Kışı besınde Eskeldıden (Mäşhür Jüsıp babamyzdyŋ basynan) şyǧyp, aituly Alaş qalasyn, Abai jatqan arda ölkenı betke alǧan bız sam jamyraǧan şaqta Semei qalasyna jettık. Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy men Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ Astana qalalyq filialy bırlesıp ūiymdastyrǧan «Ūlylar mekenı…» ǧylymi-tanymdyq ekspedisiiasyna bızdı basqarma basşysy Säken Esırkeptıŋ özı attandyryp salǧan bolatyn. «Bırşama jyldan berı ūiymdastyryp kele jatqan ǧylymi-tanymdyq ekspedisiianyŋ tüsındırer taǧylymy, berer bılımı mol. Biylǧy «Ūlylar mekenı…» saparynan sızder de ülken ruhani oljamen oralady dep ümıttenemın» degen edı. Aityp aitpai, qalamgerlerden, jurnalisterden, saparǧa mūryndyq bolǧan mekeme qyzmetkerlerınen ūiymdasqan būl saparda Alaş qalasyna jetkenşe talai maqalaǧa jük bolatyn äŋgıme aityldy.
Alaştyŋ astanasy
Bız būl arada Alaş qalasy degen sözdı de tekke aityp otyrǧan joqpyz. «Alaş partiiasy», «Alaş Orda», «Alaş arystary» degen söz būl künde jiı aitylǧanmen, kärı Semeide kezınde Alaş qalasynyŋ qūrylǧanyn jūrttyŋ keibırı bıle bermeidı. Alaş arystary kezınde Semei qalasynyŋ janyndaǧy Zarechnaia slobodkany Alaştyŋ ortalyǧy retınde jariialap, ony «Alaş» qalasy dep ataǧan. 1918 jyldyŋ nauryz aiynan 1920 jylǧa deiın ömır sürgen Alaş Orda avtonomiiasynyŋ resmi astanasy bolǧan būl qala 10 jyl «Alaş qalasy» atandy da, 1927 jyly «Jaŋa Semei» bolyp özgertıldı.
2022 jyly Abai oblysy qūrylǧany köpke mälım. Prezidenttıŋ jarlyǧymen jasalǧan būl şeşım Abai jatqan abyz ölkege jaŋa lep syilady, otyz jylǧa juyq uaqyt qarausyz qalǧandai küi keşken köne şahardyŋ tamyryna qaita qan jügırdı. Qūrylystar jaŋartylyp, jaŋa keşender salyndy, joly jasalyp, köşesıne körık kırdı. Mūny Semeidıŋ kelbetınen de, Semei jūrtynyŋ «Oblys bolǧaly közımız aşyldy» dep bastaityn sözınen de aŋǧaruǧa bolady. Osyǧan qarap, bolaşaqta oblys ortalyǧynyŋ ırgesı keŋeiıp, halqy köbeiıp jatsa, «Alaş» qalasy da qaita aşylar degen ümıtımız de joq emes.
Abai jürgen arda meken
Rauandap atqan taŋmen talasyp bızdıŋ ruhani sapardyŋ ekınşı künı bastaldy. Aldyn ala belgılengen jolsapar jospary boiynşa Jidebaiǧa baryp, qaitarda Börılıge soqpaqpyz. Tobymyzdyŋ jetekşısı Astana qalalyq Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy tıl saiasatyn üilestıru bölımınıŋ bas mamany Gauhar Arystanqyzy baratyn jerımızben aldyn ala habarlasyp, bärın şyp-şyrǧasyn şyǧarmai ornalastyrsa, aqyn Däuletkerei Käpūly jol boiy ülkenderden estıgen tarihi äŋgımelerın aityp, talai jaiǧa qandyrdy. Äsırese, Jidebaiǧa bet alǧan künı Däukeŋ äŋgımenı tüidek-tüidegımen aǧytty.
«Jer – äŋgımeşı, jer äŋgımeşı bolǧan soŋ, el äŋgımeşı» dep Mūhtar Äuezov aitqandai, bılgen, tüsıngen, janymen sezıngen adamǧa tūtas Semei dalasy aqtaryla syr şertıp tūrady. Äsırese, «Abai», «Abai jolyn» oqyǧan adam Semei dalasyna aiaǧy tigen sätten bastap Abai zamanynda jürgendei küi keşedı. Būryn sol ölkege kelıp körmese de, Äuezovtıŋ epopeiasyn oqyǧan adam «Mynau Eraly jazyǧy ǧoi», «Qasqabūlaq qaida eken?», «Aqşoqy aldymyzda şyǧar…» dep alyp ūşyp otyrady. Bız de sondai sezımde otyryp, Jidebaiǧa jettık.
