Astananyŋ ruhy, jany – onyŋ adamdary

Otanymyzdyŋ jüregı Astanaǧa biyl – 25 jyl! Elordanyŋ qalyptasuyna üles ­qosyp, ­astananyŋ tūsaukeserın ­ötkızudıŋ basy-­qasynda jürgen, ­qazaq muzyka önerınde özınıŋ ­erekşe qoltaŋbasy bar talantty kompozitor, Qazaqstannyŋ ­eŋbek sıŋırgen qairatkerı, ­Qazaqstan Res­publikasy Memlekettık ­syilyǧynyŋ ­laureaty, Astana qalasynyŋ qūrmettı azamaty ­Tölegen ­MŪHAMEDJANOVPEN arnaiy jolyǧyp, ­sūhbattasqan edık.

Önerge jankeştılık qajet

– Tölegen Mūhamedjanūly, sız Astana qalasy äkımınıŋ orynbasary bolyp tūrǧan kezıŋızde talai igı bastamaǧa mūryndyq boldyŋyz. Jaŋadan japyraq jaiǧan jas qalanyŋ mäde­nietın tületuge qandai qadamdar jasaldy, elorda mädenietınıŋ keşegı tynys-tırşılıgı men bügını turaly qandai oqiǧalardy atap aitar edıŋız? Aqmolaǧa kelgen alǧaşqy äserıŋızben bölısseŋız.

– Elımızdıŋ astanasyna 1998 jyly 5 qaŋtarda keldım. Aldymen qala äkımı Ädılbek ­Jaqsybekovpen jüzdesıp, aldaǧy jūmys josparymen tanystym. Ädılbek Rys­keldıūly «Prezidenttıŋ arnaiy şaqyruymen keldıŋız, ıske sät, qoş kelıpsız!» dep kandidaturamdy qoldaitynyn bıldırdı, sosyn otyryp ötınış jazdym. Qala endı astana bolyp jatqan qym-quyt kezeŋ, şarua degen bastan asady, onyŋ jyldamdyǧyna ılesu de oŋai bolǧan joq. Älı jeke kabinetım joq, bır bölmede ötınış jazyp otyrsam, maǧan tūrǧyndar qabyl­dauyma kelgenın habarlady. 3 äiel adam kırdı. Onyŋ bırı Aiman Mūsaqojaeva edı. Qabyldauyma kelgen jandardyŋ ötınış-tılegın tyŋdai otyryp, jyldam şeşım, jedel qadam jasau qajet boldy. Aimannyŋ ideiasy jaŋa astanada muzyka akademiiasyn aşu edı. Ūsynysty qala äkımdıgı qoldap, Ükımet tiıstı qadam jasap, nätijesınde muzyka akademiiasy aşyldy. Qazır ol Qazaq ūlttyq öner universitetıne ainaldy. Sol qaŋtar aiynda Prezident Äkımşılıgınde aldaǧy 10 mausymdaǧy astananyŋ halyqaralyq tūsaukeserıne bailanysty jiyn ötıp, daiyndyq jūmysy söz boldy. Ärine, ony ūiymdastyru qala äkımdıgıne jüktelgendıkten, būl ülken jauapkerşılık ekenın tüsındık.

Ol kezde qala äkımınıŋ orynbasary lauazymynda jūmys ıstep jatyrmyn. Būl sol kezdegı qiyndyqtarmen bastalǧan bızdıŋ jankeştı eŋbegımızdı, taŋnyŋ atysynan künnıŋ batysyna deiın qalany qalaida körkeitu, mädeni oşaqtardy aşuǧa ūmtylǧan jūmysymyzdy körsetedı. Qazır barlyq jaǧdai bar, otyr da, jūmysyŋdy ıstei ber – kördıŋız be, būrynǧy men qazırgını tıptı salys­tyruǧa kelmeidı, osyndai qiyn sätterden jūdyryqtai jūmyla jūmys ısteu arqyly abyroimen şyqtyq. Auyrtpaşylyǧy men jauapkerşılıgı zor jüktı abyroimen atqaruǧa tyrystyq. Taza öner adamy bolǧandyqtan, oǧan deiın men lauazymdy qyzmette bolǧan emespın, bıraq astananyŋ mädenietın köteruge el basşysynyŋ taŋdauymen keldım. Şeneunık bolu oŋai emes, künıne pälenbai qaǧaz aldyŋa keledı, jas qalanyŋ qanşama özektı problemasy aldyŋnan ötedı. Ärbır qūjattyŋ mūqiiat qaralyp, dūrys şeşım qabyldanuyna jauapty bolǧandyqtan, köterer jük te jeŋıl bolmady. Keiın uaqyt öte kele bärı de bır ızge tüsıp, şarualar rettelıp, qalyptasa bastadyq. Osy kezeŋde qazaq önerınıŋ damuyna erekşe köŋıl audardyq.

