«Qazaqtyŋ qasiettı topyraǧy XX ǧasyrda köptegen ǧalymdardy ömırge äkeldı, solardyŋ arasynda Qanyş İmantaiūlynyŋ tūlǧasy qūzar şyŋǧa ūqsaidy. Ol – Baianauyldan bastau alyp, qazaqtyŋ dalasyn qaq jaryp ötıp, Alataudan asyp, älemdık ǧylym şyŋyna köterılgen ūly tūlǧa. Q.İ.Sätbaev – asa körnektı ǧalym-geolog qana emes, öz zamanynyŋ şoq jūldyzy, oişyl ǧūlamasy, memleket jäne qoǧam qairatkerı retınde öte şeber ūiymdastyru qabıletınıŋ arqasynda Qazaqstanda ǧylym men industriialyq damudyŋ köşbasşysy bolyp, kemeŋger ǧalym atandy».
Jazuşy Medeu Särsekeev
«Esımı el jüregınde saqtalǧan er baqytty» deidı dana halqymyz. Şynymdy aitsam, men özım Qanyş Sätbaevty ömırımde bır-aq ret qana kördım. Būl 1956 jyly bolatyn. Pavlodar oblysy Mai audanyna qarasty Kirov atyndaǧy keŋşar direktory äkem Joltai Baiǧazyūly segızınşı synypqa köşkende menı Almatyda tūratyn apamnyŋ qolyna jıberdı. Almatyda qazaq mektebın ızdep sarsaŋǧa tüstık. Söitsek, Qazaq KSR-y astanasy Almatyda sol kezde jalǧyz ǧana Kirov atyndaǧy qazaq mektebı bar eken.
Būl mekteptıŋ erekşelıgı tek jalǧyzdyǧynda ǧana emes. Mekteptıŋ materialdyq jaǧdaiy ünemı Qazaq KSR-nyŋ oqu-bılım ministrlıgı men Almaty qalalyq oqu-bılım basqarmasynyŋ nazarynda boldy. Taǧy bır erekşelık mektepte oqityn balalardyŋ köbınıŋ äkelerı aqyn-jazuşylar men artister bolǧandyqtan bolar. Apta saiyn mektep basşylyǧy bızdı esımderı elge tanymal jazuşylarmen, artistermen jäne ǧalymdarmen kezdesulerın ūiymdastyryp otyrdy. Eŋ alǧaşqy kezdesuımız Mūhtar Äuezovpen, sodan keiın Mälık Ǧabdullinmen boldy. Osy ekı kezdesuden keiın mūǧalımderımız qoiatyn sūraqtarymyzdy mūqiiat oilanyp qoiu kerektıgın eskerttı. Äsırese, Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı, akademik Qanyş Sätbaevqa qoiatyn saualdaryŋdy oilanyp qoiyŋdar dep talap qoidy. Kelmei jatyp akademik qandai eken, uaqytynda kele me joq, būrynǧy aǧalar siiaqty keşıgıp kele me eken dep oiymyzdy san-saqqa jügırttık. Ǧylym turaly tüsınıgımız şamaly bolǧandyqtan, qandai sūraq qoiarymyzdy bılmei qinalǧan edık. Akt zalyna kırgen tarih pänınıŋ mūǧalımı Äliia apai «Al, balalar, tynyştalyŋdar, akademik keldı, zalǧa kırgende tügeldei türegep, qol şapalaqtap, qoşemettep qarsy alyŋdar dep eskertuı sol edı, esıkten mektep direktorymen bırge akademik Qanyş Sätbaev kırıp keldı.
Boişaŋ kelgen akademikke qoiu şaşy da, kiım kiısı de jarasyp tūrdy. Bırden qatarda otyrǧan oquşylardyŋ arasynan ötıp bara jatyp, keibıreulerınıŋ janyna bögelıp, şaştarynan sipap öttı. Sözı anyq, baiandamasynda türlı teŋeuler men maqal-mätelderdı qosyp otyrdy. Bızdıŋ ūqqanymyz Qanyş Sätbaevtyŋ Qazaqstan aimaǧyn jetık bıletını, onyŋ qai jerınde qandai qazba bailyqtarynyŋ jäne qai mölşerde bar ekenın jatqa bıletını aŋǧarylyp tūrdy.
