Астанада пәтер иелері кооперативі ондаған жыл бойы жұмыс істеп келді. Белгілі бір жұмыс тәжірибелері де қалыптасты. Алайда осыдан үш-төрт жыл бұрын жоғарыдан құрылған белгілі бір бастамашыл топ «бұл салаға реформа керек» деген желеумен мүлік иелерінің бірлестігі (МИБ) дегенді ойлап шығарды. Айтуларынша, ол өз алдына саланы дамытып, өркендететін, жұмыс бағыттарын қалыпқа келтіріп, реттейтін болмысы бөлек құрылым болуы керек еді. Дегенмен, осы қолға алынған ұсынысты нақты өмірлік тәжірибеге енгізу ұзаққа созылып кетті.
Сөйтсе, ол сөз жүзінде айтылғанымен, іс жүзінде «бір қайнауы ішінде» әлі пісіп-жетілмеген шикі тұжырым болып шықты. Сосын келді де, ұялған тек тұрмастың керімен, бастамашылар оны ПИК-пен қатар қапталдаса жүргізуді ұсынды. Нақтырақ айтқанда, «МИБ-ке көшіп үлгірмегендер ПИК болып қала берсе де заңды болады» деп қос құрылымға бір мезгілде рұқсат беріп қойды. Бірақ келе-келе МИБ-ке көшкендердің ішкі жұмысты ұйымдастырудағы мүмкіндігінен, мүлік иелерінің өзара келісімдерінен ши шыға бастады. Айналып келгенде, бұл тұрғын үй реформасының қателік екені тайға таңба басқандай айқын болды. Мұны еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына арналған кеңесте Мемлекет басшысы да «Реформа шын мәнінде, елімізде МИБ институтын енгізуге бағытталуы керек еді. Бірақ көздеген мақсатына жете алмады. Қазір көптеген жерде МИБ-пен қатар ПИК-тер де жұмыс істеуде. Біз осы тұрғын үй саласына жүргізілген реформадан қателестік» деп атап көрсетті.
Бастысы «кондоминиум» еді
Әрине, жұмыс жүріп жатыр. Алайда көп қабатты тұрғын үйлердегі басқару құрылымдары тұрғындарға әлі түсініксіз болып келеді.
Пәтер иелері кооперативі жұмысын «аяғынан тең басқан керемет еді» деп мақтамағанмен, онда қалыптасқан жүйе бар-тұғын. Сондықтан жұрттың барлығы ПИК-тің кемшіліктерін мойындай тұрып, бірақ оның тәжірибесінен бас тарта алмай қалды. Әрине, көптеген жерде ПИК төрағалары тұрғындардан жиналған ақшаны қалталарына басып отырғаны жасырын емес. Әлі де жымқыруы жалғасып келеді. Дегенмен, ПИК-тің бір тиімділігі, ол – кондоминиум еді.
Еліміздің Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, 312 мың көпқабатты үйдің пәтер иелері барлық техникалық орынжайды үлестік меншікке кондоминиум формасын қолдана отырып бөліп алған екен.
Кеңес заманында пәтерлер мен техникалық орынжайлар мемлекет меншігінде болғаны белгілі. 1994 жылғы елдегі жаппай жекешелендіру кезінде ең алғаш рет пәтер иелері кооперативі (ПИК) құрыла бастады. Сонымен қатар 1990 жылы жазылған «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңда кондоминиум арқылы басқару түрі алғаш рет қолданысқа енгізілді. Дегенмен, жылдар өте келе ПИК өзінің өміршеңдігін көрсетіп, көпшілік осы ПИК-ке тоқтады. Сол кезде Қазақстанда сегіз мың ПИК жұмыс істепті. Алайда соңғы жылдары бұл құрылымға да көңілі толмайтындар көбейіп кетті де, аяқ астынан реформа жүргіземіз деп, МИБ басқару құрылымы ұсынылды. Бірақ бұл да түпкілікті ойластырылмаған жүйе болып шықты.
Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығына реформа жүргізу жұмысы одан әрі жалғасары сөзсіз. Тек ол баршаға бірдей тиімді болатындай негізде жүзеге асырылуы қажет. Көпқабатты тұрғын үйлерді басқару қай кезде де оңай болмаған. Бұл жерде меншік иелерінің ынтымағымен қатар, ашықтық, істелген жұмыстың сапасы үлкен рөл атқарады
2019 жылы жоғарыдан «Тұрғын үй қатынасы туралы» ҚР заңына өзгерістер енгізу керек» деген нұсқау түсті. Тұрғындарға осы салада – заңды тұлға ұйымынсыз қарапайым серіктестік немесе меншік иелері бірлестігі сияқты екі түрлі басқару формасының бірін таңдау мүмкіндігі берілді. Ал ПИК-терді 2023 жылдың 1 шілдесіне дейін жою жөнінде міндеттемелер алынды.
