Q.Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatry qoiǧan «Qyz Jıbek» atty dramalyq opera turaly teatr taratqan aŋdatpada: «1934 jyly qazaqtyŋ tūŋǧyş operasy «Qyz Jıbek» dramalyq opera türınde sahnalandy. Ǧasyrǧa juyq uaqyttan keiın ūltymyzdyŋ ınju-marjany «Qyz Jıbek» operasyn körermen nazaryna dramalyq opera janrynda qaita ūsynbaqpyz. Jaŋany tudyrǧyŋ kelse, ötkenge qaita oral. Bärı bastalǧan nüktege…» delıngen. Söz joq, quana-quana qoldauǧa laiyq tırlık. Sonymen bırge, jaŋalyq ataulynyŋ taǧdyry kürdelı, oi men aqyldy, qairat pen batyldyqty synǧa salatyny taǧy bar. Qoǧamdaǧy, eŋ bastysy, adam basyndaǧy jahandanu psihologiiasy, şamasy, sahnalyq nūsqa avtorlary Miras Äbıl men Läzzat Alpysbaevany, qoiuşy rejisser Älıbek Ömırbekūlyn, teatrdyŋ tūtas ūjymyn batyl ızdenıske jetelese kerek.
Şymyldyq ysyryldy. 1925 jyly aspirant kezınde jazyp, 1927 jyly alǧaş jaryq körgen, ıle şala keŋestık ideologiiaǧa ziiandy eŋbek retınde tügeldei «tūtqyndalǧan» «Ädebiet tarihy» atty eŋbegınde M.Äuezov: «Qyz Jıbek äŋgımesınıŋ negızı eskı zamandaǧy el ädebietınıŋ ertegı siiaqty äŋgımesınen alynǧan. Berı kelgende, öleŋ ölşeuıne salyp, surettı äŋgımege ainaldyryp, poema qylyp şyǧarǧan Jüsıpbek qoja. Būl künde qolymyzda eskı «Qyz Jıbek» äŋgımesı joq. Sondyqtan alǧaşqy tūlǧasy qandai edı, oǧan öŋdeuşı Jüsıpbek qanşa jaŋalyq qosty, qanşa özgerttı, ol turaly bız dolbar jasai almaimyz» deptı. Jaŋa qoiylym avtorlary da Ǧ.Müsırepov jazǧan nūsqa men jaŋaǧy Jüsıpbek qoja Şaihislamūly qattaǧan nūsqany negızge alypty. Demek, osy arada oi tuady, eskı men jaŋanyŋ üilesımı kelıstı me, halqymyzdyŋ ınju-marjanyna qylau tüsken joq pa?
«Qyz Jıbektı köre almadym» dedı üzılıstegı saualnamamda ekı student qyz. Ärine, olarmen kelısuge de bolady, kelıspeuge de bolady. Jıbek, söz joq, qoiylymda bar, ol äsırese E.Brusilovskiidıŋ dästürlı muzykalyq äuenmen sıŋısıp ketken siqyrly sazy aralasqan jerlerde tūla boiyŋdy şymyrlatyp jıberedı. Al operanyŋ dramany basyp ketken tūstarynda köŋılımızdı özımızge älı de tüsınıksız bır jaisyzdau sezım bileidı. Nege? Nesı bar, bassa basa bersın, būl dramalyq opera, bırın-bırı tolyqtyryp tūr ǧoi degımız keledı. Joq, būl muzykalyq drama teatry, sondyqtan dramanyŋ ekınşı kezekke ysyryluy ülken kemşılık deidı ekınşı bır oi. Onyŋ üstıne operany baletsız, bisız köz aldymyzǧa äkelu qiyn. Al atalǧan qoiylymda bi atymen joq, sonda operamyzdyŋ özı öz tabiǧatymen dramaǧa jartylai kelıp qosylǧan bolyp şyqpai ma? Sūraǧyma jauapty önertanu doktory, T.Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ professory B.Nūrpeiıstıŋ 2023 jylǧy 10 qaraşada «Qazaq ädebietı» gazetınde şyqqan «Izdenıster men ırkılıster» degen maqalasynan tapqandai bolam. «Bırınşı orynda akterlerdıŋ vokaldyq oryndauşylyǧyna män berılıp, dramalyq köŋıl küi mäselesı ekınşı qatarǧa ketıp qalǧan» deidı teatr mamany. Demek, vokaldyq oryndauşylyqtyŋ dramalyq köŋıl küidı basyp ketuın teatr mamany kemşılık retınde synap otyr. Teatr ūjymy mūny bılmedı me? Menıŋşe, bıldı, mäsele basqada.