Kezdesu ekı jarym saǧatqa sozyldy. Ǧalymnyŋ sözınen ūqqanymyz, bızdıŋ Qazaqstan qazba bailyqtaryna eŋ bai ölke eken. Onyŋ köbı älı igerılmei jatyr. Ol üşın respublikamyzdyŋ är aimaǧynda qajettı zavod-kombinattar salu kerek. Sol öndırıs oryndaryna qajettı mamandar daiarlau da – kezek küttırmeitın mındet.
– Senderdıŋ köbıŋ elımızdegı öndırıs oryndaryna qajettı mamandyq alularyŋ kerek. Ol üşın bılımdı bolu, tabiǧi bailyqty igere bılu bılıktı mamandarǧa bailanysty. Senderdıŋ köbıŋ sondai maman bolatyndaryŋa men senemın. Bügın Ministrler keŋesınıŋ töraǧasy Jūmabek Täşenev joldas ekeumız üş joǧary tehnikalyq oqu ornyn aşu jönınde qaulyǧa qol qoidyq. Almaty men Qaraǧandyda politehnika instituttaryn, Pavlodarda industrialdyq institut aşatyn boldyq. Öndırıske qajettı injener mamandyǧyn qalaǧandaryŋa jol aşyq. Mektep bıtırem deuşılerge sättı sapar tıleimın, – dep Qanyş Sätbaev sözın aiaqtady. Sūraq qoiǧan balalardyŋ qasyna baryp, qai jaqtan kelgenın, mektep bıtırgen soŋ qandai mamandyq alǧysy keletının sūrap, tiıstı keŋester beruden jalyqpady. Joǧaryda atalǧan instituttarǧa tüskısı keletın balalarǧa joǧary oqu ornyn bıtırısımen sol aradaǧy önerkäsıp oryndarynda ıstegısı keletınderge bırden jataqhana berıletının jäne otbasy jaǧdaiyna bailanysty päter aluǧa bolatynyn atap öttı.
Osylaişa uaqyttyŋ qalaişa ötkenın de baiqamadyq. Tek qoştasarda Qanyş aǧa saǧatyna qarap: – Al, balalar, sendermen kezdesu maǧan da qyzyqty boldy. Men sender siiaqty bala kezımızde oqityn osyndai eŋselı ǧimarat bolǧan joq edı, sabaq beretın bılımdı mūǧalımder ol kezde atymen joq bolatyn. Senderge därıs beretın ūstazdardyŋ köbınde joǧary bılımdı mamandar eken. Būl qandai maqtanyş?! Sondyqtan qoldaǧy osyndai mümkındıktı tiımdı paidalanyŋdar, bolaşaq senderdıŋ qoldaryŋda, ony uystaryŋnan şyǧaryp almaŋdar. Barşaŋa sät-sapar tıleimın, – dep qoştasty.
Sodan berı qanşa uaqyt ötse de Qanyş ǧalymnyŋ kelıstı kelbetı men ūlaǧatty sözı kökıregımız ben közımızden keter emes. Ūlylyq ūlyǧa ǧana jarasady demekşı, akademik Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ asyl tūlǧasy men qaldyryp ketken ölşeusız mūrasy qazaq halqy men qoǧamymyzda ülgı önege retınde ūrpaqtan ūrpaqqa ruhani azyq bolyp qala beredı. Ökınışke qarai, özı joqtyŋ, közı joq degendei, Sätbaev dünieden ötken soŋ onyŋ soŋynan neşe türlı qisynsyz ǧaibattar aitatyndar, onyŋ mäŋgılık elge qaldyrǧan ǧylymi mūralaryna küdıkpen qaraityn pysyqailar tabyldy.
Özınıŋ şäkırtı daryndy ǧalym, Şahmardan Esenov aǧamyz Qanyş İmantaiūly ömırden ozǧan soŋ onyŋ būryn tūrǧan üiınıŋ janynan ötıp bara jatsa, üidıŋ typ-tipyl ekenın baiqap, üi qaida kettı dep sūrastyra bastasa, ony Asqar Qonaev tau jaqtaǧy saiajaiynyŋ janyna ornatyp, monşa retınde paidalanyp otyr eken. Būl masqara jaidy Asqardyŋ aǧasy Dınmūhamed Qonaevqa aityp barsa, ol kısı dereu tiıstı şara qoldanudyŋ ornyna ǧalym, ärı ministr Şahmardan Esenovtı Maŋǧystau aimaǧyna barlau ekspedisiianyŋ bastyǧy etıp jıbergen.
