqymy arqyly ekı türlı jaǧdaida köbeie alady. Taǧy bır erekşelıgı – atalyq jäne analyq bolyp bölınedı. Analyq ösımdıkterdıŋ bürşıgı jasyl, atalyqtyŋ bürşıgı qoŋyrlau bolyp keledı.
Bız Astanadaǧy ūlpaly terekterdıŋ qai türge jatatynyn S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq zertteu universitetı, Orman şaruaşylyǧy, jabaiy tabiǧat jäne qorşaǧan orta fakultetınıŋ dekany, auyl şaruaşylyǧy ǧylymdarynyŋ kandidaty, Jūmaǧūl Boranbaidan sūrap bıldık.
– Astana qalasyn kögaldandyruda qoldanylǧan terek aǧaşynyŋ bırneşe türı bar: olar aq terek, qara terek jäne kökterek aǧaştary, osy atalǧan aǧaştardyŋ barlyǧynan da ūlpalar ūşady.
Būl terek aǧaşynyŋ biologiialyq erekşelıkterınıŋ bırıne jatatyn güldeuınen keiın (klimatqa bailanysty nauryz-säuır aiynda güldeidı) 2 aidan soŋ beleŋ alatyn qūbylys, iaǧni analyq terekterdıŋ jemısterı pısıp jetılgen kezde ūlpalarǧa ainalyp tūqymdary jelge ūşa bastaidy. Demek, ūlpasy ūşatyn terekter ol analyq bolyp sanalady. Bıraq būl analyq terekterden ūlpa ūşady degendı bıldırmeidı. Öitkenı ǧalymdardyŋ zertteulerı boiynşa aǧaşty jasartu maqsatynda kesu jürgızse, stresske şaldyqqan atalyq terekterdıŋ özı analyq terekke auysyp ketuı mümkın eken, – deidı J.Boranbai.
Basqa aǧaştan artyqşylyǧy ne?
İä, ǧylymi tūrǧyda, qai aǧaştyŋ türı bolsa da ziianynan görı paidasy köp ekendıgın bärımız bılemız. Bıraq auanyŋ tazalyǧyn saqtauda düniedegı jalǧyz aǧaş terek ǧana emes. Odan basqa da aǧaş türlerı köp. Alaida ǧalymnyŋ aituynşa, qalaǧa kerektı aǧaştardyŋ qatarynda terektıŋ ornyn basatyn aǧaş türı joq eken.
– Ärine, jergılıktı klimattyq jaǧdailarǧa tötep berse, basqa geografiialyq aimaqtardyŋ introdusent ösımdıkterın de otyrǧyzuǧa bolady. Bıraq būl tūrǧyda qaraǧai, sıbır şyrşasy, kögıldır şyrşa (amerikalyq) türlerın alyp qarasaq, mūndai qylqan japyraqty aǧaştar gazǧa tözımsız keledı. Al qaiyŋ aǧaşynyŋ tozaŋy – eŋ küştı allergenderdıŋ bırı. Üieŋkını otyrǧyzǧanmen ol jergılıktı ekojüielerdı būzady, keiın olarmen aramşöp siiaqty küresuge tura keledı. Sondyqtan qalamyzǧa osy terekterden artyq paida alyp keletın aǧaş türı bar degenge öz basym sene almaimyn, ärı ony basqa aǧaş türlerımen auystyrudyŋ qajetı joq dep esepteimın, – deidı Jūmaǧūl Taŋatqanūly.
Al baǧbandar bolsa qalaǧa jazdyŋ künı saia bolatyn, qystyŋ künı būtaqtaryna qonǧan qar ūşqyndary arqyly ädemı körınıs qalyptastyratyn jemıs aǧaştaryn nemese terektıŋ basqa türlerın otyrǧyzuǧa bolatynyn aitady.
– Men qanşama jyl baǧbandyqpen ainalysyp kele jatyrmyn. Sonda bır baiqaǧanym, terek öte tez ösetın aǧaştyŋ qataryna jatady. Alaida men ony qalaǧa otyrǧyzudyŋ qanşalyqty qajettılıkten ekenın tüsınbeimın. Qalanyŋ aua sapasyn jaqsartu maqsatynda otyrǧyzylatyn odan da basqa aǧaş türlerı bar. Onyŋ üstıne terek tüzu ösetındıkten, onyŋ bır köleŋkeleuge de paidasy şamaly. Sondyqtan terek egıp ainalanyŋ bärın onyŋ ūlpasymen toltyrǧanan görı, jaiylyp ösetın jäne qalaǧa körık berıp, sän qosatyn aǧaştar otyrǧyzu kerek şyǧar dep oilaimyn. Jalpy bızdıŋ qalaǧa terektıŋ: piramidaldy, balzamdy, budan türlerın qalaǧa ösıruge bolady. Jemıs aǧaştarynyŋ ışınen alma, almūrt, şie jaqsy jersınedı, jasyl qorşau retınde ūsaq japyraqty şegırşın, qaraaǧaş, siiaqty jergılıktı topyraqqa tözımdı aǧaştar boluy kerek, – deidı baǧban Mūhammed Seidahmetov.