Jalpy, joǧaryda aitylǧandai, 1934 jyly qazaqtyŋ tūŋǧyş operasy «Qyz Jıbek» dramalyq opera türınde sahnalanǧannan keiın sahnada tūraqtap, oqyrmanǧa qaiyra ūsynyldy ma? Tıptı, dramalyq opera degen ūǧymnyŋ özı bızge belgılı me? Bolsa, qazaq sahnasynda onyŋ qandai nūsqasy qoiyldy? Eger qoiylmasa, Q.Quanyşbaev atyndaǧy teatrdyŋ būl qoiylymyn jalpy respublika sahnasyn tyŋ janrmen türlendırudıŋ jemısı dep baǧalaǧan jön. Alaida operany ūnatatyn, dramany ūnatatyn körermen jaŋaǧy kemşılıktı ızdenıstıŋ «ättegen-ailaryna» qosa salmaidy. Jıbektıŋ gäkkuletıp ruhani älemımızdı kezıp jürgen, sūlulyq pen mahabbatty qyzǧyştai qorǧap, samǧau biıkke kötergen totemdık beinesın tıptı de tömendetkısı kelmeidı. Jaŋaǧy student qyzdardyŋ pıkırı de osyǧan saiady. Jaŋa nūsqadaǧy «Qyz Jıbek» atty dramalyq operanyŋ Ǧ.Müsırepov nūsqasyn negızge alǧan «Qyz Jıbek» operasy men «Qyz Jıbek» kinofilmınıŋ biık deŋgeiınde qabyldanbaǧan sebebı drama men operany ūştastyrudy közdeitın sättı şyǧarmaşylyq ızdenıstıŋ dıttegen jerıne jete almaǧanynan-au dep oilaimyn.
Tanymymyz ben sanamyzǧa äbden sıŋıstı bolǧan klassikalyq muzykanyŋ qoiylymdy erkın bilep aluy zaŋdy. Bıraq qoiylymdaǧy dramalyq köŋıl küi, oqiǧa men keiıpkerlerdıŋ dramalyq jelısı, şielenısı bäseŋsıse, dramalyq operanyŋ küretamyry, iaǧni dramalyq tabiǧaty, söz joq, sūrǧylt tartady. Öitkenı B.Nūrpeiıs aitqandai, «Qoiylymda Bekejan men Tölegennıŋ bılek küşımen nemese ötkır tılmen qyzǧa talasatyn sahnasynyŋ müldem joq boluy» siiaqty altyn arqaudyŋ bosaŋsuy, tıptı «müldem joq boluy» körermennıŋ ystyq qanyn suytyp, ǧaziz jüregın, söz joq, küiındıredı.
Sondai-aq söz qoldanu ädısın şyǧarma avtory şeşetını belgılı. Sonymen bırge sol qoldanylǧan ädıstıŋ körermenge nemese oqyrmanǧa äserınıŋ qandailyǧyn avtor emes, körermen men oqyrman ǧana bıledı. Būl tūrǧyda avtordyŋ körermen men oqyrmanǧa täueldılıgın joqqa şyǧaruǧa tıptı de bolmaidy. Qazır ädebietımızde qazaqtyŋ mäiektı sözderın, tırkestıŋ astarly, tereŋ iırımderın qoldanuǧa, tüsınuge qiyn degen jeleumen, tıldı qarabaiyrlaityn salqyn tüsınık beleŋ alyp bara jatqan siiaqty. Būl, iaǧni är sözdıŋ süzgıden ötıp, atylǧan oqtai tüzıluı, äsırese, drama üşın öte qajet. Äitpese, drama drama bola ma? Teatr mamany B.Nūrpeiıstıŋ «Qaraköz» spektaklıne qatysty eleŋdeuşılıgı de osyǧan meŋzeidı. Ökınışke qarai, mūndai qarabaiyrlyq «Qyz Jıbekke» de tän. Äsırese, Jıbektıŋ Tölegen qaitys bolǧanyn estıgen, ıştegı süigenıne degen saǧynyş jalyny jarq eter, Bekejanǧa qarǧys sözın arnaǧan küizelıstı sätterındegı şaqpaqtai şaǧyluǧa tiıs sözder pendelık qana qaiǧyru, taǧdyrǧa moiynsūnu sezımderıne boi aldyryp, körermendı boiküiezdengen küige tüsıredı. Būrynǧy qoiylymdarda Jıbek ǧaşyqtyq dertpen jalyn ata söilemeuşı me edı? Mıne, osy arada mynadai oi keledı. Jaŋa qoiylymnyŋ avtorlary ülken batyldyqpen klassikalyq mädeni mūramyzǧa jaŋa tür, jaŋa mazmūn bergısı keldı eken, endeşe negızge alǧanmen, Jüsıpbek qojanyŋ da, tıptı Ǧabit Müsırepovtıŋ de bedelı men şyǧarmaşylyq ūstanymy şeŋberınde qalyp qoimai, qaita olarmen jaqsy maǧynada şyǧarmaşylyq bäsekege tüsıp, jaŋa ūrpaqtyŋ jaŋa tynysyn, jaŋa tanymyn sahnaǧa şyǧarǧan jön-au degen oi keledı.
