بيىل ەلورداداعى مەكتەپتەرگە 1-سىنىپقا بارعان وقۋشىلاردىڭ 40 پايىزى ورىس تىلىندە ءبىلىم الاتىن بولدى. وسى ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ, كىنالىلەردى ىزدەۋدە. الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەر ەكىگە جارىلىپ, ءارتۇرلى ۇسىنىس-پىكىر ايتىپ جاتىر. مۇنىڭ ارعى جاعىندا وتباسىنداعى تاربيە, بالاباقشاداعى ءبىلىم جاتقان جوق پا دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىك. ماسەلەنىڭ ءتۇبى بالانى ەرتە جاستان مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدا قاي تىلدە تاربيەلەۋگە اپاراتىنى تۇسىنىكتى.
مەملەكەتتىك بالاباقشا قاشان قازاقشالانادى؟
ەلىمىزدە بارلىق مەملەكەتتىك بالاباقشادا وقۋ-تاربيە تەك قازاق تىلىندە بەرىلۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى عاني بەيسەمباەۆ بيىل ماۋسىم ايىندا مالىمدەگەن بولاتىن.
«بۇگىندە ەلىمىزدە 11 مىڭنان استام بالاباقشا بار. ونىڭ جارتىسى – مەملەكەتتىك مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەر. ءبىز قازاق ءتىلدى بالاباقشاعا سۇرانىستىڭ ارتىپ جاتقانىن بايقاپ وتىرمىز. قازىرگى ۋاقىتتا مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم دەپارتامەنتى بارلىق مەملەكەتتىك بالاباقشانى قازاق تىلىندە تاربيە بەرۋگە كوشىرۋ جاعىن قاراستىرىپ جاتىر. بۇگىندە دەپارتامەنت قانشا بالاباقشا بارىن, ونىڭ قانشاسى قازاق تىلىندە ەكەنىن ناقتىلاپ جاتىر» دەگەن بولاتىن مينيستر. الايدا وسى ءسوزدىڭ ىسكە اينالىپ, مەملەكەتتىك بالاباقشالار قاشان 100 پايىز قازاق ءتىلدى بولاتىنى ءالى ەشكىمگە بەلگىسىز.
اتا-انا نە دەيدى؟
– بولاشاق ورىس تىلىندە مە؟ استانانىڭ كوپ اتا-اناسى بالالارىن نە ءۇشىن ورىس سىنىبىنا بەرۋدە؟ «بالام بالاباقشادا ورىس تىلىندە سويلەگەن, قازاقشا تۇسىنبەي قالادى» دەگەنى جاي سىلتاۋ عانا. ولار بالاسىنا ءوز ءتىلىن ۇيرەتۋگە نەمقۇرايدى قاراپ وتىر. «ءتىل ۇيرەتۋگە ۋاقىتىمىز جوق» دەيدى. بالالارىن ورىس سىنىبىنا بەرۋگە بالاباقشادا ورىسشا ءتىل ۇيرەنىپ, سويلەپ, تاربيە العانى باستى سەبەپ بوپ جاتقانداي. نە ىستەۋ كەرەك؟ بالاباقشالاردى تۇگەل قازاق تىلىنە كوشىرۋ كەرەك پە؟ ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي؟
بيىل ورىس سىنىبىنا بارعان بالالار 11 جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرەدى. ورىسشا سويلەپ, ويلايتىنداردىڭ قاتارى كوبەيە بەرەدى. بۇل قۋاناتىن جاعداي ەمەس, – دەيدى قوعام بەلسەندىسى فاتيما ءجۇنىسوۆا.
جۋرناليست, قوعام بەلسەندىسى حاليما تاجىقۇلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, قازاق سىنىبىنا قابىلداتۋ جونىندە ءتۇرلى ۇسىنىس تا ايتىلىپتى. بىرەۋى دە ماسەلەنى شەشپەيدى دەيدى ول.
– كوزىم جەتكەن ءبىر نارسەنى ايتايىن: بيلىك قاشان تەك قازاقشا سويلەيدى ء(بىر اۋىز ورىسشا قوسپاي); بۇكىل مەملەكەتتىك ءىس-شارا قاشان تەك قازاقشا وتە باستايدى; مەملەكەتتىك قىزمەتكە قازاقشا بىلەتىندەردى عانا قابىلداۋ قاشان قولعا الىنادى – سول كەزدە عانا قازاق سىنىبىنا سۇرانىس ارتادى. سەبەبى ورىس سىنىبىن تاڭداۋشى اتا-انالار – قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيتىندەر. سەنبەۋىنە سەبەپ كوپ. بيلىك بيشىگىنە بۇل ءتىل كەرەك ەمەس. ءبىرلى-جارىم قازاقى كادر عانا جاناشىر, باسقاسى باس قاتىرمايدى. ايتپاقشى, قازاق بالاباقشاسىنا بارعان بالامنىڭ توبىنداعىلاردىڭ 80 پايىزى ورىس سىنىبىن تاڭدادى. جانە ولاردىڭ اتا-اناسىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر, اسكەريلەر. الگى 80 پايىز بالانىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ بالالار ورىسشا سويلەپ كەتتى. ورتاسى ورىس ءتىلدى بالا, قازاق بالاباقشاعا بارسا دا. بالاباقشادان شىعارىپ الىپ, قازاقشاعا بەتىن ارەڭ بۇردىق, – دەيدى حاليما تاجىقۇل.
