ادامزاتتى تىتىرەنتكەن الاپات

XX عاسىردىڭ 20-40-جىلدارى كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنى بۇرىنعى كسرو, ءتىپتى الەم تاريحىنداعى ادامزاتتى تىتىرەنتكەن الاپات قۇبىلىس بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا, وسى مەرزىم ىشىندە «تاپ جاۋلارىن قۇرتۋ», «بۋرجۋيلاردىڭ كوزىن جويۋ», «باي, كۋلاكتاردىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ», «الاشورداشىلاردى تالقaنداۋ», «تروتسكيشىلەردى», «بۋحارينشىلەردى», «ۇلتشىلداردى», «پانيسلامشىلاردى», «شەتەل تىڭشىلارىن» اشكەرەلەۋ ت.ب. دەگەن بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ جاتقان تۇتقىنداۋلار, ايداۋلار مەن اتۋلار 20 ميلليونداي جازىقسىز جانداردىڭ ومىرىنە, وتباسىنا, ولاردىڭ اعايىن-تۋماسىنا جازىلمايتىن قاسىرەتتەر اكەلگەن ەكەن.

سول جىلدارداعى «حالىق جاۋ­لارى» دەپ تاڭبالاعانداردىڭ, قازىر جەكە دارالارى بولماسا, ەشكىمى دە قالمادى. ءتىپتى, ولاردىڭ بالالارىنىڭ ءوزى وتە ازايدى. سولاردىڭ ۇرپاقتارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان اتا-بابالارىن اڭساپ, كوز جاستارىن كول ەتەدى, جازىقسىز اتىلىپ ايدالعاندارىنا كۇيىنەدى. ولار كەزىندە, «وتانىن ساتقان وپاسىزداردىڭ», «كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ, «ۇلتشىلداردىڭ», «الاشورداشىلاردىڭ», گەرمانيا نەمەسە جاپونيا «تىڭشىلارىنىڭ» تۇقىمدارى دەپ كىنالانعان ەدى. سول كەزدەگى يدەولوگيا ۋىتتارىمەن دەمدەلگەندەر ولارعا تەرىس قارادى. ال ولارعا بۇل رۋحاني جاعىنان وتە اۋىر سالماق بولدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلدىڭ 24 قاراشاسىنداعى №456 جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق زاڭدى جانە ساياسي تۇرعىدان اقتاۋ ماقساتىندا مەمكوميسسيا قۇرىلىپ, قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءىس جۇزىندە اقتالماعان كاتەگوريالارىن اقتاۋ ىسىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىز.

1937-1938 جج. ۇلكەن تەررور بۇكىل كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ باسىنا قاسىرەت اكەلدى. باسقا ەلدەرمەن قاتار, قازاق حالقى دا زارداپ شەكتى. قازاقستانداعى ناعىز ۇلكەن تەررور 1929-1932 جىلداردى قامتيدى. مۇنىڭ سالدارىنان قازاق ەلىنىڭ جارتىسى قىرىلدى. نەمىس تاريحشىسى ر.كيندلەر «قازاقستان اشارشىلىق تاريحىن زەرتتەپ بىلەمىن دەسە, ەڭ الدىمەن, تاريحي شىندىقتى قابىلداۋعا دايىن بولۋى كەرەك, ويتكەنى قازاقتار ءۇشىن تاريحي شىندىق اۋىر بولۋى مۇمكىن» دەگەن پىكىرىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال. اشارشىلىق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن شەتەل ماماندارى عىلىمي قولدانىسقا «قازاق اشارشىلىعى» جانە «قازاق قاسىرەتى» دەگەن تەرميندەر مەن ۇعىمداردى ەنگىزگەنىن, قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتىڭ كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ايماقتارىندا بولعان اشارشىلىقتان ەرەكشەلىگىن انىقتاۋعا كۇش سالعاندىعىن دا ەسكەرگەن ءجون. اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن 1993 جىلى قۇرىلعان كوميسسيا اقيقاتتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەدى. سول كەزدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ كەيبىر ساناتتارىن وڭالتۋ تۋرالى زاڭ جانە ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن نورماتيۆتىك اكتىلەر توپتاماسى قابىلداندى. بىراق سول كەزەڭدە «سوت ىستەرى» بويىنشا «جازالانعاندار» عانا اقتالدى. ۋاقىت كورسەتكەندەي, شارۋالار, زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كوپتەگەن ساناتى, ءتىپتى سوعىس مايداندارىندا اسكەري شايقاستارعا قاتىسۋشىلار اقتالماعان, ولار «سوتتان تىس» دەپ اتالاتىن شەشىمدەر نەگىزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان, ياعني ولاردى تۇتقىنداعان جانە تۇرمەگە قاماعان. بۇكىل وركەنيەتتى الەمدە قابىلدانعانداي, سوتتاردىڭ شەشىمىمەن ەمەس, وگپۋ نەمەسە باسقا جازالاۋ (ۇشتىكتىڭ) ورگاندارىنىڭ شەشىمدەرى. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي, ءبىزدىڭ كوپتەگەن زامانداسىمىز ءالى كۇنگە دەيىن قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندە ازاماتتاردىڭ تاعدىرىن سوتتار ەمەس, پارتيالىق كوميتەتتەر نەمەسە «سوتتان تىس ورگاندار» دەپ اتالاتىندار وگپۋ-ءدىڭ كەيبىر «ەكىلىك», «ۇشتىك» شەشىمدەرى پروكۋراتۋرانىڭ, ادۆوكاتتاردىڭ جانە سوت ورگاندارىنىڭ قاتىسۋىنسىز قابىلدانعانىن بىلمەيدى.