Rejisserdıŋ mizanssena mümkındıgın paidalanuy qūptauǧa tūrady. Jas avtorlar parallelizm ädısımen ekı Jıbektı, ekı Tölegendı sahnaǧa dūrys şyǧarǧan. Jäne būl ädıs eskı men jaŋanyŋ türlenuıne myqtap qyzmet ete alar edı. Alaida qoiylymdaǧy ekı Jıbek te, ekı Tölegen de ǧaşyqtyq küizelısımen şiryǧa tolǧanbaidy. Yntyqqan ünnen görı, qarapaiym sezım ünı basym. Ǧaşyqtyq degen – erekşe qūbylys. Erekşe qūbylys bolǧandyqtan, ol jyrǧa ainalyp, sol jyrdan Ǧ.Müsırepov pen E.Brusilovskii klassikalyq dünie tudyrdy. Jaŋa kezeŋ keldı, sol jaŋa kezeŋnıŋ jas tolqyny sol erekşe qūbylysqa jaŋa köz, jaŋa tanymmen qaraidy. Avtorlardyŋ maqsaty da – osy jaŋa tanymdy paş etu. Joǧaryda atalǧan ekı student qyzdyŋ «Jıbektı köre almadyq» deuınde de osyndai yntyqtyq bar. Osy yntyqtyq ekınşı Jıbek pen ekınşı Tölegendı bügıngı Jıbek pen Tölegennıŋ ünıne jeteleidı. Mūny jüzege asyru, ärine, oŋai emes. Qoiylymdaǧy kemşılıktıŋ syry da osynda dep oilaimyn. Sahnadaǧy körınıs tolyp jatqan mizanssenalar men avanssenalardan tūratyny, körınıstıŋ tartymdylyǧy rejisserdıŋ mūny şeber paidalana bıluıne bailanysty ekenı belgılı. Rejisserdıŋ, mıne, osy baǧyttaǧy şeberlıgı jetıspei jatqanǧa ūqsaidy. Ä.Mämbetov qoiǧan «Ana-Jer Anadaǧy» mizanssenadaǧy maidanger ūlymen syrlasqan Tolǧanaidyŋ avanssenadaǧy maidanger ūlymen sahnaǧa qatar şyǧyp, soǧys sūmdyǧy turaly şyrqyraǧan jan dauysy qandai äserlı edı. Jaŋa dramalyq operadaǧy ǧaşyqtyq küizelıs Ş.Aitmatov surettegen jan küizelısınen tıptı de kem emes. Bıraq qatar tūryp alyp, aitysqa tüskendei dialogtardan ekı Jıbektıŋ nemese ekı Tölegennıŋ ǧaşyqtyq yntyqtyǧy men ǧaşyqtyq dertın ystyq jürekpen qabyldau qiyn. Ekınşı Jıbek nemese ekınşı Tölegen dästürlı ǧaşyqtyqtan qazırgı zamanaui ǧaşyqtyqtyŋ bır belgısın jylt etkızer degen ümıtımız de aqtalmady. Avanssenadaǧy jügırtpe jol arqyly jyr men qoiylymnyŋ tūtastyǧyn aŋdatuǧa talpynys ta dıttegen jerıne jete almaǧan. Jügırtpe joldaǧy mätınder mazmūny kei jerlerde oqiǧa jelısımen qabyspai da ketedı.