…1979 jyldyŋ 12 säuırı bolatyn. Ädettegıdei taŋǧy şäiımızdı ışıp, zaiybym ekeumız jūmysqa ketemız dep jatqanda telefon şyldyr ete qaldy. Telefon tūtqasyn alsam, ar jaǧynan Sara apamyz (akademik Manaş Qozybaev kökemızdıŋ zaiyby) eken: – Meiram, Manaş aǧalaryŋ keşke ädettegıdei bızdıŋ üide jinalyŋdar deidı. Özı akademiiada Qanyş Sätbaevtyŋ 80 jyldyǧyna bailanysty jinalysta bolady. Sodan keiın üige keledı. Manaş kökemız osyndai eleulı kezdesulerden keiın üige jastardy jinap, «likbez» ötkızudı dästürge ainaldyrǧan.
Qanyş İmantaiūly ǧylym, bılım ısıne erte aralasyp, qaradan şyqqan han tärızdı eŋbek adamdarynyŋ, qarapaiym jandardyŋ tynys-tırşılıgın, jan düniesın jetık bıletındıgın tanytty. Mūndai tūjyrym jasauyma sebepker bolǧany men aralas-qūralas bolǧan orta maǧan jat emes edı. Olardyŋ qatarynda jerles akademik aǧam Jabaihan Äbdıldin, akademik Manaş Qozybaev, Mäskeude parlament tılşısı qyzmetın atqaryp jürgenımde tanysqan akademik Ömırzaq Sūltanǧazin, Qanyş aǧanyŋ ızbasarlary akademik Şopyq Şokin, Şahmardan Esenov jäne Kenjeǧali Saǧdievter bolatyn.
Belgılengen uaqytta barşamyz Manaş Qozybaev üiınde jinaldyq. Ol kısınıŋ ınısı Saǧymbai, qaryndasy Äliia, özınıŋ ūly Iliias, aǧasy Orazalynyŋ ūldary bärımız jinalyp, äŋgıme qūryp otyrmyz. Kenet esık qoŋyrauy syldyr ete qaldy. Esık aşylyp, üige asyǧa kırgen Manaş kökemız bızdıŋ sälemımızdı qabyldamai, bırden öz bölmesıne kırıp kettı. Kökemızdıŋ şyǧatyn türı joq. Barşamyz ürpiısıp «ne boldy eken?» dep otyrmyz. Jarty saǧattan keiın kökemız bölmesınen şyǧyp zalǧa keldı. Bar aitqany – «Masqara, jetım qyzdyŋ toiyndai ötkızdı, Qanyştyŋ äruaǧynan da qoryqpady ǧoi būlar» dep bölmesıne qaita kırıp kettı.
Qanyş Sätbaev tırşılık jasaǧan alpys bes jyl ömırınıŋ 45 jylynda elımızde geologiia, tarih, mädeniet jäne ǧylym salalarynda Nobel syilyǧynyŋ deŋgeiıne deiın jaŋalyqtar aşyp, alyp dala Saryarqany zertteuge arnady. Ūly Otan soǧysy bastalǧanda oq-därıge qajettı şikı zattar men zavodtar faşisterdıŋ qolynda qaldy. Osyndai qiyn-qystau sätte el basşysy Stalin ǧalym retınde esımı Keŋes Odaǧyna tanymal bolǧan Qanyş Sätbaevqa Qazaqstanda oq-därıge qajettı qorǧasyn, mys jäne de basqa şikızattardyŋ közın tauyp, ony öndıretın zavodty qysqa merzımde ıske qosudy tapsyrdy. Jezqazǧan öŋırınde mūndai zavod Sätbaevtyŋ jankeştı äreketınıŋ arqasynda ıske qosylyp, ärbır jauǧa atylatyn oqtyŋ segızı Qazaqstanda şyǧatyn boldy.