مىنە, جۋىردا مەملەكەتتىك كەڭەسشى – مەملەكەتتىك كوميسسيا توراعاسى ە.قاريننىڭ باسشىلىعىمەن (جالپى رەداكتسيا­سىن باسقارعان), قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى قولداۋىمەن «حح ع. 20-50 جج. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا ماتەريالدارى» سەريا­سىمەن 31 جيناق جاريالاندى (ەكەۋى – مونوگرافيا, 29-ى – قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى, ونىڭ 14-ءى – ءونىمدى بولۋىنا رەسپۋبليكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ توپتارى, ال 15-ءى وڭىرلىك كوميسسيالار تاراپىنان ازىرلەندى).

بۇل كوپتومدىقتىڭ «اقمولا ءوڭىرى – ارحيۆ قۇجاتتارىندا (حح ع. 20-40 جج.)» دەپ اتالاتىن 23 تومىن استانا قالاسى بويىنشا وڭىرلىك كوميسسيا دايىندادى. جيناققا 222 قۇجات توپتاستىرىلدى. مۇندا اقمولا ءوڭىرىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى مەن جەرگىلىكتى باسقارۋ ءىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى, كەڭەستىك-پارتيالىق مەكەمەلەر مەن قۇرىلىمداردىڭ بۇيرىقتارى, نۇسقاۋلىقتارى, ۋەزدىك, وكرۋگتىك كوميسسيالاردىڭ قاۋلىلارى مەن شەشىمدەرى جۇيە­لەندى. وسى رەسمي قۇجاتتاردىڭ كۇشىمەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءارتۇرلى ساناتتاعى ادامداردىڭ ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە جازعان ارىز-شاعىمدارى مەن تالاپتارى قوسا بەرىلدى. ءبىراز ارىز-شاعىمدار ارابشا جازىلعان, ءبارى دەرلىك وسى ۋاقىتقا دەيىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلمەگەن دەرەكتەر بولىپ تابىلادى.

حرونولوگيالىق جاعىنان قۇجاتتار كەڭەستىك كەزەڭمەن شەكتەلمەيدى, الاشتىق جۇيەدەن كەڭەستىك جۇيەگە ءوتۋ كەزەڭىندەگى قوعامدىق-ساياسي وقيعالار دا قامتىلادى. ويتكەنى بۇل ەكى جۇيەنىڭ وقيعالارى – ساباقتاس, ءبولىپ قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگى اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعى ارنايى ءارحيۆىنىڭ مالىمەتتەرىندە اقمولا وبلىسى جانە اقمولا قالاسىندا 1920-1950 جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار سانى – 6 832, سونىڭ ىشىندە اقتالعانى – 6 216, اقتالماعانى – 616 ادام.

