Jūmys ıstep, jer köredı

Qazır joǧary oqu oryndary studentterınıŋ basym bölıgı sabaqtan tys uaqytta jūmys ıstep, aqşa tapqandy qolai köredı. Oqu aqysy, kier kiım, ışer asqa qajettı qarjyny özderı öteuge köşken jastardyŋ naryq talabyna baǧynuy qalypty jaǧdaiǧa ūlasyp barady. Qomaqty aqşa tabudy közdegen jastar öz qajettılıkterın toltyru üşın şetel asyp, älem elderınde türlı qyzmet atqarady. Äsırese jūmys küşın qajet etetın Amerika Qūrama Ştattaryna attanyp jatqan qazaq jastary köp. Soŋǧy 25 jyl ışınde studentter «Work and Travel» baǧdarlamasy arqyly belgılı mölşerde qarjy tölep, Amerika asyp, näpaqa ızdeudıŋ jolyna kırıstı. Dese de baǧdarlama qanşalyqty tiımdı? Jastardyŋ közdegenı saiahat pa, älde tabys tabu ma?

Aǧylşyn tılınen audar­ǧanda «jūmys jäne saiahat» delınetın baǧdarlama älemnıŋ 40-tan astam elınde keŋ taralǧan. Al Qazaqstanda 1998 jyldan bastap ıske qosylǧan baǧdarlama arqyly beiresmi aqparat közı boiynşa 25 myŋǧa juyq student qūrlyq asyp, täjıribe jinaqtaǧan. Amerikanyŋ bastamasymen qolǧa alynǧan baǧdarlama bırqatar memlekette qoldau tapqan. Mysaly, Work and travel Germany, Work and travel Spain baǧdarlamasy jūmys ısteidı. Atauy bölek bolǧanmen, Work and study deitın avstraliialyq baǧdarlamanyŋ baǧyty da osyndai. Al qatysu üşın bırqatar maŋyzdy şartty eskeru qajet. Kündızgı bölımde oqityn studentter jazǧy demalysy kezınde 3 ai jūmys ıstep, soŋǧy bır aiynda Qūrama Ştattardy saiahattai alady. Ol üşın jastar atalmyş baǧdarlama boiynşa jūmys ısteitın ortalyqtarǧa jügınedı. Sūranys köbeigen saiyn mūndai türlı agenttıkter men ortalyqtar sany da jyldan-jylǧa artuda. Sondai ortalyq mamandarynyŋ bırı Nūrlan Qiiasovtyŋ aituynşa, 2023 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa 100-ge juyq student qūrlyq asyp barǧan eken.

«Baǧdarlamada nege jūmysqa män berıledı? Bılım, negızınen, formaldy jäne formaldy emes bolyp ekıge bölınedı. Köbıne-köp jūmysqa tūrarda oqulyqtardaǧy formaldy bılımnen görı qarym-qatynas mädenietı, kürdelı mäselelerdıŋ şeşımın tabu, jūmysty jüielei bılu sekıldı formaldy emes bılım sūralady, kei jerde tıptı talap etıledı. Al mūndai bılımdı adam ömırden täjıribe jinau arqyly alady, iaǧni qandai da bır jauapkerşılık alyp jūmys ısteuge üirenedı. Work and travel USA baǧdarlamasymen Amerikaǧa baru üşın aǧylşyn tılın auyzekı bılu jetkılıktı, halyqaralyq tıl bılımı jönındegı IELTS, TOEFL sekıldı testıleulerdı tapsyru, odan belgılı bır nätijelı sertifikat talap etılmeidı. Degenmen ortalyqtyŋ koordinatorlary, keiın AQŞ elşılıgınıŋ konsuly alatyn aǧylşyn tılındegı sūhbattan ötedı. Osy sūhbattan öte alǧan studentter ǧana bara alady. Tıl bılgennen basqa, AQŞ elşılıgımen jūmys atqaratyn arnaiy bılım agenttıkterınıŋ kömegıne jügınıp, kem degende 2500-3000 AQŞ dollaryn tölep, Amerikaǧa attana alasyz. Būdan keiın elşılıkpen jäne jūmys ūsynatyn käsıpkermen jeke äŋgımelesuden ötu kerek. Agenttık jūmys tauyp bergennen keiın ärı qarai qyzmettı iırıp alyp ketu ne orta joldan toqtatu studenttıŋ özıne bailanysty» deidı maman.