– ۇلىمدى مەكتەپكە دايارلىق كۋرسىنا اپاردىم. توبىندا ءبىر بالا بولدى. وتە زەرەك. ونى ىلعي اتاسى اكەلەتىن. ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي شارا ءوتتى. اتاسى سوڭىندا ءسوز سويلەدى. سانالى عۇمىرىن بالا تاربيەسىنە ارناپتى. مۇعالىم بولعان ەكەن. بىراق وكىنىشتىسى سول, نەمەرەسى ورىسشا سويلەيدى. سىرتقا شىققان سوڭ اتاسىنان ءمان-جايدى ءبىلدىم. اتام كىبىرتىكتەپ قالدى: «وي, سول كەلىن ورىسشا قوسىپ سويلەيدى. اۋىلدىڭ قىزى-اق ەدى. ۇلىم دا سەمەي جاقتاعى اۋىلدا وسكەن. سولار قالاعا ورىسشا بىلمەي-اق كەلدى. بۇلارعا نە كورىنگەنىن. ونىڭ ۇستىنە, بالانىڭ قولىنان تەلەفون ۇزىلمەيدى. كورگەنىنىڭ ءبارى ورىسشا…». جالپى بىرەۋدى سىناعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز عوي. وزىمىزگە شاڭ جۋىتپايمىز. ال شىندىعىندا, ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتپەيدى. سويلەگەندە ءسوزدىڭ مايىن تامىزاتىن, ۇلت ماسەلەسىندە قاراپ قالمايتىن ادامدار, قوعامعا بەلگىلى ازاماتتار بار. بىراق ولاردىڭ دا بالالارى, نەمەرەلەرى ورىس سىنىبىندا وقيدى. قازاقشادان جۇرداي. كىمگە, نە دەپ رەنجيسىز؟ بۇعان دا ۇكىمەت كىنالى مە؟ باسقانى قويا تۇر. الدىمەن وزىڭنەن باستا. ءتىل ساعان كەرەك, – دەيدى اتا-انا ەرتاي ءنۇسىپجانوۆ.
الاش قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «تاربيەگە اسەر ەتەتىن نارسە – وسكەن ورتاسى, اتا-انا تاربيەسى. سوڭعىسى كۇشتى بولماسا, بارا-بارا ادامدى زامانداس جولداستىڭ ازعىرىپ, نە ءتۇرلى جامان مىنەزدى جۇقتىراتىنى بەلگىلى. وتباسىنىڭ جىلۋىن كورمەگەن, اتا-انانىڭ ماحابباتىنا بولەنبەگەن بالا جانى قاتىگەزدەنىپ, قىلمىستىق جولعا بەيىمدەلەتىنىن مۇعالىمدەرگە ءتۇسىندىرۋ ارتىق بولار» دەيدى. بالاعا مىنەز ءۇش الۋان ادامنان جۇعادى, ءبىرىنشىسى – اتا-اناسى, ەكىنشىسى – ۇستازى, ءۇشىنشىسى – قۇرداسى» دەپ ايتىپ كەتكەن ەكەن اباي اتامىز. جاس شىبىق يىلگىش كەلەدى, جاس ادام دا سونداي, جاقسىعا دا, جامانعا دا بەيىم. ءبىزدىڭ ۇيدەگى, تۇزدەگى ءىس-ارەكەتىمىز بالالاردىڭ كوز الدىندا وتەدى. سوندىقتان جاقسى-جامان ادەتىمىزدىڭ بالا تاربيەسىنە ىقپالى زور.
