Qazaqstan tarihynyŋ eŋ qaiǧyly betterınıŋ bırı – jappai saiasi quǧyn-sürgın jäne milliondaǧan adamnyŋ qaza boluyna äkep soqqan aşarşylyq.
Keŋes bilıgınıŋ solaqai saiasaty 1932-1937 jyldary qazaq dalasynda zūlmat zaman tudyrǧan edı. Anyqtalǧan derekterge süiensek, bızde 100 myŋnan asa adam naqaqtan jazalanyp, quǧyn-sürgınge ūşyrady, sonyŋ 25 myŋy atylǧan eken. Oqqa ūşqandardyŋ denı qazaqtyŋ betke ūstar, köş bastauşy, aǧartuşy, ūlttyŋ kösemı boluǧa laiyq Alaştyŋ arda ūldary edı.
Tıptı halyq sany köp emes Aqtoǧai audanynda sol jyldary 235 adam jazyqsyz jauapqa tartylǧan. Oǧan bırden-bır sebep – Alaş qozǧalysynyŋ kösemderı Älihan Bökeihanov, Älımhan Ermekov jäne Jaqyp Aqbaevtyŋ osy öŋırdıŋ tumalary bolǧany.
Jantürşıgerlık, ädıletsız oqiǧalar qazaq auyldarynyŋ talaiynda oryn alǧany – tarihi şyndyq. Osyǧan qarsylyq retınde qazaq jerınde 370-ten asa būqaralyq köterılıster men narazylyq aksiiasy bolǧan. Onyŋ ışınde Abyraly, Sozaq, Adai köterılısterı siiaqty ırılerımen qosa, Balqaş-Aqtoǧai öŋırınde ötken Toqyrauyn köterılısı de bar. Qan josamen basylǧan ereuılder turaly derekter egemendıkke deiın öte qūpiia saqtaldy.
2020 jyldyŋ 24 qaraşasynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Jarlyqqa qol qoiyp, jedel komissiia jūmysyn bastap ketken edı. Bügınde komissiia jinaǧan ärtürlı quǧyn-sürgın sanattary boiynşa qūjattar men materialdar negızınde qūrastyrylǧan 31 tomdyq kıtaptar Prezidentke tanystyryldy. Osy baǧyttaǧy jūmystar jalǧasuda.
Zūlmat kezeŋde atalǧan, qatygez quǧyn-sürgın jantürşıgerlık jaittardyŋ aiqyn körınısın kışkene ǧana, 500 adamnan asar-aspas tūrǧyny bolǧan Ortaderesın auylynyŋ sol jyldardaǧy taǧdyrynan baiqaimyz. Arhivterden tabylǧan resmi qūjattardan bılgenımız: bır qylmystyq ıs boiynşa 1937 jyly jalǧan jalamen ortaderesındık 14 adam sottalyp, onyŋ 6-uy ölım jazasyna kesılgen. Osyǧan orai keibır jaittarǧa asa köŋıl audarǧandy jön sanadyq. Ondaǧy maqsatymyz:
– Sol kezdegı jazalauşy organdardyŋ (Keŋes ökımetınıŋ) qitūrqy saiasatyn, aram piǧylyn, jymysqy ısterın atap ötu;
– Qūrban bolǧan, keiın tolyq aqtalǧan, kınäsız äkelerımızdıŋ adal atyn ardaqtau;
– Sol zymiian, qatygez kezeŋde de qarapaiym auyl adamdarynyŋ ışınen jeke basyna töner qauıpten qaimyqpai, naqaqtan jazalanǧan auyldastarynyŋ eş kınäsız bolǧanyn körsetıp, aqtauǧa janyn salǧanyn körsetu. Ol äkelerımen ūrpaqtary maqtana alatynyn naqtylau;
– Jazyqsyz qūrban bolǧan äkelerımızdıŋ jūbailarynyŋ 20 jyldai taimai sūrau salyp, erlerınıŋ aqtalyp, tırı keletınıne senımmen ötkenıne iılıp taǧzym etu;
Jauapqa tartyp, ıs jürgızgender, auyldastarymyzdyŋ taǧdyryn şeşken NKVD-nyŋ jendetterı köbıne basqa ūlttyŋ ökılderı bolǧan (Duhovich, Zainulin, Nikitin jäne t. b.), qylmystyq ıs tek orys tılınde jürgızılgen.
Bız äŋgıme qylyp otyrǧan qylmystyq ıs boiynşa jalǧan jalamen jazalanyp, sottalǧan 14 azamatty atap aitsaq, olar (qūjattar boiynşa): Qasanhan Jaŋabergenov, Ahmet İsin, Qalai Aitjanov, Qasym Äbıldinov, Amarǧali Baijūmanov, Qapas İmanbaev, Baǧorai Baijanov, Jäsembek Şäikenov, Qabjan Moldahanov, Sadyq Mahajanov, Äbdırahman İbraev, Ahmetjan Davletpakov, Şahabai Iliiasov, Iliias Rahimov. Onyŋ 12-sı Ortaderesınnıŋ tumalary da, soŋǧy äkelı-balaly ekeuı osy auyldaǧy qosalqy şaruaşylyqtyŋ qatardaǧy jūmyskerlerı, Egınşıldık audanynyŋ tumalary eken.