«Work and Travel» jastar üşın nesımen tiımdı? Sanamalap aitar bolsaq, jastardyŋ denı qomaqty aqşa tabudy közdep barady. Sebebı jahandy auzyna qaratqan alyp memleket Amerika – biznestıŋ qainap tūrǧan mekenı. Syrttan kelgen jūmys küşın paidalanu jaqsy jolǧa qoiylǧan. Jaz şyǧa elde qainaǧan tırşılık bastalyp ketetındıkten, studentter osy bastan-aq özge elden näpaqa tabu üşın daiyndaluda. Baǧdarlamamen kelgen jastar satuşy, daiaşy, fast-fud önımderın saudalauşy, qonaq üi qyzmetkerı, şaǧyn biznes-ortalyqtyŋ mamany qyzmetın atqara alady. Bılım agenttıkterınde jariialanǧan mälımetterde syrttan kelgen studentter kemı 10 myŋ AQŞ dollary kölemınde tabys tabady delıngen. Eŋ az degende saǧatyna 10-20 AQŞ dollaryn alady. Bıraq belgılengen uaqyttan artyq qyzmet ıstegen jastar over time, iaǧni ailyqtan 1,5-2 ese aqy alady eken. Endı baǧamdai berıŋız, künıne 8 saǧat jūmys ısteitın student kem degende 80 AQŞ dollary, iaǧni teŋgege şaqqanda 36 myŋ teŋgedei qarjy taba alady. Demek, barǧan soŋ jūmys ıstep, jūmsaǧan qarjysyn bırneşe eselep qaitaryp alǧandar jeterlık.

AQŞ-taǧy ömır süru daǧdylarynyŋ köpşılıktı tamsandyruyna kino jäne muzyka arqyly bükıl älemge ülgı retınde ūsynyluy basty negızderdıŋ qataryna kıredı. Äsırese jastarǧa şeteldıŋ ömır süru salty taŋsyq. Sondyqtan da syrtqa jiı ketıp jatady. Ekonomikalyq motiv te otandastarymyzdyŋ ketuıne türtkı bolyp otyr. Sebebı elde jyldap tabatyn tabysty olar bırneşe aida-aq taba alady. Odan bölek, jūmys ıstei jürıp, tıl meŋgeredı. Taza aǧylşyn mädenietınıŋ toǧysqan ortasynda jürıp, tıldı erkın meŋgeruge mümkındık köp. Mäselen, satu salasynda köpşılıkpen jūmys ısteu arqyly aǧylşyn tılın meŋgeru äldeqaida jeŋıl. Studentterdıŋ köbı jūmys ıstei jürıp tıl meŋgeru aqyly kurs­tan äldeqaida nätijelı degen pıkırde.

Endıgı paidasy – saiahattau. Studentter – şette jürse bırınşı kezekte turist. Sondyqtan jūmys uaqytynan keiın qazaq jastary Amerikanyŋ jūrt köp baratyn körıktı jerlerın köruge mümkındık alady. Jazǧy demalysy kezınde eldıŋ ışkı tärtıbı men tabys tüsırer salalaryn bılıp qaitady.

Baǧdarlamanyŋ tiımdı tetıkterı köp bolǧanmen, eskeretın maŋyzdy faktorlar da bar. Jat jerdıŋ ideologiia­sy mülde basqa. Şetelge barǧan jas saiasi, dıni fanatizm jäne dünietanym ideologiiasynyŋ bırın qalaida sıŋırıp qaitady. Baǧdarlamamen baryp kelgen studentter arnaiy agenttıktıŋ qyzmetın tolyq zerttep alu kerek degendı de qūlaqqaǧys etedı. Sebebı jūmys közı bar dep şaqyruǧa aldanyp, syrt elde san soǧyp qalatyndar da az emes eken. Būl turaly baǧdarlamanyŋ byltyrǧy qatysuşysy Azel Beisembekova aityp berdı.

– Keibır agenttıkterdıŋ «viza alsaŋ boldy, qalǧan jūmys barǧannan keiın bola beredı» degen sözıne aldanbau kerek. Keler kezde bärın anyqtap, qai qalaǧa, qandai jūmysqa baratynyŋdy mūqiiat bılgen abzal. Tırkelgen ortalyqtan medisinalyq saqtandyru aludy ūmytpaŋyz. Sebebı Amerikada därı-därmek pen därıger kömegınıŋ qūny qymbat. İmmunitettı köteretın tamaqtar tūtynyp, auyrmauǧa tyrysu kerek.