قازاقستاندىق تاريحشىلار قازاقستاندا 1918-1920 جىلداردان باستالىپ, 1986-1991 جىلدارى اياقتالعان رەپرەسسيا­لاۋ ساياساتىن 5 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى. ونىڭ شارىقتاۋ كەزەڭى 1937-1938 جىلداردا بولعانى دا تاريحتان بەلگىلى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىنىڭ سالدارىنان ۇلت مۇددەسىن العا تارتقان قازاق زيالىلارى ايىپتالىپ, ولاردىڭ ۇستىنەن «الاش ءىسى» قوزعالدى. اقمولا ايماعى بويىنشا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جاريالانعان ارحيۆ ماتەريالدارى مەن قۇجاتتارى نەگىزىندە الاش قوزعالىسىنا قاتىسقاندار مەن نيەتتەستەر سانى انىقتالدى, ولاردىڭ جالپى سانى 40 ادام جانە زەرتتەۋ بارىسىندا بۇل سانمەن شەكتەلمەيتىنى بايقالادى.

ەلىمىزدىڭ قازىرگى ەلورداسى – استانا قالاسى وتكەن حح عاسىردىڭ 1930-1940 جىلدارى اقمولا قالاسى جانە اقمولا وبلىسى ورتالىعى بولىپ تۇرعان كەزدە, بۇل ولكەگە كوپتەپ جەر اۋدارىلعان, دەپورتاتسياعا ۇشىراعان حالىقتار قاتارىنان الدىمەن, پولياكتار, نەمىستەر, شەشەن-ينگۋشتەر مەن بالقارلار مەن قاراشايلار, قىرىم-تاتارلار بولدى. دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ گەنوتسيدتىك قىسىم كورگەن ەتنوستار رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. ولاردىڭ تاعدىرىنا جاۋاپتىلىق تىكەلەي توتاليتارلىق جۇيە موينىندا.

ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ مازمۇنى ارقيلى. سولاردىڭ ىشىندە ءجيى كەزدەسەتىنى – اقمولا وبلىستىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ارنايى قونىستاندىرىلعاندارعا قاتىستى دەرەكتەر ساقتايتىن رەسمي قۇجاتتار. ل.بەريانىڭ ي.ستالين مەن ۆ.مولوتوۆقا جولدانعان قۇپيا حاتىندا قازاقستان اۋماعىنا – 477809 ادام, ال قىرعىزستانعا 124384 ادام سولتۇستىك كاۆكاز ايماقتارىنان حالىقتار, ونىڭ ىشىندە بارلىعى, شەشەن مەن ينگۋش – 496460, قاراشاي – 68327, بالقار 37406 ادام جەر اۋدارۋى جوسپارلانعانى ايتىلادى. «اقمولا وبلىسىنا 60 مىڭ شەشەن جانە ينگۋش قونىستاندىرىلادى. 1930 جج. سوڭىنان باستاپ قازاقستان «ستاليندىك حالىقتار اباقتىسىنا» اينالدى (م.ق. قوزىباەۆ). قازاقستاننىڭ ءاربىر بەسىنشى تۇرعىنى الەۋمەتتىك, سونداي-اق ساياسي سەبەپتەرمەن جەر اۋدارىلعان ارنايى قونىستاندىرىلعان ادام بولدى. كۇشتەپ قونىس اۋدارتۋ نكۆد باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلدى. قازاقستانعا كۇشپەن قونىس اۋدارىلعان حالىقتار مەن ارنايى قونىس اۋدارۋشىلار ءولىمىنىڭ ديناميكاسى جايىندا مالىمەتتەر بار. مىسالى, 471971 ارنايى جەر اۋدارىلعان شەشەن-ينگۋش حالىق وكىلدەرىنەن 646 ادام جولدا قايتىس بولعاندارعا جاتادى.

ستاليندىك ساياسات ولاردى ەڭبەك الەۋەتىن جەتىسپەۋى, ياعني جۇمىس ىستەيتىن تەگىن جۇمىسشى قاجەت ماقساتتارعا باعىتتادى دەپ باعالاعان بولسا, سونىمەن قاتار قازاق حالقىن ءوز جەرىندە ازشىلىق قاتارىنا ۇشىراتىپ, ەلىمىزدىڭ تاريحي قالىپتاسقان ۋنيتارلى سيپاتىن جويۋعا باعىتتادى.

جىلدار جىلجىپ, ايلار اۋىسسا دا قازاق ءۇشىن قاستەرلى كۇننىڭ تاريحى ەشقاشان ەسكىرمەيدى, قۋعىن-سۇرگىن كورگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەل جادىنان وشپەيدى.

سامات ەسقاليەۆ,

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ا.قۇسايىنوۆ اتىنداعى ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى