El tarihyna köz salsaq, qazaq jerıne jüielı türde orys şarualaryn ornalastyru HIH ǧasyrdyŋ 70-jyldarynda bastalypty. Olar eldıŋ qūnarly jerın jailady. Olardyŋ jaǧdaiyn jasauǧa baǧyttalǧan bekınıster salynyp, şaǧyn qalalardyŋ ırgetasy qalandy. Odan berı türlı jaǧdaiǧa bailanysty qazaq dalasyna nemıster, koreiler, grekter, kavkazdar tūtasymen otyrǧan jerınen quǧyndalyp, qazaq qūşaǧyn panalady. Tyŋ köteru kezınde de syrttan kelgen özge ūlt ökılderı sany basym tüsıp, qazaqtar öz jerınde azşylyqqa ainaldy.
90-jyldary būryndary Keŋes Odaǧynyŋ qūramynda bolǧan respublikalar täuelsızdıgın alyp, aldymen eŋsesın tıktemei, būrynda ketken kegın qaitaruǧa asyqqan elder de boldy. Osyndai syndarly sätte qazaqtyŋ keŋdıgı taǧy synǧa tüsıp, ırılıgın körsettı. Eşkımge «ket» degen joq, ketkenderı qaita oralsa, «nege keldıŋ?» demedı. Qazaqtyŋ özınıŋ dalasyndai keŋdık pen meiırımı özge ūlt ökılderınıŋ taŋdauyna äser ettı. Olar özderınıŋ jäne ūrpaǧynyŋ bolaşaǧyn qazaq jūrtymen, qazaq elımen bırge önıp, bırge ösemın degenderdıŋ qataryn köbeitıp, eldıŋ keleşegıne senımın nyǧaitty.
Bügınde Qazaqstan halqy assambleiasy barlyq etnos ökılderınıŋ, etnikalyq toptardyŋ basyn qūryp, bır halyqqa ainaldyru maqsatynda köp jūmys atqaruda. Bärımız bır halyqtyŋ ökılı retınde bır şaŋyraq astynda ömır sürıp jatqanymyzdy jaqsy sezınıp kelemız. Būl sezım «kım bolsaŋ da bız bır halyqpyz, tarihymyz da bır, bolaşaǧymyz da bır» degen ūstanymdy alǧa şyǧardy. Osy tūjyrymdy, közqarasty jyldar boiynda qalyptastyryp keldık. Būl da qoǧam damuyndaǧy bır saty bolatyn. Äsırese alǧaşqy jyldary bır jüieden ekınşısıne auysqan kezde osy mäselege basymdyq berılmei, onyŋ qajettıgın bırden sezınıp, bırdei oilauǧa mümkın bolmady. Jyldar ötıp, memleketımızdıŋ märtebesı asyp, alǧa ozǧan saiyn ülken eldıŋ bır bölşegı retınde sezınu ärkımge de jeŋılırek. Jyldar belesınde qazaqtyŋ keŋ jüregınıŋ şuaǧyn körıp, jaqsylyǧyn körgender ötıp kettı. Olardyŋ ūrpaqtarynyŋ da jasy ūlǧaidy. Endı syilastyqqa syzat tüsırmei, babalarymyzdyŋ adam süiu qaǧidatyn janymyzǧa jalau etıp, beibıt ömır sürudıŋ amalyn ūstanyp, osy bırlıgımızdı saqtau kerek.
Babalarymyz ülken jüregımen, aialy alaqanymen jalpyadamzatttyq qūndylyqtyŋ dänın seuıp kettı. Örkendep jaiǧan bäiterektıŋ saiasynda jaiqalǧan bızdıŋ qandai jūmys atqaryp, baǧytymyzdyŋ kökjiegın assambleia qūramyndaǧy barlyq qūrylym bırlese belgılep, sol jolda eŋbek etude. Rasynda da, osy jyldary assambleia öz qazanynda qainady deuge bolady. Alǧaşqy künderden bastap ärbır etnomädeni ortalyqtar özınıŋ tılın, salt-dästürın, mädenietın därıptep, öz ūltynyŋ tarihyn zerttep bıluge den qoidy. Būl da etnostar üşın asa qajet bolatyn, oǧan memleketımız barlyq mümkındıktı jasady. Memleket qūruşy qazaq halqy da etnos ökılderınıŋ qajettılıgın tüsınıp, qolynan da, jolynan da qaqqan joq, tüsınıkpen qarady.