Euraziianyŋ kındıgınde ornalasqan Jidebai – Qarauyl özenınıŋ jaiylmasyndaǧy şūraily jer. 1891 jyldan keiın Abaidyŋ qystauy bolǧan būl alqapta qazır aqynnyŋ muzei üiı bar. Abai, Şäkärım, Abaidyŋ ınısı Ospan, Şäkärımnıŋ ūly Ahat marqūmdardan syrt, Abaidyŋ anasy Ūljan, ūly şeşesı Zere, Ospannyŋ bäibışesı Erkejan jerlengen. Ūly aqynnyŋ 150 jyldyq mereitoiyna orai salynǧan Abai, Şäkärım kesenelerı Saryarqa tösımen jüzıp kele jatqan alyp keme tärızdı, al Abai men Şäkärım qajynyŋ basyndaǧy mūnara sol kemenıŋ jelkenı siiaqty jobalanǧan.
Semei qalasynan 180 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan «Abaidyŋ Jidebaidaǧy mūrajai üiı» aqyn ömırı men şyǧarmaşylyq jolynan köp maǧlūmat berıp tūr. Bes bölmesı men üş zaldan qūralǧan muzei üiınde hakımnıŋ Erkejanǧa syiǧa tartqan kümıs ertoqymy, general-gubernator syiǧa tartqan üş auyzdy beren myltyǧy, Qūnanbai qajynyŋ taqiiasy men kıse belbeuı, Ūljan ananyŋ balalaryn qyrqynan şyǧarǧanda paidalanǧan jez legenı siiaqty tarihi būiymdar bar. 1970 jyly qaita jaŋartudan ötken mūrajaidyŋ kelgen qonaqtarǧa syilaityn äserı airyqşa. Onyŋ janynan salynǧan Abaitanu ortalyǧy men Şäkärımnıŋ saiatqorasyna da kelgen qonaqtar men turister bas sūqpai ketpeidı.
Öz nesıbesın özınen aiamaiyq
Turist demekşı, aty älemge äigılı Abaidyŋ jatqan jerıne jyl saiyn neşe milliondap saiahatşy keledı dep aita almaimyz. Öitkenı Semeiden qaşyqtau jerge ornalasqan būl alqapqa qysta kelıp-ketu qolaisyz. Qarly boran soqsa, joly jabylyp qalatyn kezı de köp. Şeteldegı siiaqty äigılı tarihi oryndarǧa kün qūrǧatpai jürıp tūratyn poiyz būl arada atymen joq. Sosyn da şyǧar, jazdyŋ üş aiynda bolmasa, jyldyŋ basqa mezgılınde qonaq az keledı. 2024 jyldy alyp aitsaq, qaŋtarda 61, aqpanda 26, nauryzda 71, säuırde 394, mamyrda 3136 qonaq kelgen. Osy sandarǧa qarap-aq tūsauly attai typyrlap tūrǧan elımızdıŋ turizm salasynyŋ Abai elındegı jai-küiın de baǧamdauǧa bolatyn sekıldı. Onyŋ üstıne, Jidebaiǧa «keme» jasap, mūrajai aşqanymyzben, onyŋ da tügendelmegen tūrmany, ıstelmegen jūmystary köp. Kesene töŋıregın jasyldandyru jūmysynyŋ öte sylbyrlyǧyn bylai qoiǧanda, sol töŋırektıŋ auyzsu mäselesı älı künge deiın şeşılmegen. Däret alatyn sudy qoiyp, sol aradaǧy jūmysşylardyŋ özı ışetın suyn üiden äkeledı eken. Ärine, alys joldan aŋsap barǧan, Abai basyna ziiarat etuge kelgen kısınıŋ aldymen däret alyp, sodan soŋ marqūmdarǧa qūran baǧyştaǧysy keletını anyq. Sondyqtan būl mäselege beijai qarauǧa bolmaidy. Onyŋ üstıne, auyzsu men därethana mäselesınıŋ şeşılmeuı – būl orynnyŋ turisterdı qabyldauǧa daiyn emes ekenın, şart-jaǧdaiynyŋ jetersızdıgınıŋ de körınısı. Muzei üiınıŋ janyndaǧy taqtaidan şegelei salǧan, qara şybyn üimelegen, ışıne kırseŋ, artyŋ ainalmaityn därethana öte las, kärı adamdar men balalardyŋ däret syndyruyna yŋǧaisyz, ışıne tüsıp kete me dep qorqasyŋ. Abaidyŋ 175 jyldyǧynda satyp äkelgen baǧasy neşe million teŋgelık därethana ıstemei tūr. Qaŋqasy sau bolǧanymen, ışkı jabdyqtary jyl ötpei jatyp, şaǧylyp bıtken-mys. Onyŋ üstıne, internet te ūstamaidy. Bilet alu üşın qolma-qol aqşasy joqtar telefonyn köterıp, signal aulap älekke tüsedı. Jyldyŋ tört mausymynda kelgen jūrtty qaryq qylady degen abaitanu ortalyǧy men qyzmet körsetu ortalyǧy da jazdyŋ üş-aq aiynda üzıp-jūlyp jūmys ısteitın körınedı. Qys kezınde ony aşqanmen, şyǧynyn da ötemeidı.