Älı esımde, qaŋtar aiynda eŋ alǧaş qazaq ūlttyq aspaptary orkestrınıŋ daiyndyǧyna qatystym. Eskı, ışı suyq klubta otyrǧan orkestrdıŋ ärtısterı kırpışterdıŋ üstınde otyryp, notalaryn kırpıştıŋ üstıne qo­iyp daiyndalyp jatyr eken. Bas dirijerı Myrzaǧali Aidabolov esıktıŋ ornynda şüberek ılıngen, ar jaǧynda kereuetı bar, sondai jaǧdaida jūmys ıstedı. Soǧan qaramastan, ärtısterımız kündız-tünı daiyndyǧyn tastamai, säuırdıŋ 15-ınde Jastar saraiynda alǧaşqy konsertın ötkızıp, orkestrdıŋ tūsaukeserın jasadyq. Ol kezde astanada filarmoniia ūjymy atymen bolǧan joq, söitıp jūmysty jankeştılıkpen jasadyq.

Astananyŋ ruhy, jany elordanyŋ basty qūndylyǧy boluy tiıs. Tūrǧyndarynyŋ sany 2 million, tıptı odan da köp bola bersın, qalanyŋ iek artar dıŋgegı, tıregı astana­nyŋ jan düniesı boluy kerek. Astana janynyŋ ruhani örleuıne, örken­deuıne bärımız jūmyla ­eŋbek etuımız qajet

Talanttardy tanytqan festival

– Elordada mädeni oşaq­tardyŋ aşyluy, ziialy qauymnyŋ elımızdıŋ astanasyna taban tıreuı, taǧy qandai ıs-şaralar este erekşe qaldy? Taza öner adamynyŋ saiasatqa keluı mädenietımızdıŋ alǧa basuyna septıgın tigıze aldy ma, qazır qalada ruhaniiatqa, klassikalyq öner tuyndylaryna laiyqty män berılıp jür dep aita alasyz ba?

– Ärbır bastamanyŋ basy-­qasynda jauapty adamdar boluy kerek jäne ony men jalǧyz jasadym dep te aita almaimyn, mädenietke jauapty tūlǧa retınde Almatydan Tıleuǧali Qyşqaşbaevty şaqyrdym, Qaraǧandydan filarmoniiaǧa Bekbolat Baisaǧatov keldı, bırte-­bırte armanymyz jüzege asa bastady. Muzyka akademiiasy aşylyp, oǧan ūstazdardy şaqyr­dyq, studentter kele bastady, äleumettık nysandar – mektepter, balabaqşalar mäselelerı aldymyzda tūrdy. Qaladaǧy 220 myŋ halyqtyŋ 17 paiyzy ǧana qazaq sanalatyn astanada tek bır ǧana qazaq mektebı boldy, ol – №4 qazaq mektebı. Jaŋadan täi-täi basqan qalada qiyndyq köp boldy, bıraq adamdardyŋ talpynysy, jıgerı, ūmtylysy erekşe bolǧanyn kördım, maqsat qoisa qol jetkızuge bolatynyn ūǧyndym sol kezderı.

Qazır bärı jetkılıktı, jaǧdai bar, jaŋa astanamen mülde salystyruǧa kelmeitın edı. Jaŋa Astana – Jaŋa Qazaqstandy qūrǧanmen bırdei bolǧanyn aituymyz qajet. 7 jyl osy qyzmettı atqardym, kün demei, tün demei jūmys ıstegenımızdı bılemın. Osy jyldary men qyzmettegı ısım qauyrt bolǧandyqtan, önerdegı şyǧarmaşylyǧym baiaulap qaldy, ony uaqytşa ysyruǧa tura keldı. Kelgennen keiın, 7-8 aidan keiın önerlı jastardyŋ halyqaralyq «Şabyt» festivalın alǧaş ūiym­dastyryp, jasadyq. Osyndai baiqaularǧa myŋdaǧan önerlı jas qatysyp, myqtylaryn ırıktep, osynda baspana aluyna järdem­destık. «Şabyt» festivalı arqyly qanşama aqyn, jazuşy jastar, jurnalister, öner adamdary tanyldy, 2014 jylǧy festivalde 15 nominasiia boiynşa jastar jüldege talasty, jyldan-jylǧa baiqau keŋ qūlaşyn jaiyp, tanymal bola tüstı. Ädıl qazylar müşelerınıŋ özı 75-ke jettı. «Şabyt» festivalı elordanyŋ ruhani-mädeni damuyna aitarlyqtai ülesın qosty.

1999 jyly täuelsızdık merekesın Almatydan bırde-bır ärtıs şaqyrmai, tek qana astanalyq öner adamdarymen keremet ötkızgenımız esten ketpeidı. Prezident arnaiy alǧys aitty. Bır jyldyŋ ışınde jetıstıgımız köp – qazaq ūlttyq aspaptar orkestrın qūrdyq, simfoniia orkestrı jūmys ıstei bastady, astanaǧa ışektı aspaptar kvartetın alyp keldık, ürmelı aspaptar orkestrın aştyq – jasalǧan jūmysqa Prezident riza bolǧany sonşalyq, bızge bylai dep tapsyrma berdı – endı elordada Opera jäne balet ­teatryn qūru kerek.

Ol kezde qalada opera änşısı de, balet şeberı de bolmady, eş kadr joq, sodan äuelı konsert ūiymdastyryp, gastrolge Astana­ǧa mamyr aiynda A.Seleznev atyndaǧy Almaty horeografiia uchilişesınıŋ studentterı men ūstazdaryn şaqyrdyq. Kongress-­holl zalynda  ūstazdarmen, tülektermen, ata-analarmen kezdesıp, mäselenı bylai qoidyq: «Sızderdıŋ aldaryŋyzda ülken maqsat tūr, elordada bolmaǧan, bastalmaǧan opera jäne balet teatryn jasaǧaly tūrsyzdar, qazaq önerın damytu, örkendetu – qoldaryŋyz­da» dep örımdei 16-17-degı jap-jas balalarǧa baǧdarymyzdy aiqyndap tüsındırdık. 2000 jyly aqpan aiynda Ükımettıŋ qaulysy şyqty da, jetı aidyŋ ışınde elordada memlekettık opera jäne balet teatry aşyldy. Teatr şymyldyǧy Mūqan Tölebaevtyŋ «Bırjan-Sara» operasymen, P.Chaikovskiidıŋ «Aqqu kölı» baletımen, D.Verdidıŋ «Tra­viatasymen» saltanatty türde türıldı. Bylai qarasaŋ, mümkın emes närse, älemdık tanymal öner ielerı mūndai öner ordasyn aşu üşın kemınde on jyl kerek, al sızder jetı aida opera jäne balet teatryn aştyŋyzdar dep taŋǧaldy teatr mamandary. Prezidenttıŋ bastamasymen bastalǧan ülken jūmys, azamattardyŋ atsalysuy arqasynda osylaişa astanada öner merekesı saltanat qūrdy. Öner ūjymy aiaǧynan tık tūruy üşın täjıribelı mamandardy şaqyrdyq, solardyŋ qatarynda Töleubek Älpiev bar. Simfoniia orkestrın qūru üşın Abzal ­Mūhitdenov şaqyryldy, dästürlı önerdıŋ damuyna Bekbolat ­Tıleuhan üles qosty, qanşama adam armanyna arman jalǧap, bızge senım artyp keldı, elorda­nyŋ mädenietı künnen-künge dami tüstı, būl salada köptegen jūmys ısteldı.

