قازىرگى كەزدە قوعام دارىندى, قابىلەتتى ادامداردى قاجەت ەتەدى. جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني وسۋىنە پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق جاعداي جاساي وتىرىپ, ءوز ورتاسىندا جانە وزگە ۇجىمدا ءوزىن ەركىن سەزىنە الۋعا تاربيەلەۋ, وزىنە-ءوزى سەنىمدى, جاۋاپكەرشىلىك قاسيەتتى سىڭىرگەن تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ – وزەكتى ماسەلە.
وكىنىشكە قاراي, ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن دامۋى ءوز جاس ەرەكشەلىگىنەن تومەن بالالاردىڭ سانى دا كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ بارادى. تابىستى تۇلعامەن قاتار قوعامدا پسيحيكالىق جاعىنان ويلاۋ, ەستۋ, كورۋ قابىلەتتەرى شەكتەلگەن, ءاۋتيزمى بار بالالار دا قوعامدا ورىن الۋدا. بالانىڭ قالىپتاسۋىنا بىرنەشە سىرتقى جانە ىشكى سەبەپتەر اسەر ەتەتىنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. اناسىنىڭ قۇرساعىنا بىتكەننەن باستاپ گەنەتيكالىق تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردان باستاپ, ءتىپتى ەكولوگيالىق فاكتورعا دەيىن, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دە ءوز ۇلەسىن قوساتىنى ءسوزسىز. زاماناۋي تسيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ ەنۋىنە بايلانىستى تەلەفون, پلانشەتتەردىڭ قوعام ومىرىنە كىرگەنى سونشالىقتى, بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى شىقپاي جاتىپ سول قۇرالداردى مەڭگەرەدى. ال بالامەن ەكى اۋىز سويلەسپەگەسىن بۇل – ونىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ, لوگيكاسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى.
سوڭعى جىلدارى قازاق قوعامىندا جاسوسپىرىمدەردىڭ عانا ەمەس, باستاۋىشتاعى بالالاردىڭ دا كۇيزەلىسكە ءجيى ۇشىرايتىنى تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ ءجۇر. ماماندار مۇنىڭ سەبەبى بالالاردىڭ دۇرىس تاماقتانباۋى سالدارىنان اعزادا قورەكتىك زاتتار جەتپەگەندىكتەن دەپ تۇسىندىرسە, ساراپشىلاردىڭ ءبىر توبى وتباسى جاعدايىمەن جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن بايلانىستىرادى. بۇعان اتا-انانىڭ بالامەن ءجيى اڭگىمەلەسپەۋىن, ياعني ۇل-قىزىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپاۋىن دا قوسۋعا بولادى. عالىمدار بالانىڭ وي-جۇيەسى دۇرىس جەتىلۋ ءۇشىن وتباسىنداعى ۇلكەندەر ونى ماتەريالدىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىپ, «باسقاسىن ءوزى بىلەدى» دەپ قويا سالماي, ۇدايى پىكىرىن ءبىلىپ, ءارتۇرلى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە سويلەسىپ وتىرعان ابزال دەيدى. بىراق, مۇنىڭ زارداپتارى وراسان, سالدارى سان سوقتىرىپ بالانى ءارتۇرلى كۇيزەلىسكە اكەپ سوقتىرادى.
پسيحيكالىق دامۋدىڭ تەجەلۋى دەگەن نە؟
بالالارداعى پسيحيكالىق دامۋدىڭ تەجەلۋى (پدت) – بۇل بالانىڭ پسيحيكالىق فۋنكتسيالارى مەن داعدىلارىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنداعى بۇزىلىس, تۇتاستاي العاندا, پسيحيكالىق دامۋ نورماسىنان نەمەسە ونىڭ كەز كەلگەن جەكە فۋنكتسيالارىنان ارتتا قالۋ جانە كەتۋ. بالالارداعى پدت تۇجىرىمداماسىنا پسيحيكالىق دامىماۋ (نەمەسە باياۋ دامۋ), سونداي-اق بالانىڭ ەموتسيونالدى-ساۋىق سالاسىنىڭ تۇراقتى بۇزىلۋى, ينتەللەكتۋالدى ءوسۋدىڭ تەجەلۋى, تانىمدىق بەلسەندىلىكتىڭ بۇزىلۋى كىرەدى. پدت بار بالالار ويىن ارەكەتتەرىن كوبىرەك ۇناتادى, ولاردىڭ ويلاۋى ۇزاق ۋاقىت جەتىلمەگەن, ال نەگىزگى ءبىلىم ناقتى جانە تاپشى, كوبىنەسە ولاردىڭ زياتكەرلىك دەڭگەيى قۇرداستارىنا قاراعاندا الدەقايدا تومەن.