Kelgen qonaqtardy qarsy alu, tanystyru jūmystary da tolyq jüiege tüspegen tärızdı. Bız barǧan kezde kesenenı tanystyratyn qyzmetkerler de joq, özımız aralap, änşeiın dalada jatqan bır keşendı aralap şyqqandai küi keştık. Sonyŋ özınde kesenenıŋ de kelıspegen tūstaryn közımız şaldy. Jobalauşylar keşennıŋ su aǧaryn oilaspaǧandyqtan, keşennıŋ tömengı qabattaryna su ötıp ketedı. Su ötken keşen ışındegı meşıt kök sasyp tūr. «Jylda aǧartyp bız de jalyqtyq. Jyl saiyn qūdaǧi qaitqanşa qyp ıstep qoiady, kelesı jyly taǧy su aǧady. Mäselenı tübegeilı şeşudı oilap jürgen eşkım joq» deidı «atymyzdy aitpaŋyzşy» dep ötıngen azamattar.
Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiynda ıstelgen jūmystardyŋ da asyǧys, qoldyŋ ūşymen ıstelgenı körınıp tūr. Piramida siiaqty tas taqtaişalarǧa jazylǧan jazular älden öşıp, ärıp ülkeitkışpen körseŋ de oqi almaityn därejege jetken. Sosyn ǧoi aqyn Serıkbaidyŋ «Qazaqşa jazylǧan jazudy kelgen qonaqtar köp oqyp tozdyryp jıbergen eken, ä» dep mysqyldap jürgenı. Ärine, mūnyŋ bärın bız synap, mıneu üşın emes, Abaiǧa degen janaşyrlyqpen, qazaqqa degen kırşıksız sezımmen aityp otyrmyz. Abaimen maqtanǧanda aspandaǧy aidy keudemen soqqanymyzben, otyz jyl boiy «damyǧan elu eldıŋ qataryna qosylamyz» dep emeşegımızdı üzılıp, entıkkenımızben Abai jäne Abaiǧa qatysty jūmystarymyz aqsap tūrsa, ol eldıgımızge syn, aruaqtan da ūiat. Sondyqtan Abaidan tüsken qarjyny Abaidyŋ özınen aiamai, jyl saiyn bır mäselenı tübegeilı şeşıp otyru kerek. Öz basym, būl jūmysqa memlekettık deŋgeide nazar audaryluy kerek dep oilaimyn. Sondai-aq tūtas Jidebai boiynyŋ saiahat şaruaşylyǧyn jandandyru üşın sol töŋırekke josparly türde el qonystandyryp, sauda oryndaryn, ärtürlı keşender salu jūmysyn da erterek oilasqan jön sekıldı. Öitkenı däl qazırgıdei täsılmen, Abai jatqan alqaptyŋ tanymdyq turizmın örkendetu öte qiyn.
Kıtaphanaǧa ūlttyq märtebe bersek...