Aq ūlpanyŋ äuresı
Jalpy būl pıkırdı jaqtauşylar köp. Tıptı Astana köşelerınıŋ tazalyǧyn saqtau üşın jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei jügırıp jürgen qyzmetkerlerdıŋ de uäjı däl qazırgı sättegı terekterden ūşqan ūlpalardyŋ äureşılıgı turasynda boldy.
– Ärine, tazalyq jasaityn adam retınde köşe tazalyǧyn saqtau – menıŋ kündelıktı jūmysym. Alaida osy aq ūlpalardyŋ kesırınen bızdıŋ qanşalyqty tazalyq jūmystaryn ıstep jatqanymyz bılınbeuı de mümkın. Sebebı jol boiyn saǧat saiyn tazalasaŋyz, artynşa qaitadan sol terekterdıŋ ūlpasy arqyly taz qalpyna kelıp tūrady. Būl, ärine, bız üşın äureşılık te auyrtpaşylyq da emes. Alaida jol boiynan ötıp bara jatqan adamdar üşın, seruendep jüruşıler üşın qolaisyzdyq tudyratyny anyq. Onyŋ üstıne būl kün ystyq künderı ūlpa bolyp ūşady da, kün jauyp suǧa tise, bırden tüiırşıkke ainalyp, qūmalaq tärızdı bolyp qalady. Sondyqtan mūny jaŋbyr da, ystyq da ketıre almaidy. Tek qana tazalau kerek, – deidı «Astana tazalyq» kompaniiasynyŋ qyzmetkerı Käuen Qabylaşat.
Qaladaǧy ūlpaly terekterdıŋ älegın bır ǧana tazalyqşylar körıp jürgen joq. Onyŋ azabyn allergiialyq aurulary barlar da bır kısıdei tartyp keledı.
– «Basy auyrmaǧannyŋ qūdaimen ısı joq» dep atam qazaq beker aitpaǧan. Jazdyŋ künı el qūsap seruendep, emın-erkın aua jūta almasaŋ, onyŋ özı bır qorlyq. Al menıŋ şaŋnan, şöp tozaŋdarynan allergiiam qozady. Osy terekterdıŋ ūlpasy qalai ūşady, men de solai älekke tüsem de qalamyn. Keide seruendeuge şyqsam, maska taǧyp şyǧamyn. Alaida kün ystyq künderı betperdemen jürudıŋ özı auyr. Terekterden ūşqan ūlpalardyŋ kesırınen tanauym qyşyp, mūrnymnan su aǧyp, tüşkırıp, pysqyryp tynys aludyŋ özı qiyndaidy. Sondyqtan qalaǧa mūndai terekterden görı basqa da saia bolatyn aǧaştardy otyrǧyzsa dūrys bolar edı, – deidı qala tūrǧyny Jasūlan Äbdıramanov.
Al därıgerlerdıŋ aituynşa, allergiialyq aurularǧa tıkelei terekterdıŋ ǧana ziiany bar dep tüsınu – jaŋsaq pıkır. Öitkenı allergiialyq aurular jaz mezgılınde neşe türlı şöpterdıŋ tozaŋdanuynan da qozuy mümkın. Şyndyǧynda, terek mamyǧynyŋ tıke özı allergendı emes. Bıraq olardan ūşqan ūlpa auadaǧy şaŋ men tozaŋdardy özıne jinap alatyndyqtan, adamdardyŋ allergiiasyna janama äser beredı. Deitūrǧanmen būl ūlpalardyŋ bır ǧana jaǧymsyz tūsy osy emes. Olar maqta siiaqty tez janǧyştyq qasietke ie bolǧandyqtan, onyŋ qala qauıpsızdıgıne de qaterlı ekenın eskergen jön. Tıptı jyl basynan berı qala da terek mamyǧynyŋ örtenu oqiǧasy bırneşe ret tırkelgen.