Qanyş Sätbaev Qazaqstannyŋ şikızatqa bai ölke ekenın anyqtap, onyŋ ǧylymyn älemdık deŋgeige köteru üşın Ūly Otan soǧysy jyldary respublika astanasy Almatyda Ǧylym akademiiasynyŋ ǧimaratyn saldyruǧa bas-köz boldy. Qanyştyŋ būl bastamasyn sol jyldary Qazaqstan kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqarǧan Jūmabai Şaiahmetov qoldap otyrdy.
Retı kelgende aita keteiın, respublikany qanışer Goloşekin basqarǧan jyldary qazaq ziialylarynyŋ soŋyna tüsıp, olardyŋ közın joiudyŋ türlı amaldaryn oilastyrdy. Äsırese, ūltymyzdyŋ betke ūstaityn Mūhtar Äuezov pen Qanyş Sätbaevtardy äne-mıne tūtqyndaidy degen qauıp seiılmedı. Osyny sezgen Jūmabai Şaiahmetov NKVD-da ısteitın qazaq ofiserlerıne tapsyrma berıp, Mūhtar Äuezovtı ūşaqpen Mäskeuge jönelttırdı. Al Mäskeuge barǧan saparynda J.Şaiahmetov KSRO ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı Aleksandrovke jolyǧyp, Qanyş Sätbaevtyŋ KSRO ǧylym akademiiasynda jūmys ısteuı jäne tūratyn päter mäselesın şeşıp qaitty. Osylaişa, ūltymyzdyŋ betke ūstaityn ekı azamaty Jūmabai Şaiahmetovtıŋ arqasynda aman-esen qaldy.
Bırde qazaq radiosy men televidenie jurnalisterınıŋ bırlesken lezdemesınde komitet töraǧasy Kamal Smaiylov aǧamyz sol jyly (1991 j.) Qazaq KSRO ükımetınıŋ Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ 90 jyldyǧyna bailanysty kölemdı ıs-şaralardyŋ belgılegenın, soǧan orai akademik ǧalymnyŋ ömırı men ǧylymi eŋbekterın jäne azamattyǧyn jan-jaqty körsetu kerek ekenın mındettedı. Odan būrynǧy jyldary jurnalisterdıŋ köpşılıgı Qanyş Sätbaev turaly jazǧylary kelse de belgısız sebeptermen sol kezdegı senzuradan asa almady. Endı, mıne, halqymyzdyŋ süiıktı perzentı Qanyş İmantaiūly turaly jazyŋdar, körsetıŋder degen nūsqau berıldı. Izdenıs barysynda menıŋ alǧaşqy jolyqqanym Q.Sätbaevtan keiın Qazaq KSR Ǧylym Akademiiasynyŋ prezidentı bolǧan körnektı ǧalym, Qazaqstanda energetika ılımın zerttep, ony joǧary deŋgeige kötergen Şopyq Şokin aǧamyz bolatyn. Ǧylym akademiiasynyŋ Qazaq ǧylymi-zertteu energetika institutynyŋ negızın qalaǧan alǧaşqy tūlǧa. Q.Sätbaevtyŋ senımdı ızbasarlarynyŋ bırı. Ş.Şokinnıŋ basşylyǧymen Şyǧys Qazaqstan oblysynda Būqtyrma GRES-ı salyndy jäne Ertıs – Qaraǧandy kanalynyŋ jobasy jasalyndy. Osy maŋyzdy nysandar qazırde täuelsız memleket ekonomikasynyŋ basty buyndarynyŋ bırıne ainaldy.
Şopyq aǧamyzben üiınde kezdestık. Jazu üstelınıŋ üstı kıtaptar men gazet-jurnaldarǧa toly eken. Özınıŋ sözıne qaraǧanda estelık jazudy qolǧa alǧan körınedı.
– Meiram, sen Qanyş turaly jazam degennen keiın men senımen kezdesuge kelıstım. Äitpese, uaqytty qalai bolsa, solai räsua etuge zauqym joq. Qazır jurnalister men jazuşylar Qanekeŋnıŋ ǧylymi eŋbegı men onyŋ nätijelerı turaly jetkılıktı jazyp jatyr. Qanekeŋ turaly jazbaǧanda odan basqa qai ǧalymdy jazbaqpyz. Bärın ait ta, bırın ait degendei, men saǧan Qanekeŋnıŋ adami jäne azamattyq beinesın sipattaityn bır mysaldy aitaiyn.