Qazaqstandyq joǧary oqu ornyn bıtırgenderdıŋ 40 paiyzy öz mamandyǧy bo­iynşa jūmys ıstemeidı. Iаǧni baǧdarlamaǧa tek bolaşaq maman iesı atanatyn studentter qatysatynyn eskersek, sonda olar oquyn aiaqtap, diplomdy sandyqqa sala, şet memleketterge asyǧady

Jūmystyŋ oŋaiy da, qiyny da bar. Mäselen, men Massachusets ştatynda satuşy bolyp qyzmet ettım. Taŋǧy 6-da tūryp, mūnda kölıkpen baruǧa asa mümkındık bolmaǧandyqtan, velosipedpen jūmys ornyna 1-2 saǧatta barasyŋ. 16 saǧat toqtausyz jūmys ısteisıŋ. Keibır studentter az uaqytta köp aqşa tabu üşın densaulyǧy men şamasyna qaramai ekı jerde jūmys ısteitın edı. Qyzyǧy, mūnda daiaşylarǧa erekşe qūrmet körsetıledı. Keluşıler bergen tapsyrysynyŋ şamamen 20 paiyzyna «şailyq» tastaidy, olar üşın būl qalypty jaǧdai dep sanalady. Osylaişa, daiaşy bolǧan studentter äldeqaida köp tabys tapty. Sonymen qatar Amerikada eŋbekaqyny bermei qoiu, studenttıŋ aqysyn jeu degen tüsınık joq ekenın basa aitqym keledı. Zaŋ qatal. Keleŋsız jaǧdai bolǧan künnıŋ özınde jazalaidy, – deidı student.

Atalmyş baǧdarlama AQŞ-tyŋ özıne de tiımdı ekenı sözsız. Sebebı özge elden jūmys ısteuge barǧan studenttıŋ tapqan tabysynyŋ 20 paiyzynan federaldy, ştattyq jäne medisinalyq salyq alynyp otyrady. Elge oralǧan soŋ, salyqty 6 ai ne 1 jyl kölemınde qaitaryp alu mümkındıgı qarastyrylǧan. Alaida būl jūmys­tyŋ maşaqaty köp bolǧannan keiın tölengen salyq amerikalyqtardyŋ qaltasynda qala beretın körınedı. Söitıp memleket jergılıktı ekonomikasyna paida tüsırıp, turizm salasyn damytady.

Būl baǧdarlamanyŋ talaby – mındettı türde elge qaityp kelu. Degenmen keibır aqparat közı boiynşa, ökınışke qarai, jyl saiyn jastardyŋ 3-4 paiyzy sonda qalyp qoiatyn körınedı. Alaida dollarǧa dämetkender baǧdarlama talabyn oryndap kelgen soŋ da öz betımen qaita ketıp jatady. Nege? Öitkenı jalaqysy joǧary. Resmi aqparat boiynşa qazaqstandyq joǧary oqu ornyn bıtırgenderdıŋ 40 paiyzy öz mamandyǧy boiynşa jūmys ıstemeidı. Iаǧni baǧdarlamaǧa tek bolaşaq maman iesı atanatyn studentter qatysatynyn eskersek, sonda olar oquyn aiaqtap, diplomdy sandyqqa sala, şet memleketterge asyǧady.

Taqyrypty zerttei kele myna mäselege közımız jettı. Elımızde «Work and Travel» boiynşa şet el asqan jastar turaly naqty mälımet joq. Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ baspasöz bölımımen bailanysqanda «būl memlekettık baǧdarlama emes, sondyqtan oǧan jauap bermeimız, Syrtqy ıster ministrlıgıne habarlasyŋyz» dep jauap berdı. Izın ala kelesı ministrlıkke habarlasqanymyzda «AQŞ elşılıgınen sūrap körıŋız» degen jauap aldyq. Al elşılıkte būl baǧdarlama boiynşa naqty aqparat berılmedı. Söitıp, osy uaqytqa deiın ketken, qaita oralmaǧan jastardyŋ statistika mälımetın tappadyq. Sonda «jaz mezgılı uaqytynda Amerikaǧa baryp jūmys ısteitın studentterdıŋ jaǧdaiyn kım bılıp jatyr?» degen oi keledı. Bolaşaq kadrlarynan aiyrylyp, eŋbek etemın degen jastardyŋ jaǧdaiyn jasauǧa memlekettık organdar qauqarsyz bolǧany ma?! Jaily jer ızdep kettı dep jastardy da synamaǧan jön. Būl – köşı-qon salasynyŋ ǧana emes, eldıŋ ekonomikalyq, äleu­mettık äl-auqaty jäne adami kapitalynyŋ baǧalanuymen bailanysty mäselenıŋ bırı.

P.S: Eŋbektıŋ jamany joq. Jastar şetelge sanaly türde qara jūmysqa salynatynyn bıle tūra baryp jatyr. Bıraq jyraqta jürıp, būlbūl ormanyn, adam Otanyn aŋsap tūrady. Osy aityp ötkendei, özge elde sūltan bolǧanşa, öz elıŋde ūltan boluyŋ kerek-aq. Şeteldıŋ täjıribesın alyp, eldıŋ äleumettık-­ekonomikalyq damuyna jūmsauǧa atsalysu dūrysyraq.