مۇعالىمدەر ءۋاجى قانداي؟
– مينيسترلىك تاراپىنان قازاق سىنىپتارىن كوبەيتۋگە تاپسىرما بەرىلگەن. الايدا ءبىز 1-سىنىپقا بولسىن, باسقا سىنىپقا بولسىن بالاسىن الىپ كەلەتىن اتا-انانىڭ تاڭداۋىنا ارالاسىپ, وقۋشىنى قازاق نە ورىس سىنىبىنا بەر دەي المايمىز. «ءبىزدى ماجبۇرلەيدى» دەگەن پىكىر كوپ ايتىلىپ جاتىر. بىراق ول شىندىققا جاناسپايدى. وكىنىشكە قاراي, بالاسىن ەرىكتى تۇردە ورىس سىنىبىنا بەرگىسى كەلەتىن اتا-انا كوپ. ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزەمىز, ورىس سىنىبىندا ورىن جوق دەسەك اشۋلاناتىندار بار. ويتكەنى بالاسى ورىسشا سويلەيتىندىكتەن, وعان قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋ قيىندىق تۋعىزادى دەپ قورقادى. ارينە, قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن بالامەن جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن. بىراق ۇيرەنىپ كەتەدى, ۇيرەتەمىز دەپ كوندىرۋگە تىرىسامىز. الايدا كەز كەلگەن اتا-انا مەكتەپتى جاۋ كورەدى, مۇعالىمدى كىنالى سانايدى. اتا-انا بالالارىن كىشكەنتايىنان قازاقشا سويلەتۋگە تىرىسۋى كەرەك. سوندا عانا بۇل ماسەلەنىڭ جاراسى جەڭىلدەيدى. ماسەلەن, قازاق ءتىلىن بىلمەسە دە, قازاق سىنىبىندا وقىپ, ءتىلدى مەڭگەرىپ العان وقۋشىلار بار. مەكتەپ بولىپ, اتا-انا بولىپ ەكى جاقتاپ كومەكتەسۋ كەرەك. بىراق قازاقشا بىلمەيتىن اتا-انا دا بار. بالاسى قازاق سىنىبىندا وقىعانمەن, ۇيدە ورىسشا سويلەسەدى. مۇندايدا اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا قيىن تيەدى. بالالارىنىڭ قينالعانىن كورىپ, ءبىراز اتا-انا ورىس سىنىبىنا اۋىسساق بولا ما دەپ قايتا كەلەدى. سول كەزدە جۇرەگىڭ اۋىرادى, – دەدى ۇستاز مايرا مىرزاحمەتوۆا.
استانادا 169 مەكتەپ بار. ونىڭ 101-ءى – مەملەكەتتىك, 61-ءى – جەكەمەنشىك, 7-ەۋى – رەسپۋبليكالىق, ونىڭ ىشىندە 35 قازاق مەكتەبى, 3 ورىس مەكتەبى, 63 ارالاس مەكتەپ. بيىل جاڭا وقۋ جىلىندا 26650 بالا 1-سىنىپقا بارادى (بىلتىر 1-سىنىپقا 26000 بالا قابىلداندى), ونىڭ ىشىندە 15929 (60 پايىز) بالا قازاق كلاسىن, 10571 (40 پايىز) بالا ورىس كلاسىن تاڭداعان.
– 2020 جىلدارى استانادا ءبىلىم الاتىن وقۋشىلار اراسىندا قازاق ءتىلدى سىنىپتار 50 پايىزدان اسپايتىن. كەيىنگى ەكى جىلدا قازاق سىنىپتارىنىڭ سانى 60 پايىزعا جەتتى. سوندىقتان قوعامدا تالقىلانىپ جاتقان دەرەكپەن كەلىسپەيمىن. بۇل جەردە اتا-انا تاڭداۋىنا دا نازار اۋدارۋ قاجەت. الەۋمەتتىك جەلىدە جازبا قالدىرعان ازاماتتار ناقتى قاي مەكتەپتە «ورىس مەكتەبىنە بەر» دەگەنىن ايتسىن. مەن سول مەكتەپتىڭ ديرەكتورىمەن سويلەسەيىن. كەرىسىنشە, قازاق ءتىلدى سىنىپتاردى كوپتەپ اشۋعا كۇش سالىپ كەلەمىز. BINOM مەكتەپتەرىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعىن تەك قازاق ءتىلدى مەكتەپ ەتىپ اشتىردىق. ال مەكتەپتە قازاق سىنىبىندا 35-40 بالا, ورىس سىنىبىندا 20-25 بالا عانا وتىرادى دەگەن – اقىلعا سىيىمسىز اڭگىمە, – دەيدى استانا قالالىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسشىسى قاسىمحان سەنعازىەۆ.
جالپى مەكتەپتەردە ءبىلىم بەرۋدەگى باعالاۋدىڭ جاڭا جۇيەسى – جاڭارتىلعان ءبىلىم مازمۇنى ەنگەلى 7 جىلدان اسىپ بارادى. ءالى كۇنگە دەيىن وسىناۋ جاڭارتىلعان ءبىلىم مازمۇنىنىڭ ءمانىن تۇسىنبەيتىن, بالاعا شامادان تىس جۇكتەمە ەكەنىن ايتاتىن اتا-انا كوپ.