Endıgı jaŋa kezeŋde barlyq etnosty bır ıske ūiytyp, bır biıkke jeteleitın, bırlıgın baiandy etetın, ortaq qūndylyqty därıpteitın uaqyt keldı. Bız barşa etnos ökılı bır şaŋyraqtyŋ astynda ärı qarai jasap, jaŋaruǧa qajettı qazaq halqynyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn taŋdap otyrmyz. Sonda ǧana bırlıgımız baiandy bolady. Halqymyzdyŋ qūndylyǧynyŋ qūnarynda ösken halyqqa ony aitpasa da tüsınıktı. Qaqaǧan qysta jer auyp kelgenderge qalqa bolǧan qazaqtyŋ qasietın bärı bıledı, qazırgı jastar da estıp östı. Endı sol qūndylyqtardyŋ basynda memlekettık tılımız – qazaq tılı tūr. Osy baǧytta qazırgı künde QHA tarapynan ülken jūmys jüzege asuda. Qatarynan bırneşe märte ötkızılgen «Ūly dalanyŋ ūltaralyq tılı» forumy memlekettık tıldıŋ janaşyrlaryn qazaq tılın üirenuge qyzyǧuşylyqty arttyruǧa arnalǧan. Jasy kelgen azamattarǧa qiyndyq körsetıp, qysym jasamaiyq dep qajet jerınde orys tılınde mälımetter jetkızıp jatyrmyz. Bıraq jastarymyzǧa talap basqaşa. Olardyŋ arasynan memlekettık tıldı jetık meŋgergenın ülgı retınde basqalaryna körsetıp jatyrmyz. Negızı, tıl üirenu qiyn emes. Özım, mysaly, segız tıldı meŋgergenmın. Adam qanşama tıl bılse, sonşalyqty ruhty, bai bolady. Böten tıldı igeru arqyly onyŋ ötken tarihyn, mädenietın, ädebietın oqisyŋ. Sol arqyly özıŋ de kemeldene tüsesıŋ. Bügınde kez kelgen tıldı meŋgeru üşın eşqandai qiyndyq joq. Ol üşın ne bolu kerek? Jürekte mahabbat bolsa, özın elınıŋ patrioty sezınse jetkılıktı. Patriottyq sezım qaidan keledı, qalai tanimyz degende memlekettık tıldı meŋgergenın onyŋ basty körsetkışı der edım. Tılın bılgenge qazaq halqynyŋ qūrmetı asady, rizaşylyǧy bolady. Öitkenı memlekettık tıldı joǧary därejege köteru arqyly qazaq halqyn syilap jatyrsyŋ, qūrmetıŋ dep qabyl alady. Qazaq halqy syilaǧandy da syilaudy bıledı. Halyqtyŋ qanyndaǧy, anasynyŋ sütımen bıtetın keŋpeiıldık, sabyrlylyq, janaşyrlyq özgenıŋ qaiǧysyn özınıkındei köretın, qolyndaǧysymen bölısetının talai märte däleldedı. Qazır ondai zaman joq. Sonda da adamzatty öz biıgınde ūlyqtaityn qūndylyqtarymyz şegınıp barady. Osy mäselelerde bır-bırıne degen qūrmettı arttyru joldaryn ızdestırgen jön. Qazaq halqyna raqmetıŋdı tılın meŋgerumen, osy jerge elge qyzmetıŋmen körset degen oidy jastarǧa aityp, baǧyttap otyrmyz. Sol kezde bırlıgımızdı saqtai alamyz. Bır tılde söilep, bır tılde oilai alsaq, jüregımız de sol tılde soǧady. Şynaiy bırlık tırlıgımızdı şyrailandyrady. Ärine, ärtürlı pıkır aitylady. Qazaq tılın üiren dep tym qatty aitudyŋ qajetı joq, özderı osy şeşımge keledı degen pıkır bar. Ärine, bız sabyrly halyqpyz. Saiyp kelgende, qazaq tılın bılu – özge etnostardyŋ özderı üşın, osy halyqty jaqsy tüsınıp, onyŋ qasietın ūǧynu üşın, halyqtyŋ ötken tarihyn zerttep bılu üşın aldymen özderıne kerek. Baiyrǧy tūrǧyndardyŋ tıl bılmegenı endıgı jerde ülken syn. Qanşama şeteldık kelıp, az uaqyttyŋ ışınde qazaqşa söilep jatyr. Elde barlyq mümkındık, orta bar, odan qaldy tegın tıl üirenu kursy jūmys ıstep tūrǧanda būl mäsele nege keiınge qalu kerek degen sūraq tuyndaidy.