– Jyl saiyn jaz ailarynyŋ basynda qaladaǧy örtterdıŋ sany bırneşe ese artady, būǧan köbınese terek mamyǧy sebep bolady. 2024 jyl bastalǧaly 8 ret terek mamyǧynyŋ janu oqiǧalary oryn aldy. Äsırese osy uaqytta köşeler men aulalar qar sekıldı terek mamyǧymen kömkerılıp qalady, būl ört oşaǧynyŋ paida boluyna sebepker bolady. Keide balalar terek mamyǧynan joldar jasap, keiın olardy örtep jıberıp jatady. Öitkenı balalar onyŋ qanşalyqty qauıptı ekenın tolyqtai sezıne bermeidı. Tıptı keide eresekter de temekı tūqylyn nemese sırıŋkesın söndırmegen küiı laqtyru arqyly ört qaupın tudyrady. Mūndaida terek mamyǧyna tigen ot üiler men basqa ǧimarattardyŋ janǧyş materialdaryna köşedı. Al onyŋ alyp keletın zardaby auyr boluy mümkın, – deidı Saryarqa audany Tötenşe jaǧdailar departamentınıŋ bas mamany, azamattyq qorǧau kapitany Janbolat Tūrsynbaiūly.
Al qala äkımdıgınıŋ baspasöz qyzmetınıŋ deregınşe aldaǧy uaqytta bırtındep terekterdıŋ ornyn basatyn basqa da aǧaştar otyrǧyzylmaq. Ärı elordaǧa jyl saiyn 40 myŋnan astam ırı aǧaş otyrǧyzylsa, sonyŋ tek 700-800-ge juyǧy ǧana terekter. Sondyqtan bır mamyqqa bola ony müldem kereksız aǧaştardyŋ qataryna jatqyzu nemese qalamyzda odan basqa aǧaştar egılmei jatqan siiaqty köru aqylǧa qonymsyz.
Terek bärıbır kerek
Meilı, qalai bolmasyn «bitke ökpelep tonyŋdy itke tastaudyŋ qajetı joq» degen «Astana qalasynyŋ Qorşaǧan ortany qorǧau jäne tabiǧatty paidalanu basqarmasy» memlekettık mekemesınıŋ basşysy Däulet Dosqulov da terektıŋ jalǧyz kemşılıgı sol tütıgı şyǧatyndyǧynda bolmasa, odan tūrǧyndarǧa keletın zalal az ekenın alǧa tartady.
– Irı qalalardyŋ ekologiialyq jaǧdaiyn jaqsartu üşın tiımdı kögaldandyru maŋyzdy. Terek aǧaştardyŋ basqa türlerıne qaraǧanda, klimattyŋ kez kelgen syrtqy äserıne tözımdı, ärı kömırqyşqyl gazyn köbırek sıŋıredı jäne ottegın köbırek böledı. Sonymen qatar, terektıŋ japyraqtarynyŋ betı jabysqaq bolǧandyqtan, ol özıne qaladaǧy şaŋ, gazdan şyqqan küielerdı jabystyryp alady. Tek terek aǧaşy ǧana şlaktarmen jäne tūzdarmen lastanǧan topyraqta, gazdalǧan auada tez ösetın qasietke ie. Olar köşedegı şaŋnyŋ, kırdıŋ jäne tütınnıŋ şamamen 70 paiyzyn boiyna sıŋıredı, auany fitonsidtermen sergıtedı jäne baiytady, auru tudyratyn mikrobtardy öltıredı. Ärı qylqan japyraqty aǧaştarǧa qaraǧanda bırneşe ese köp ottegın şyǧaratyn da osy terekter, – deidı ol.
P.S: İä, aǧaş ösıru ol tek aua tazalyǧy üşın bolmau kerek. Qaita qalanyŋ körkın kırgızetın sändı aǧaştardyŋ qataryn köbeitken jön. Mümkın aldaǧy uaqytta arabty aitsa qūrma aǧaşy, sakurany aitsa japondar eske tüsetını siiaqty qazaqty aitsa bırden oiǧa oralatyn bır aǧaşty otyrǧzuymyz kerek te şyǧar. Mysaly, qazaqta bäiterek, qaraǧai, tobylǧy, jide siiaqty aǧaş türlerı kielı jäne basqa aǧaştardan özgeşe qasietke ie. Solardy egıp älemge özımızdıŋ eko jüiemız arqyly tanylsaq nemese küzde bıryŋǧai qoŋyr tüske boialatyn bolmasa köktemde ärtürlı tüstı gül aşatyn, türı bölek aǧaştar egılse, ony şeteldıkter tamaşalap köru üşın arnaiy bızdıŋ elge kelse qandai ǧajap bolar edı. Būl da bır öz kezegınde turisterdı elge tartudyŋ tartymdy amaly bolmaq.
Şapaǧat ÄBDIR
