Būryn dauasy qiyn auru – JİTS-ten, iaǧni jüre paida bolatyn immun tapşylyǧy sindromy dertınen emdelu mümkındıgı bügınde ǧylym men medisina jetıstıgınıŋ arqasynda arta tüstı. Mamyrdyŋ är üşınşı jeksenbısınde älem osy aurudan qaitys bolǧandardy eske alady. Mamandardyŋ aituynşa, elordada soŋǧy 10 jylda JİTS-ten ölım-jıtım ekı ese azaidy. Mūnyŋ bärı diagnoz qoiylǧannan keiın bırden qoljetımdı antiretrovirus terapiiasyn ötkızudıŋ arqasynda mümkın bolǧan.
Aurudyŋ aldyn alu, jalpy tarihy turaly jaqynda arnaiy brifingte qalalyq AİTV-infeksiiasynyŋ, iaǧni Adamdaǧy immun tapşylyǧy virusynyŋ aldyn alu ortalyǧynyŋ direktory Qanat Asqarov aityp berdı. Onyŋ aituynşa, statistikaǧa säikes, Astanada būl aurudy jūqtyrǧan 3 myŋdai adam tırkelgen, jyl basynan berı būl körsetkış 142 adamdy qūraǧan, jūqtyrǧandardyŋ 64 paiyzy 20-39 jas aralyǧyndaǧy jastar bolǧan, köbıne, iaǧni 90 paiyzdan astam jaǧdaida auru jynystyq jolmen jūqqan.
– Elordalyq därıgerler AİTV-infeksiiasynyŋ aldyn alu täsılderın özgerte bastady. Skriningke, diagnostikaǧa jäne emdeuge erekşe nazar audarylatyn jaŋa strategiialar (95-95-95) anyqtaldy. Is jüzınde būl «Tabu, synau, emdeu jäne saqtau» tūjyrymdamasyn jüzege asyrudy bıldıredı. Mäselen, emhanalarda klinikalyq körsetkışter boiynşa AİTV-ǧa testıleu belsendı jürgızılude. Nätijesınde 80 paiyzdan astamy erte kezeŋde anyqtalady. Halyqtyŋ negızgı toptary üşın ÜEŪ bazasynda ekspress-testıleu engızıldı. İndekstık testıleu baǧdarlamasy jüzege asuda. Jyl basynan berı barlyǧy 100 myŋnan astam adam AİTV-ǧa tekserıldı. Aldymyzǧa qoiǧan jaŋa maqsat – jaŋa tehnologiialardy, därılık naryqta jaŋa preparattardy jäne neǧūrlym jeŋıldetılgen emdeu shemalaryn engızu, – dedı öz sözınde ortalyq basşysy.
Būl kün alǧaş ret 1983 jyly atalyp öttı. Sol kezde medisinaǧa belgısız aurudan bırneşe myŋ adam qaitys boldy, al ūiymdastyruşylar JİTS-ke nazar audaryp, nauqastarǧa qoldau körsetkısı keldı. Bügıngı taŋda älem boiynşa 42 millionnan astam adam virusty jūqtyryp, 25 millionnan astam adam qaitys boldy. Būl aurumen ömır süretın adamdardyŋ köpşılıgı – 30 jasqa deiıngı jastar. IýNEIDS-tıŋ biylǧy ūrany: «Mahabbat pen yntymaqtastyq arqyly bırge este saqtaimyz, bırge jeŋemız!». Ūran epidemiia ömırın qiǧandardy ūmytpauǧa, aqparattyq-profilaktikalyq baǧdarlamalar men jobalardy belsendı türde jüzege asyruǧa, AİTV-men ömır süretın adamdar aurudan görı köp ekenın jäne olardy stigma men kemsıtuge bolmaitynyn tüsınuge şaqyrady.
AİTV-infeksiiasynyŋ aldyn alu ortalyǧy JİTS-ten qaitys bolǧan adamdardy eske alu künı atalǧan infeksiianyŋ taralu mäselelerıne qoǧamnyŋ nazaryn audarudy maŋyzdy dep sanaidy. Halyqaralyq eske alu künı – derttıŋ odan ärı taraluyna qarsy tūruǧa daiyn ekenın körsetudıŋ taǧy bır mümkındıgı, sonymen qatar būl eşkımnıŋ aurudan saqtandyrylmaǧanyn eske salady. Onyŋ üstıne, būl – naqty täuekeldı körsetu jäne ony qalai boldyrmauǧa bolatynyn tüsındıru mümkındıgı. Osyǧan bailanysty eske alu künınıŋ basty maqsaty – aurudan qaitys bolǧan adamdardy eske alu ǧana emes, infeksiianyŋ aldyn aludyŋ maŋyzy turaly halyqty taǧy da habardar etu, infeksiiamen ömır süretın adamdardyŋ qūqyǧyn saqtau, stigma, kemsıtuşılıkpen küresu mäselesıne jūrtşylyq nazaryn audaru.
Medisina mamandarynyŋ aituynşa, bügıngı taŋda zamanaui medisina jetıstıgınıŋ arqasynda AİTV-infeksiiasy baqylauǧa bolatyn sozylmaly auruǧa ainaldy. Atap aitqanda, antiretrovirus terapiiasy infeksiianyŋ asqynuyn bäseŋdetedı jäne onymen auyratyn adamdarǧa tolyqqandy ömır süruge mümkındık beredı. Elımızde infeksiia anyqtalǧan barlyq nauqas terapiiany tegın alady. Eske alu künınde onyŋ taralu mäselesıne qarapaiym azamattardyŋ közqarasyn özgertuge şaqyru közdeledı. Mälımetterdı tolyq jäne keŋınen beru, taratu maqsatynda AİTV-ortalyǧy elorda tūrǧyndary üşın aqparat-aǧartu jūmysyn, infeksiianyŋ bar-joǧyn teksere otyryp, türlı ıs-şara ötkızedı. Halyqaralyq künge bailanysty Işkı saiasat, Bılım, Dene şynyqtyru jäne sport basqarmalarymen, Astana qalasynyŋ basqa da ūiymdarymen bırlesıp, jastar arasynda infeksiianyŋ aldyn alu boiynşa aksiia ötkızdı.
Astana qalasy boiynşa 1997 jyldan bastap AİTV-infeksiiasynyŋ 3226 jaǧdaiy tırkeldı, onyŋ ışınde 60 paiyz jaǧdai 20-39 jas arasyndaǧy adamdarda tırkelgen. Jürgızılıp jatqan jüielı aldyn alu şaralarynyŋ nätijesınde elımızde AİTV-infeksiiasynyŋ taraluy boiynşa jaǧdai Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ baǧalauy boiynşa şoǧyrlanǧan kezeŋde saqtaluda. Bır jyl ışınde testıleu kölemı 7,5 paiyzǧa artty. Jüktı äielderdı esepke qoiu kezınde testıleumen qamtu 99,1 paiyzdy qūrasa, jüktı äielderdıŋ jynystyq serıktesın testıleumen qamtu 95 paiyzdan artyq boldy.