Ziialy qauymnan būl kezderı deputat retınde Äbış Kekılbaev, Fariza Oŋǧarsynova, Şerhan Mūrtaza, sondai-aq jūmys babymen jazuşy Tölen Äbdıkov keldı. Jastar da köptep kele bastady. Jasy 70-ten asqanda Q.Quanyşbaev atyndaǧy kışkentai teatrǧa bas rejisser bolyp Äzırbaijan Mämbetov qyzmetke kelıp, tūratyn jerı bolmai, teatr direktorynyŋ kabinetıne ornalasty. KSRO Halyq ärtısınıŋ jaǧdaiy osyndai bolǧanda, ärine, basqalary turaly aitpasaq ta tüsınıktı. Alǧaşqylardyŋ qatarynda bolu, tabandy maqsatqa jetu eşkımge oŋai bolǧan joq, bız solardyŋ bärın eŋserıp, eŋsemızdı tıktedık. Prezidenttıŋ qoldauymen önerdegı, şyǧarmaşylyqtaǧy 38 jasqa päter berıldı. Olardyŋ ışınde änşı-küişıler, suretşıler, kompozitorlar, ärtıster, ädebiettegı jastar da bar edı. Eŋ talantty jastar baspanaǧa ie boldy. «Şabyt» festivalı tanytqan suretşı Qazybek ­Äjıbekov, ärtıs Tūrsynbek Qabatovqa jūmys berıp, üi aluyna barynşa järdemdestık. Osylaişa elordaǧa kelgen myŋdaǧan adam taǧdyry basqaşa örıldı, olardyŋ bolaşaǧyn jaqsy jaǧyna özgerttı desek bolady.

Armanymdy asqaqtatqan Astanam!

– 25 jyl belesınen qaraǧanda elordanyŋ erekşelıgı qaisy, kemşın tūsy qandai, ne eskerıldı, ne eskerılmedı?

– Men resmi delegasiia qūramynda Reseidıŋ astanasy – Mäskeu qalasyna bırneşe ret bardym. Bır barǧanymda maǧan «Duşa Moskvy» degen kıtap syilady. Maǧan būl ideia qatty ūnady. Aldaǧy uaqytta elorda turaly osyndai keremet kıtap jazyluy tiıs dep esepteimın. Astananyŋ ruhy, jany elordanyŋ basty qūndylyǧy boluy tiıs. Tūrǧyndarynyŋ sany 2 million, tıptı odan da köp bola bersın, qalanyŋ iek artar dıŋgegı, tıregı astananyŋ jan düniesı boluy kerek. Astana janynyŋ ruhani örleuıne, örkendeuıne bärımız jūmyla eŋbek etuımız qajet.

Parijge alǧaş barǧanymda Luvrdy körıp taŋǧaldym. Luvr – älemdegı eŋ äigılı jäne Europa­daǧy tūŋǧyş mūrajai. Ol tek qana tarihi eskertkış retınde ǧana emes, sonymen qatar, eŋ tanymal muzei retınde de äigılı. Osy tamaşany körgende «Şırkın, bızdıŋ jas balalarymyzǧa osy äsemdıktı körsetsek, bır körgennen talpynysy özgerer edı!..» dep tamsandym. Keiınnen jaŋa jobalardyn qalamyzda qolǧa alǧany quantty. Sonyŋ bırı Astananyŋ D.Qonaev köşesındegı suly-jasyl bulvarynyŋ jasaluy arqyly körındı. Keşkısın qydyryp jürıp, Parijdegıdei jaqsy dünienıŋ bızde de jüzege asqanyna qyzyǧa da, quana da qaraisyŋ. Būl mysal maqsat qoisa, qolymyzdan bärı keletının aŋǧartady. Osynau äsemdıktı körgen jastar armanyna arman qosyp, tek qana alǧa ūmtylmai ma?!

Mäjılıske deputattyqqa tüs­kenımdı paidalanyp, myŋnan astam adamdy «Bäiterek» monumentı arqyly osy suly-jasyl bulvaryn aralatqanym bar. Būl sūlulyqty adamdar köruı kerek, ony jyldan-jylǧa jaŋartyp, ūlǧaitu qajet. Nasihaty dūrys bolsa, osyndai äsem ǧimarattar, saiabaqtar arqyly tūrǧyndardy jaqsy ısterge tärbieleimız, köşe mädenietı qalyptasady. Adamdardy qorşaǧan ortany qorǧauǧa, tazalyqqa ündegen maŋyzdy. Ärbır tūrǧyn qala tazalyǧyna män berıp, qoǧamdyq oryndardaǧy zattardy büldırmei, syndyrmai ūstauy, bır-bırıne bauyryndai qarauy elordalyq mentalitetın özgertedı. Mädeniet­tı bolu degenımız mındettı türde fortepiano tartyp, skripkada nemese dombyrada oinau emes, mädeniet degen – adamnyŋ jürek tükpırındegı qorşaǧan ortaǧa erekşe közqaraspen qarauy. Älemnıŋ qai jerınde jürseŋ de, jüregıŋnıŋ ışınde osy qalaǧa degen ıŋkär sezım, saǧynyş jatady. Qalany salǧanda astananyŋ janyn ūmytpauymyz qajet. Bızde de tarihqa ainalar, osyndai kıtapqa özek bolar taqyryp köp bolary sözsız. Eŋ bastysy, bız neşe türlı synnan abyroimen ötıp, jaqsy kele jatyrmyz. Astana qalanyŋ jany – tūrǧyndarymen maqtanuy kerek.

Menıŋ de astanalyq bolǧanyma 25 jyl, bır jaqqa ketsem, osy jyly ūiamdy saǧynyp tūratynym ras. Ärine, maǧan da oŋai bolmady. Semeide düniege kelgen men bala kezımnen Almatyda tūrudy armandadym, oqu oqyp, jūmys ıstedım, Almatyda tört bölmelı üiı bar adam Aqmolaǧa kelgende 6 ai jataqhanada tūryp, barlyq qiyndyqtan öttım. Kelgen kezde İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ şaǧyn päterıne ornalastym. Keiın bızdıŋ qatarymyzǧa Qairat Mämi qosyldy, üşeumız alty ai bır päterde tūryp, jastyq şaǧymyzǧa qaita oralǧandai äserde jürdık. Sonymen qatar, osy astanaǧa üirenıse almai, qaityp ketken, ia bolmasa mülde kelmegen öner adamdary da bar edı.

Taǧdyrymdy özgertken elorda

– Kezınde 200 myŋnan ǧana asatyn qalada qazır 1354435 adam tūrady, būl degenıŋız millionnan asa adamnyŋ astanalyq bolyp keluı, qalyptasuy köz aldymyzda öttı, osynşama halyqtyŋ taǧdyryn elorda basqaşa özgerttı. Täuelsız eldıŋ astanasynda qala säuletımen bırge elorda mädenietı de ösıp keledı dep nyq aita alamyz ba?

– Qazır qalany aralap jü­remın de taŋǧalamyn, tamsanamyn, jaǧdaiy jaqsarǧan saiyn adamdardyŋ da armany biıktei beredı, ol – zaŋdylyq. Elordadaǧy mädeni oşaqtarǧa, meiramhanalarǧa, qoǧamdyq oryndarǧa barǧanda qalada ädemı kiıngen, bılımdı, bılıktı jastardyŋ köbeie tüskenın körıp, ylǧi quanamyn. Özım qanşa jasty jetelep, astanalyq boluyna sebepker bolǧanyma quanamyn, qyzyǧamyn qazırgı jastarǧa. Bır kezderı Jastar saraiynyŋ aldynda apta saiyn halyqqa bi keşın ūiymdastyratyn amal­syzdyqtan tuǧan äreketımız eske tüsedı. Qala syrtynda bard änşılerdıŋ keşın ūiymdastyryp, sonda tünep jüretınbız. Täuelsız el astanasynyŋ mädeni ömırıne qan jügırtu, jaŋadan qonystanǧan köpşılıkke estetikalyq azyq beru üşın barymyzdy salatynbyz.

Qazır köptegen äsem mädeni oşaqtar jūmys ıstep tūr, qai jaǧynan alsaq ta maqtanuǧa tūrarlyq. Oilaŋyzşy, künıne Astanada onşaqty konsert, türlı mädeni ıs-şara ötedı. Būl degen keremet, ǧajap qoi!

Qalamyzda şaǧyn jäne orta käsıp ielerınıŋ käsıbın damytu öte jaqsy jolǧa qoiylǧanyn dämhana, meiramhanalarǧa ­Nūrjamalmen barǧanda baiqap jürmın. Käsıp jasaimyn degen adamǧa barlyq mümkındık bar, servis qyzmetı te jyldan-jylǧa jaqsaryp keledı. Ärbır adam astananyŋ janyn jandandyruǧa tyrysyp jür. Qarapaiym halyq baiysa, qala ekonomikasy köterıledı, ol elımızge jaqsy. Būryn dotasiiada bolǧan Astana qazır donor, ırı megapolis sanalady. Osyǧan quanamyn. Qala kün sanap ösıp keledı.