Алайда, қазір айқын көрініп отырғандай, МИБ-те халықтың тарапынан қолдау таба қойған жоқ. Ол экономикалық жағынан тиімсіз, басқару тетігі түпкілікті ойластырылмаған асығыс шешім екені байқалды.
Мәселен, бір көпқабатты тұрғын үйге бір МИБ құрылады. Ал ПИК-терде он көпқабатты үйге ортақ бюджетінен, яғни он мың пәтер иесінің жарнасынан төрағаға, есепшіге, аула сыпырушыға еңбекақы төленетін. Ал МИБ-те бір көпқабатты үй осы ауыртпалықты жалғыз өзі көтеруге мәжбүр болады. Сонда 2021 жылға дейін елімізде сегіз мың үй басқармасы болса, енді ол сегіз жүз мыңға дейін өсіп кетуі әбден мүмкін. Әр шаршы метрге тариф – 50 теңге болса, енді ол – 150, 200, 300 теңгеге дейін көтерілмек.
Мұндай реформа пәтер иелеріне керек пе? Жоқ, сондықтан қолдау таппады. Статистика бойынша 312 мың көпқабатты үйдің тек бес мыңы ғана, яғни 1,7 пайызы МИБ құрса, 40 мың үй балама басқару құрылымы – қарапайым серіктестікті таңдапты. Алайда солардың тең жартысы қазір қызметін ойдағыдай жалғастыра алмай отыр.
Қателіктер реттелуі қажет
«Еуразия» тұрғын үй кешенінің байырғы тұрғыны Исахмет Байсақов – мүлік иелері бірлестігіне әу бастан қарсы шыққандардың бірі. «ПИК-ті МИБ-ке ауыстыру, сол арқылы тұрғын үй реформасын жасау кімге керек болды екен?» дейді ол.
«Бұл барып тұрған халықты қанау болды. Меніңше, бұл жерде қателік емес, біреулердің алдын ала ойластырған алаяқтығы жатыр.
Бұрын тариф пәтеріміздің әр шаршы метріне елу теңгеден еді. МИБ-ке көшкелі ол 75 теңгеге өсіп кетті. Сосын әр шаршы метріне 5 теңгеден мақсатты жарна дегенді шығарып қойды. Сонда мен 100 шаршы метр баспанама коммуналдық қызмет үшін 7500 теңге, тағы 500 теңге мақсатты жарнасымен айына 8000 теңге төлеймін. Алайда қызмет көрсету деңгейі мен сапасы бұрынғыдан да төмендеп кетті.
Бұрын пәтер иелері кооперативі төрағаларын «ақша жымқырады» деп жазғырса, енді бұларды қолдарындағы ақшаны тиімді жұмсап, жұмысты жүйелі ұйымдастыра алмағаны үшін сынап отырмыз.
Бұл жерде айтылар әңгіме көп, бірақ біздің уәжімізге құлақ асып, бізбен санасып жатқан МИБ төрағасын көрмедім. Сосын расы керек, тұрғындардың көбі бейжай, немқұрайлы. «Ортақ түйткілдерімізді айтып, түйінді мәселенің шешімін бірігіп шешейік, басқосайық, жиналайық» десек, бес-алты адамнан басқа ешкім келмейді. Осыны байқаған төраға айналасына өзімен мүдделес, жақын адамдарын жинап алып, дегенін істеп жүр» дейді қала тұрғыны.
Бұл енді барлығына болмағанымен, көпшілік ПИК-тер мен МИБ-терге тән құбылыс.
Кеткен кемшіліктер, жіберілген қателіктер жөнделуі керек. Мамыр айында Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған және осы жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енген заңнамаға енгізілген түзетулер көпқабатты тұрғын үйлер тұрғындарының осы айтылған мәселелерін реттейтініне сенім мол.
Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығына реформа жүргізу жұмысы одан әрі жалғасары сөзсіз. Тек ол баршаға бірдей тиімді болатындай негізде жүзеге асырылуы қажет. Көпқабатты тұрғын үйлерді басқару қай кезде де оңай болмаған. Бұл жерде меншік иелерінің ынтымағымен қатар, ашықтық, істелген жұмыстың сапасы үлкен рөл атқарады.
Ашықтық дегенде пәтер иесі кез келген сәтте үйді күтіп ұстауға өзі берген жарнаның қайда және қанша жұмсалатынын біліп отырса, әрі жүйелі түрде коммуналдық қызмет үшін төленетін ақының мақсатты пайдаланылатына көз жеткізсе, адамдардың сенімділігі арта түсері сөзсіз.
«Пәтер иелері кооперативі ескірген жүйе, енді жаңа жүйені жандандыру керек» дейтіндерге барлығын сараптап, қателіктерді заңға сәйкес қалпына келтіруге аз ғана уақыт берілді. Осы уақыт аралығында құзырлы органдар барлық түйткілді мәселені шешуі керек. Өйткені халық жаңа реформадан нақты нәтиже күтеді.