– سىرتتان قاراپ, اتا-انا رەتىندە باقىلاپ وتىرساڭ, بالانىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن اشۋدان بۇرىن ساباق وقۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن سۋ سەپكەندەي باسۋ. باستاۋىشتاعى وقۋلىقتاردى بالا تۇگىل, ەرەسەك ادامدار دا تۇسىنبەيدى, شالا اۋدارما, كۇردەلى ماتىندەردى وقۋ بالاعا وتە اۋىر, سوسىن كەيبىر اتا-انا بالالارىن ورىس كلاسىنا بەرۋگە ءماجبۇر, – دەيدى اتا-انا گاۋhار شايحينيازوۆا.
وقۋلىق نەگە تۇسىنىكسىز؟
«نەگە باستاۋىش سىنىپتارداعى وقۋلىقتار بالانىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە سايكەس كەلمەيدى, تۇسىنىكسىز, وقۋ باعدارلاماسى نەگە سۇيەنىپ جاسالعان؟ وقۋلىقتار نەگە جىل سايىن جاڭارا, وزگەرە بەرەدى, بۇل پايدا تابۋ كوزى مە؟ بۇگىندە اتا-انالاردىڭ بالالارىن ورىس كلاسىنا بەرۋ سەبەبى دە وسى وقۋلىقتاردىڭ تۇسىنىكسىز, كۇردەلى بولعاندىقتان دەپ ويلامايسىز با؟» دەگەن ساۋالىمىزعا ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
«باستاۋىش, نەگىزگى ورتا جانە جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيلەرىنىڭ وقۋ پاندەرىنەن ۇلگىلىك وقۋ باعدارلامالارى ءبىلىم سالاسى بويىنشا قولدانىستاعى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرى باسشىلىققا الىنىپ, مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا جانە ۇلگىلىك وقۋ جوسپارىنا سايكەس ازىرلەنەدى. وقۋ باعدارلامالارى عىلىمي-ادىسنامالىق وقىتۋ تاسىلدەمەلەرى مەن ۇستانىمدارى نەگىزىندە, ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جاس فيزيولوگيالىق, پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ازىرلەنەدى». ءبىتتى, جاۋاپ وسى.
Google-مەن اۋدارىلعان باستاۋىشتاعى وقۋلىقتار نەگە تۇسىنىكسىز دەگەن ساۋالىمىزدى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ءبىلىم مازمۇنىن ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ پوشتاسىنا جولداعانبىز, ازىرگە جاۋاپ كەلمەدى. شىنىندا دا, باستاۋىشتا بالانىڭ باسىن قاتىراتىن ماسەلە كوپ. مىسالى, بۇرىن ەسەپتى ءبولۋ, كوبەيتۋ, كۇردەلى ەسەپتەر تەك 8-9 كلاستاردا بەرىلەتىن, قازىر حالىقارالىق تالاپتارعا سايكەس دەي كەلە, 3-سىنىپ وقۋشىسىنا ءبىلۋ مىندەتتەلگەن. بۇل ولقىلىقتاردى تولتىرۋدىڭ قانداي جولى بار؟ قوعام قويعان ساۋال كوپ, جاۋابى دا تابىلار.
P.S: ەل استاناسىنىڭ اقمولاعا كوشۋىنىڭ دە باستى سەبەبى سولتۇستىك وڭىرلەردى قازاقىلاندىرۋ بولعانى بەلگىلى. «تەرىسكەيدى تولتىرايىق نەمەسە قازاق كوشىن قايتسەك سولتۇستىككە بۇرامىز؟» دەپ جانتالاسىپ جۇرگەندە ورتالىق استانانىڭ سولتۇستىك وڭىرگە قاراي اۋىسقانى وتە دۇرىس شەشىم ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتتى. ەندەشە ستراتەگيالىق ماڭىزدى سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋ ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەي, ەلوردانى قازاقىلاندىرماي, قازاق ءتىلدى بالاباقشا مەن قازاق سىنىبىن كوبەيتپەي, دەموگرافيالىق ءھام تىلدىك ماسەلەلەر شەشىلمەيدى. قۇر سوزدەن, ايتىس-كەرىستەن ەشنارسە وزگەرمەيدى. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەسە, بولاشاقتا استانا اتىنا زاتى ساي, ءبىلىمى, رۋحاني ورتاسى, مادەنيەتى قازاقىلانىپ, ۇلتتىق قۇندىلىعىمەن دامىعان الەمنىڭ ەڭ ساۋلەتتى قالاسىنا اينالارى حاق.