– Qanyş İmantaiūly ömırden ozǧannan keiın, Akademiianyŋ jarlyǧyna säikes, onyŋ prezidentın sailau öttı. Sailau nätijesıne säikes, men prezident bolyp sailandym. Sonymen bırge Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ prezident lauazymy KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty boluy tiıs. Kezınde Qanyş İmantaiūly tek deputat qana bolǧan emes, sonymen bırge Joǧarǧy Keŋestıŋ ǧylym-bılım komitetınıŋ jetekşısı qyzmetın bırge atqarǧan edı. Osy qyzmetterge kırıskennen keiın KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ parlament delegasiiasy Kanada parlamentınıŋ şaqyruy boiynşa sol elge bardyq.
Kanadanyŋ astanasy Ottavadaǧy zäulım alaŋ Leningradtaǧy Revoliusiia alaŋyna ūqsaidy eken. Alaŋdy asyqpai aralap jürgende kenet qarsy aldymnan alasa boily adam şyǧa kelıp, şala-şarpy orys tılınde: – Vy ne iz Kazahstana, – dep sūraq qoidy.
– Da, ia iz Qazahstana.
– Vy znaete Satpaeva, kak on jivet?
– K sojaleniiu, on skonchalsia deuım mūŋ edı, jaŋaǧy japon azamaty eŋırep jylap jıberdı. Jai jylamai, Qanekeŋdı joqtaǧandai, dauysyn şyǧaryp jylauy menı yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyrǧandai boldy. Beitanys adamdar men ony jäbırlendırıp jıbergen şyǧar dep oilauy mümkın. Söitıp, jaŋaǧy japon azamatyn äreŋ degende tynyştandyryp, özı turaly sūrai bastadym.
Söitsem, ol tūtqynǧa tüsken japon soldaty bolyp şyqty. Ǧylym akademiiasynyŋ ǧimaratyn salyp bıtırgen japondardyŋ bırı eken. Qanyş İmantaiūly sol jyldary jūmysqa kelısımen kündelıktı ädetı boiynşa qūrylystyŋ barysymen tanysyp, tūtqyndaǧy japon soldattarymen söilesıp, qal-jaǧdailaryn bılıp tūratyn edı. Qanykeŋnıŋ osyndai adamgerşılıgıne täntı bolǧan japon soldattarynyŋ köŋılınde Qanyş İmantaiūlynyŋ adami qasietı berık oryn alǧanynyŋ kuäsı boldym dep, – Şopyq aǧamyz esten ketpes sol kezdesudı esıne aldy.
Qanyş İmantaiūlyn bıletın zamandastarynyŋ aituynşa, Hruşevtı bırbetkei qalpynan qaitaryp, ony tūqyrtyp taqyr jerge otyrǧyzyp ketken, söitıp, öz degenıne jetken ūltymyzdyŋ maqtanyşyna ainalǧan ekı asyl tūlǧamyz bolsa, olar Jūmabek Täşenev pen Qanyş Sätbaev ekenın bızdıŋ jastarymyz bılgenı jön.
Qanyş Sätbaevtyŋ bükıl sanaly da saliqaly ǧūmyryn tuǧan elı men tuǧan jerınıŋ ösıp-örkendeuıne, güldenuıne arnap, sol jolda aianbai eŋbek etken, öz baqytyn sol adal eŋbegınen tapqan önegelı ömırı täuelsız elımızdıŋ jas ūrpaǧyna ülgı-önege bolyp qala bermek.
Qanyş Sätbaev – aqiqat jolynda biık tūlǧa. Önegelı ömır sürıp, öşpes ız qaldyrǧan, aialy alaqandy, ystyq yqylasty sirek tūlǧamyz edı. «Ūlaǧaty mol azamatty aspandatqan el azbaidy» deidı halyq danalyǧy. Önegelı adamdarmen ǧana ömırımız mändı bolatynyn esten şyǧaruǧa bolmaidy. Allaǧa şükır, ondai asyldarymyz bızdıŋ tarihymyzda az bolmaǧan. Solardyŋ bıreuı de, bıregeiı – tūŋǧyş akademik ǧalymymyz Qanyş İmantaiūly Sätbaev.
Meiram BAIǦAZİN,
Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı, Astana
qalalyq Ardagerler keŋesınıŋ müşesı