Dramalyq opera janrynyŋ, qoiylym avtorlary bederlegen janr retınde, köŋılden şyqpauyna taǧy bır sebep mynada. Şyndyǧynda, Jüsıpbek qoja men Ǧabit Müsırepovpen tıldesetın Miras Äbıl men Läzzat Alpysbaeva siiaqty E.Brusilovskiimen de ündesetın avtordyŋ boluy zaŋdy siiaqty körınedı. Mūny jüzege asyru mümkın be? Oilantady. Qalai bolǧanda da, E.Brusilovskiidıŋ klassikalyq äuenıne Ǧ.Müsırepovtıŋ klassikalyq söz saptauy auadai qajet. Äuen men tıl şeber ündeskende ǧana opera men drama arasy jaqyndai tüsedı. Eger Ǧ.Müsırepovtıŋ kestelı tılımen dramaǧa jan bıtıretın aq öleŋ maqamy jaŋa qoiylymda jaŋa türmen ǧaşyq jürekterge jol tapsa dramanyŋ tynysy aşyla tüser edı, drama men opera bır-bırımen tabiǧi sıŋısıp, bır qūbylyspen kesek düniege ainalar edı.
Teatr mamany Baqyt Nūrpeiıstıŋ: «Halqymyzdyŋ ınju-marjanyna ainalǧan sanauly ǧana şyǧarmalarymyzǧa oilanyp barǧanymyz jön» deuı salmaqty, jauapkerşılıgı ülken tūjyrym. Maman şyǧarmaşylyq ızdenıstı qūptai otyryp, klassikalyq dünielerdı qyzǧyştai qorǧai kele, jas ūrpaqty jahandanu zamanyndaǧy keibır keleŋsız qūbylystarǧa boi aldyrudan saqtandyrady. Mysaly, Jıbektıŋ anasynyŋ qyzyn Bazarbaidyŋ auylyna kelıp Sansyzbaiǧa qosudan nemese sal auruyna ūşyraǧan mügedek Sansyzbaidyŋ Tölegenmen barabar, tıptı batyrlyǧy jaǧynan Tölegennen bırde-bır kem emes Bekejan siiaqty kesek tūlǧany qylqyndyryp öltırtkızuden avtorlar ne ūtty. Mūndai nemese būǧan ūqsas körınıs «Qyz Jıbek» operasynda da, «Qyz Jıbek» filmınde de joq. Atalǧan epizodtardy avtorlar qaidan aldy, älde özderınıŋ oilap tapqandary ma?! İä, osydan bır ǧasyrdai būryn jazǧan «Ädebiet tarihy» atty eŋbegınde jas Äuezov jyrdyŋ künşyǧys ertegılerıne, arab, parsylardyŋ ǧaşyqtyq äŋgımelerıne elıktep bastalatynyn aitady. Bıraq ol şyn elıkteu emes, «Bıreuı jetı ǧaşyq Seipülmälık, kıtaptan ǧaşyqtyǧyn kördım anyq» dep aitatyn Seipülmälık äŋgımesı Qyz Jıbek äŋgımesıne azyraq jūǧyn bergen siiaqty» deidı, «äŋgımenıŋ qūrylysy, ūlǧaiyp ösuı, barlyq adamy, adamdardyŋ mınezı, ısı, barlyǧy da tügelımen naǧyz qazaqtıkı» deidı. Naǧyz qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyǧyn öŋın özgertıp, «jaŋalauǧa» bola ma? Sanamyzda qalyptasqan Bekejan siiaqty kesek tūlǧany aiaq astynan, kım bolsa o bolsyn, qos aiaǧy bırdei salbyraǧan mügedek aldynda sondai qauqarsyz, beişara beinege ainaldyruǧa qandai közben qarau kerek? Naǧyz Bekejandy qazaqqa tanytqan Asanälı Äşımov aǧadan būl turaly pıkır sūraudyŋ özı yŋǧaisyz…
Syrym
BAQTYGEREIŪLY