Men QHA ainalasynda atqarylyp jatqan ısterge toqtaldym. Jäne taǧy bır aitatyn närse, osy mäselenı nasihattap, därıptep jürgen basqa da qoǧamdyq ūiymdardy körmedık. Būl jūmys tek QHA jūmysy emes, ärbır azamattyŋ, ärbır qazaqstandyqtyŋ jūmysy ǧoi. Sondyqtan osyǧan ärbır azamat janaşyrlyqpen qarau kerek. Bız bolaşaqta da osy jerde, osy elde balalarymyzdyŋ bırlıkte, tatulyqta, yntymaqta ömır süruın qalaimyz ba? Endeşe bügınnen bastaŋyzdar. Barlyǧymyz osy niette bolsaq, otbasy müşelerı, körşı-qolaŋ men ainaladaǧy dos-jaran – barlyq adamǧa osy oidy jetkızu jeŋıl. Onyŋ jemısı de bolady. Olardyŋ oilarynyŋ tübegeilı özgeruıne atsalysuymyz kerek. Bärımız bır nietpen bırıkkende, bırlese kırıskende jaqsy nätijege jetemız.
Bızdıŋ qoǧam da adamnyŋ bırtūtas tänı siiaqty. Onyŋ bır jerı auyrsa, jabylyp sol jerdı emdeu, kedergını joiuǧa küş saluymyz kerek.
Meiırım men qaiyrym – bızge ata-babalarymyzdan qalǧan qasiet. Halyqtyŋ basyna qandai da bır qiyn ıs tüsse, sol qiyndyqty jeŋıldetuge tyrysamyz. Osyndai bızdı bırıktıretın qūndylyqtardyŋ ainalasynda ūiysatyn bolsaq, kem bolmaimyz.
Qoǧamda assambleianyŋ qajetı ne, kerek emes degen pıkırler aitylyp qalady. Ärkım öz pıkırın bıldıruge qūqyly, desek te barlyq etnomädeni bırlestıktıŋ basyn qosatyn, jūmysyn üilestıretın qoǧamdyq ūiym retınde QHA öz jūmysyn dūrys atqaryp otyr. Assambleianyŋ basty maqsaty – qoǧamdyq kelısım men bırlıktı qalyptastyru jäne ony saqtau. Bızde ükımettık emes ūiymdar, türlı qoǧamdyq ūiymdar, ärtürlı bırlestıkter, qauymdastyqtar, qorlar bar. Olar ärtürlı maqsatta qūrylyp, qoldanystaǧy zaŋ şeŋberınde qyzmetın jürgızedı. Osy rette el bırlıgımen tıkelei ainalysatyn basty ūiym retınde nege jūmys ıstemeuı kerek?! Köbıne būl pıkırdı assambleia jūmysynan beihabar, ūiymnyŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın jete tüsıne bermeitınder aitady. Taǧy bır eskeretın närse, būl ūiym jūmysyn qoǧamdyq jūmys retınde aqysyz jürgızedı.
Menıŋşe, basqa da ūiymdardyŋ assambleia jūmysyna, sonymen qatar, barşa qazaqstandyqtyŋ syrttan baqylauşy emes, bırge jürıp belsene qyzmet etuıne mümkındık berıp, qanatyn keŋ jaiuǧa yqpal etken jön bolar. Negızınde, barlyq etnomädeni ortalyq jūmysyna qatysyp, kelem deuşılerge esık aşyq. Türlı jiynǧa, ıs-şaraǧa şaqyryp ta jatamyz. Belsendılık tanytyp, jūmysymyzdyŋ basynda bırge jürgende köptegen kedergı özdıgınen şeşıledı dep oilaimyz.
Şerzod PULATOV,
QR Prezidentı janyndaǧy Ūlttyq qūryltai
müşesı, Qazaqstan
halqy assambleiasy
respublikalyq mediasiia keŋesınıŋ töraǧasy,
Astana qalasy
özbek etnomädeni
ortalyǧynyŋ töraǧasy