Bärı de 1937 jyldyŋ 20 jeltoqsanynda RSFSR-dıŋ Qylmystyq kodeksınıŋ 58-babynyŋ 9, 10 jäne 11-tarmaqtary boiynşa jauapqa tartylǧan. Tergeudı jaŋa ǧana boi köterıp kele jatqan Balqaş qalasynyŋ IIHK (NKVD) bölımşesı qozǧaǧan. 7 künnen keiın qylmystyq ıs Qaraǧandy qalasynyŋ IIHK (NKVD) bölımşesıne tüsıp, ondaǧy «Üştık» jauapqa tartylǧandardyŋ aldyŋǧy 6-yn atu jazasyna kesuge ükım şyǧarǧan. Būl ükım 11 künnen keiın oryndalǧan. Qalǧan 8-ne 10 jyldan bas bostandyǧynan aiyryp, «konslagerge» türmede otyrudy kesken. Tergeu, sot qūjattarynan körıp, oqyp, «konslager» degen ūǧymnyŋ nemıs faşisterınde ǧana emes, sovettık memlekette de bolǧan şyndyǧyn janyn türşıge erıksız moiyndaisyz.
Joǧaryda atalǧan 6 azamat 1937 jyly ıs qozǧalǧannan keiın 18 künnıŋ ışınde atylyp ketkenıne qaramai, olardyŋ ıs-qaǧazdarynda «dlia rodstvennikov – umer v 1942 godu ot gipertonii» dep jazylǧan. Sol kezdegı Keŋes ökımetınıŋ ökılderı 1957 jylǧa deiın şyndyqty jaqyndaryna aitpai, jasyryp kelgen. Jiyrma jyl boiy Ahmet İsinnıŋ zaiyby Ūlböbek İsaeva jäne Qapas İmanbaevtyŋ zaiyby Qamila İmanbaeva şeşelerımız ümıtterın üzbei, barmaǧan jerı qalmai, barlyq instansiialarǧa sūrau salumen bolǧan.
Aita ketetın jait, atalǧan adamdardy jauapqa tartqan kezde Ortaderesın şaruaşylyǧyna qastandyq jasady degen bastapqy jalamen qosa, 5 jyl būryn ötken Toqyrauyn köterılısıne («baiskoe vosstanie» delıngen) qatysqandaryn telıp, aldyŋǧy 6-yn atu jazasyna kesken.
Qūjattardy tereŋırek zertteu barysynda sol kezeŋnıŋ älı de bolsa «stalindık rejimnıŋ» qaharynyŋ azaimai tūrǧanyna qaramai, auyldastar arasynan naqaqqa ketkenderdıŋ kınäsız, taza ekenın däleldep, jinalys jasap, onda jazalanǧandardy aqtap söilegen qarapaiym auyl azamattary Saǧat Aqaev, Mäulen Bäkırov, Qaban Ümbetovterdı jäne «tergeuşı menıŋ aitpaǧanymdy ötırık jazypty» degen Myrzali Mūqanovty (keiınde elge syily aqsaqal bolǧandar, ol kezde qylşyldaǧan jas jıgıtter) jürek jūtqan batyrlar eken desek qatelespeimız.
Ärine, adamdardyŋ bärı bırdei emes, ökınışke qarai, el ışınde jauapqa tartylǧandardy körsetıp, jala japqandar da bar edı. Ondai röldı keibıreuı öz yntasymen atqarsa, endı bırı IIHK (NKVD) jendetterınıŋ zorlau, qinau qimyldaryna şydai almaǧany baiqalady. Attaryn atamai-aq qoiaiyq. Jamandyq oilap, jala japqandardyŋ jazasy qaitse de, Alladan qaitatyny belgılı. Solai boldy da. Joǧaryda attary atalǧan, jazalanǧan azamattardyŋ ısı 1957 jyly qaita qaralyp, olar tolyǧymen aqtaldy. Osyndai quǧyn-sürgın kezeŋınde jazalanyp, şeiıt bolǧan nemese ūzaq jyldar türmege qamalǧan äkelerımızdı aqtau, ardaqtau, taǧdyrynan sabaq alu – azamattyq boryşymyz.
Naqaqtan jazalanyp, qūrban bolǧan auyl azamattaryna Ortaderesın auylynyŋ bügıngı tūrǧyndary, marqūmdardyŋ ūrpaqtary arnaiy, ortaq qūlpytas ornatyp, keiıngı jetkınşekter bılıp, taǧzym etetın jaǧdai jasasa degen tılek bıldırıp, onyŋ oryndalatynyna ümıttenemız. Jazyqsyz jazalanǧandardyŋ taǧdyry – keiıngı ūrpaqqa sabaq. Mūndai ıs-şara ölgenderge emes, tırılerge qajet.
Köpbolsyn BEKMAǦANBET,
Ortalyq ardagerler keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary,
Quat ÄBDIKEŞŪLY,
doǧarystaǧy polisiia
polkovnigı