Jidebaida Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ hatşysy, Astana qalasy filialynyŋ direktory Däuletkerei Käpūly ortalyqqa astanalyq aqyn-jazuşylardyŋ kıtaptaryn ūsynyp, kädelı syilyq jasaǧan soŋ, tüs qaita jolǧa şyǧyp, jolda «Eŋlık-Kebek» kesenesıne, Börılıdegı Mūhtar Äuezov mūrajai-üiıne ziiarat jasap, Küşıkbai būlaǧyna aialdap, qas qaraiǧan sätte Semeige qaityp keldık. Keşte Semei qalasyndaǧy jas qalamgerler dastarqan jaiyp, ülken ıltipat körsettı.
Semei jerındegı saparymyzdyŋ soŋǧy künı de asa maǧynaly boldy. Tüsten būryn Abai atyndaǧy kıtaphanada jergılıktı mädeniet qairatkerlerımen, aqyn-jazuşylarmen kezdestık. Kezdesudı ūiymdastyryp, jürgızgen Abai atyndaǧy kıtaphananyŋ direktory Merei Qart kıtaphanada qazır 5500-nan artyq sirek qordyŋ barlyǧyn tılge tiek etıp, olardyŋ arasynda ǧylymi ainalymǧa tüspegen, älı şalǧy timegen eŋbekterdıŋ de barlyǧyn atap öttı. Osydan keiın baiandamaşylar derekqordaǧy Abai turaly, Şäkärımnıŋ fotosuretterı qalai tabylǧany turaly qyzyqty derekter aitty. Äsırese, qazır äleumettık jelıde qyzu talqylanyp jatqan Şäkärımnıŋ Şyŋǧystau bauraiynda tüsken fotosyn qalai tapqanyn egjei-tegjeilı tüsındırgen Laura Qadyr bızge Şäkärımnıŋ 3 fotosy jaily tamaşa tüsınık berdı. Kezdesu soŋynda saparlastar atynan söz alǧan Däuletkerei Käpūly keremet kezdesu ūiymdastyrǧan ärıptesterıne alǧys aityp, kıtaphanaǧa arnaiy ala barǧan kıtaptaryn syiǧa tartty. Sondai-aq ol kıtaphananyŋ ūlttyq märtebe aluǧa äbden laiyq ekenın airyqşa atap öttı.
Kezdesuden keiın Abai, Älihan Bökeihanov eskertkışterıne gül şoqtaryn qoiǧan ruhani sapardyŋ müşelerı Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiıne baryp, Abai dünieden ozǧanyna 120 jyl toluyna orai ūiymdastyrylǧan «Ölmeitūǧyn artyna söz qaldyrǧan» körmesıne qatysyp, Abai jaily sirek qordaǧy materialdarmen tanysty. Sondai-aq biyl aǧa sūltan Qūnanbai Öskenbaiūlynyŋ tuǧanyna – 220 jyl toluyna orai ūiymdastyrylǧan körmenı de özı ertıp jürıp tanystyrǧan «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq muzei-qoryǧy direktorynyŋ orynbasary Meiramgül Qairambaeva Qūnanbai qajydan bırde-bır fotosuret saqtalmaǧanyn, keibıreuler «Qūnanbaidyŋ fotosy» dep jürgen fotonyŋ basqa adamnyŋ fotosy ekenın de esımızge saldy.
Jalpy Semei alqaby tarihi ruhani turizmge sūranyp tūr. Tek qalanyŋ özınde turisterdı bauraityn köne nysandar da az emes. Al ölketanu tūrǧysynan aitsaq, Şyŋǧystaudyŋ alqabyndaǧy eskertkış, keseneler, tarihi jerler öte köp. Endıgı mäsele jaŋadan şaŋyraq kötergen oblys osy bır artyqşylyǧyn eskerıp, öŋırlık turizmdı damytuǧa den qoiyp, turizmdı ılgerı bastyruǧa kedergı bop otyrǧan ülkendı-kışılı mäselelerdı tübegeilı şeşım etıp, Semeidı serpıltuınde tūr…
Osylaişa 19 mausymnan 21 mausymǧa deiın jalǧasqan sapardan ülken ruhani oljamen qaittyq. Jalpy Astana qalasynyŋ būl bastamasyn bükıl Qazaqstannyŋ oblys, audan, qalalary da jalǧastyryp, yŋǧaiy kelse oquşylardy qamtuǧa deiın tyryssa, būl, bır jaǧynan, elımızdıŋ ölketanu ısterın jandandyryp ǧana qoimai, ışkı turizmnıŋ damuyna da oŋ serpın berer edı. «Ūlylar mekenı…» saparynan bız osyndai ümıtpen oraldyq…
Astana – Semei –
Jidebai – Astana
