Astana qalasy memlekettık arhivınıŋ ūiymdastyruymen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künıne arnalǧan «Zūlmat jyldar ūmytylmaidy» atty döŋgelek üstel öttı. Atalmyş ıs-şaraǧa tarihşy ǧalymdar, Astana halyqaralyq universitetınıŋ tarih fakultetınıŋ studentterı, arhiv qyzmetkerlerı qatysty.
Is-şaraǧa qatysuşylar 1920-1930 jyldardaǧy zūlmat zaman qasıretın aiǧaqtaityn arhiv qūjattarynyŋ körmesımen tanysty.
Sonymen qatar, Astana qalasy memlekettık arhivınıŋ kıtaphana qoryna tüsken, 2023 jyly jaryq körgen «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ materialdary (XX ǧasyrdyŋ 20–50 jyldary)» köptomdyǧynyŋ 34-52 tomdarynyŋ tanystyrylymy boldy. Būl jinaqtyŋ 48 tomy Astana qalasy memlekettık arhivınıŋ qūjattary boiynşa daiyndalǧan.
Alǧaşqy söz kezegın alǧan Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty Astana qalasyndaǧy filialynyŋ direktory, PhD doktory Mahabbat Qozybaeva 2020 jyly 23 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasy Premer-Ministrınıŋ ökımımen qūrylǧan Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ Jobalyq keŋsesınıŋ 2021-2023 jyldardaǧy atqarǧan jūmysy turaly jan-jaqty baiandap öttı. Jobalyq keŋse jetekşısı, «Qaharmandar» respublikalyq qoǧamdyq qorynyŋ prezidentı Sabyr Qasymovtyŋ jetekşılıgımen öŋırlık komissiialar qūru, olardyŋ jūmys toptarymen ǧylymi zertteulerdı ūiymdastyru täjıribesıne toqtaldy.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ Halyqaralyq qatynastar fakultetınıŋ aimaqtanu kafedrasynyŋ professory Qūrmanǧali Ǧazezūlynyŋ 1920-1930-şy jyldardaǧy qazaq auylynyŋ ahualy, sol jyldardaǧy aşarşylyqtyŋ sebebı turaly şeteldık ǧalymdardyŋ pıkırı jäne qazaq ziialylarynyŋ taǧdyry turaly baiandamasy qyzyǧuşylyq tudyrdy.
Tarihşy ǧalym qazaq jerınde aştyqtyŋ tuuyna, halyqtyŋ toz-toz bolyp, bosyp ketuıne et jäne astyq daiyndau nauqanymen qatar bırneşe subektivtı faktorlar, 1925-1933 jyldary Qazaqstanda qyzmet ıstegen Goloşekinnıŋ saiasaty, Goloşekinmen bırge bilıkte bolǧan qazaq bolşevikterı, ūlt müddesın oilaityn qazaq ziialylarynyŋ quǧyn-sürgınge ūşyrauy äser etkenın atap öttı.
Prezidenttıŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy №456 qaulysymen qūrylǧan Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı memlekettık komissiia jäne osy komissiia aiasynda qūrylǧan öŋırlık komissiialar keşendı zertteuler jürgızıp, özektı mäselenıŋ qaita köterıluıne yqpal etkenın, qazaq jerındegı aştyqty şynaiy baǧalau, tarazylau maŋyzdylyǧyna nazar audartty.
Astana halyqaralyq universitetınıŋ pedagogika kafedrasynyŋ professory Qanat Öskembaev:
«Ötken ǧasyrdyŋ 20-jyldary bastalǧan «Qyzyl qudalau» nauqany 1950-şı jyldardyŋ basyna deiın jalǧasty. Keŋes ükımetınıŋ jügensızdıgı milliondaǧan adamdardyŋ janyn qidy, köz jasyn tökkızıp, qasıret şekkızdı. Aştyq – qazaqtyŋ teŋ jartysyn jalmaǧan ūlttyŋ ūly qasıretı. HH ǧ. bolǧan aşarşylyqtarǧa jeke-jeke toqtalyp ötsek, olar: bırınşı, 1918-1919 jyldary, qazaq auyly aq pen qyzyldardyŋ tonauyna ūşyrap, saldarynan 1 mln 214 myŋ qazaq aştan qyryluy; ekınşıden, Azamat soǧysy jäne odan keiıngı 1920-1922 jyldary şyqqan «azyq-tülık salǧyrty (prodrazverstka) kezındegı aştyqtan, aştyqpen küres komissiiasyn basqarǧan Mūhtar Äuezov baiandamasy boiynşa, 1922 jyly aiaǧynda 1 mln 700 myŋ qazaq qyrylǧan; eŋ soraqysy, üşınşıden, Qazaqstanda sol 1931-1933 jyldardaǧy aştyqtan 2 mln 300 myŋ qazaq, 200 myŋ orys şaruasy qyryldy.
1897 jyly Resei imperiiasy tūŋǧyş halyq sanaǧyn ötkızdı. Osy sanaq qorytyndysy boiynşa qyrǧyzdar – 200 myŋ, täjıkter – 350 myŋ, türıkpender – 280 myŋ, özbekter – 726 myŋ, sarttar – 968 myŋ, qaraqalpaqtar – 104 myŋ, qazaqtar 4 mln 84 myŋ adam dep körsetıldı. Osynda körsetılgen Ortalyq Aziia halyqtary, iaǧni bızdıŋ körşılerımız, aradan 120 jyl ötkende öz tabiǧi ösımımen, bügınderı, bırı 26 ese, bırı 28 ese, bırı 30 ese köbeiıptı» dep faktılerdı alǧa tarta otyryp, ūlttyŋ kelbetın tübegeilı özgertken tarihi kezeŋdı älı de tereŋırek zertteu qajettıgıne nazar audartty.
Būdan keiın tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, alaştanuşy, Memleket tarihy institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Dämetken Süleimenova, Euraziia gumanitarlyq institutynyŋ professory Samat Esqaliev, QR Ūlttyq Qorǧanys universitetınıŋ aǧa oqytuşysy, filosofiia (PhD) ǧylymynyŋ doktory, polkovnik Erbol Spataev taqyryp töŋıregınde öz oilaryn ortaǧa saldy.
Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ Arhiv ısın ūiymdastyru bölımınıŋ basşysy Jangül Qūdabaiqyzy qazaq elıne orny tolmas şyǧyndar äkelgen ötken ǧasyrdyŋ qaraly betterın zertteu, zerdeleu ısındegı arhivterdıŋ orny turaly söz qozǧady.
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu, ūlttyq jadyny jaŋǧyrtu jäne tarihi täjıribenı bolaşaq ūrpaqqa jetkızudı maqsat etken ıs-şaraǧa astanalyq studentter qatysty.
Ǧaziza İSAHAN