بۇل – بالانىڭ ينتەللەكتۋالدى قابىلەتىنىڭ جاسىنا سايكەس كەلمەۋى. بالانىڭ پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, بۇل جاعدايدىڭ نەگىزگى سەبەبى بالا ميىنىڭ ءالسىز تۇردەگى ورگانيكالىق زاقىمدانۋى نەمەسە ىشتەن تۋا بىتكەن, تۋىلۋ كەزىندە جانە ءومىرىنىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە بولعان جاعدايلار, نەگىزگى الەۋمەتتىك جاعدايى, ناشار كورۋى, قۇلاق اۋرۋى تاعى دا باسقا سەبەپتەردەن بولۋى مۇمكىن. پسيحياتر, نەۆروپاتولوگتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋى بالادا تۇماۋ, سارى اۋرۋ, ىشتەگى ۋلانۋ سياقتى ۆيرۋستىق جانە ينفەكتسيالىق اۋرۋلاردان كەيىن پايدا بولادى.
مۇنداي بالالار ءبىلىمى مەن داعدىلارىنا, تۇلعالىق جەتىمدىلىگىنە مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى مەكتەپتە وقۋدى باستاۋعا دايىن ەمەس. ولار وقۋدا كوپ قيىنشىلىقتار كورەدى: مەكتەپتە ورناتىلعان ءتارتىپ نورمالارىن ساقتاۋ ولارعا اسا قيىن. وقۋداعى قيىنشىلىقتار ولاردىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ السىرەۋىنەن تەرەڭدەي تۇسەدى – جۇيكەسى توزىپ, سونىڭ سالدارىنان ولار تەز شارشايدى, جۇمىسقا قابىلەتى تومەندەيدى, باستاعان جۇمىسىن اياقتامايدى.
اتا-انالار نە دەيدى؟
– بالامنىڭ ەستۋ قابىلەتى ناشار بولعاندىقتان وسىندا كەلدىك, – دەيدى استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى بەيبىت سارمانوۆا. ۇلىم – التى جاستا, مۇندا كەلگەلى ويىن ويناپ, ماماندارمەن ءتۇرلى تاقىرىپتا سۋرەتتەر سالادى, اپتاسىنا 3 ساعاتتان 3 رەت كەلەمىز. ناتيجەسىن تاعى ەكى ايدا بەلگىلى بولار دەگەن ۇمىتتەمىز دەيدى ول.
– مەنىڭ ۇلىم ەستىمەيدى, ۇندەمەيدى, تاعى ءتۇرلى اۋرۋلارى بار, – دەيدى استانالىق ساۋلە اقپانوۆا, بالاسىن لوگوپەد, دەفەكتولوگ مامانداردىڭ ءدارىستەرىنەن دالىزدە كۇتىپ تۇرىپ. بۇگىن-ەرتەڭ وڭ ناتيجە بولا قويماس, بىراق بالامنىڭ ەمدەلىپ, ساۋىعىپ كەتەرىنە, قاتارىنىڭ الدى بولارىنا سەنىمىم زور دەيدى اناسى تولقىپ تۇرىپ.
تۇزەتۋ جۇمىستارى قالاي جۇرگىزىلەدى؟
استانانىڭ ەسىل اۋدانىندا ورنالاسقان «№1 پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتى» 2013 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. 0-18 جاس ارالىعىنداعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ بارلىق ساناتتارىنا پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ مەن بالالاردىڭ پسيحوفيزيكالىق دامۋى ماسەلەلەرى بويىنشا كەشەندى تۇردە ادىستەمەلىك كومەك كورسەتەدى. قالاداعى پسيحو-مەديتسينالىق پەداگوگيكالىق كەڭەس بەرۋ ورتالىعىنا (قالادا 6-ۋى بار) جەرگىلىكتى دارىگەردىڭ جولداماسىمەن بارعان اتا-انالاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا تۇزەۋ كابيەنتتەرىنە ارنايى جولداما بەرىلەدى. بىراق, دامۋ دەڭگەيى كەشەۋىلدەگەن بالالاردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى تۇزەۋ كابينەتتەرىنە جولدامانى اتا-انالار 3-6 ايداي كۇتەدى. بۇرىندارى جىلىنا 40-50 بالا اۋىرسا, قازىر 500 بالانىڭ 200-دەيى كەزەگىن كۇتىپ تۇر. بالالاردى پپتك-عا قابىلداۋ جىل بويى جۇرگىزىلەدى.
«پمپك قورىتىندىسى نەگىزىندە پپتك ەستۋ قابىلەتىندە, سويلەۋ ءتىلىنىڭ كەشەۋىلدەۋى, تىرەك-قوزعالىس اپپاراتىندا, زەردەسىندە بۇزىلىستارى بار, سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامىماۋى, پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن, ەموتسيالىق-ەرىك اياسىندا جانە مىنەز-قۇلقىندا اۋىتقۋى بار بالالارعا پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كومەگىن كورسەتەدى» دەيدى ادىسكەر عايشاگۇل جۇرقاباەۆا.
ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى بار بالالاردىڭ جەكە دامۋ باعدارلاماسى پسيحوفيزيكالىق جانە سويلەۋ دامۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جانە جەكە مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ازىرلەنەدى جانە بالانىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى سالالارىن (سويلەۋ, تانىمدىق, الەۋمەتتىك-ەموتسيونالدىق, موتورلىق جانە وزىنە-ءوزى قىزمەت كورسەتۋ) قامتيدى.
ساباقتىڭ ۇزاقتىعى ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى بار بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى 35 مينۋتتان 45 مينۋتقا دەيىنگى ارالىقتا. اتا-انالارمەن بىرگە تۇزەتۋ ساباقتارىنىڭ كەستەسى جاسالادى.
ءتۇرلى ويىنمەن تۇزەيدى
جالپى, قالاداعى تۇزەتۋ كابينەتتەرى 4-ەۋ بولسا, وندا 60 شاقتى مامان, ونىڭ ىشىندە لوگوپەد-مۇعالىم, دەفەكتولوگ, پەداگوگ-پسيحولوگ, سۋردوپەداگوگ-مۇعالىم, افك مۇعالىمى (بەيىمدەلگەن دەنە شىنىقتىرۋ مۇعالىمى), الەۋمەتتىك پەداگوگ, مۋزىكالىق جەتەكشى, 5 تاربيەشى بالالارمەن جۇمىس ىستەيدى.
ەڭ وكىنىشتىسى – ءاۋتيزمى بار بالالار سانىنىڭ جىل وتكەن سايىن كوبەيۋى. تىزىمدەگى ءجۇز شاقتى بالانىڭ تەك ەرتە جاستاعى 46-سى عانا پەداگوگ مامانداردىڭ كومەگىن الۋدا.
پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردى تۇزەتە-دامىتۋ – ۇزاق پروتسەسس. ەرتە جاستان مىسالى, 1 جاستان مامانعا كەلسە, وندا مەكتەپ جاسىنا دەيىن ءسابيدى تۇزەۋگە ابدەن بولادى. ەگەر 3-7 جاس ارالىعىندا عانا ارنايى ماماندارعا جۇگىنگەن اتا-انالار بولسا, ولارعا ناتيجەنى ۇزاق جىلدار كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. بالا 5-6 سىنىپقا دەيىن ءتيىستى مەكەمەدە وڭالتۋ, تۇزەتە-دامىتۋ پروتسەدۋرالارىنان ءوتۋى ءتيىس. ماماندار كومەگىنىڭ ناتيجەسى بالالاردىڭ تۇزەتۋ-دامىتۋ, وقىتۋ كۋرسىن تولىق ءتامامداپ, جالپى ءبىلىم بەرەتىن بالاباقشالارعا تابىستى بەيىمدەلۋىنەن, مەكتەپتەگى تاپسىرمالاردى ورىنداۋىنان, باعدارلامانى قابىلداۋىنان كورىنەدى. قاجەت بولعان جاعدايدا بالا مامانداردىڭ شەشىمىمەن پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق كومەك الۋدى ارى قاراي جالعاستىرادى.
تۇزەتۋ كابينەتىنىڭ وزەكتى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – بالالارعا ارنالعان ارنايى عيماراتتىڭ جوقتىعى. ءدال قازىر ەرەسەكتەرمەن بىرگە ءبىر عيماراتتا ورنالاسۋعا ءماجبۇر. اسىرەسە ءاۋتيزمى بار جانە سال بالالارعا بولەك عيمارات كەرەك ەكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم. اكىمدىكتەگىلەر وسى ماسەلەنى ەسكەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز دەيدى ولار.
مامانداردىڭ تۇزەتەۋ-دامىتۋ پروتسەسىندە ادىستەمەلىك نۇسقاۋلاردى دۇرىس جانە جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرۋىنا بايلانىستى پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردىڭ دامۋ دەڭگەيىن ءوز جاسىنداعى بالالاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە جەتكىزۋگە بولادى. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىندە وقيتىن پدت بالالار ءار ۋاقىتتا ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن باقىلاۋدان تىس قالماۋى قاجەت. پسيحولوگ, سىنىپ جەتەكشىسى جانە اتا-انا تىعىز بايلانىستا بولعان جاعدايدا عانا بالامەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىس ناتيجەلى بولادى, ياعني بالانىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى تۇزەتە دامىتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءتيىمدى. پدت بالامەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىلۋ كەرەك. ديداكتيكالىق كورنەكىلىكتەردى قولدانۋ, قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتاردىڭ جەتكىلىكتى بولۋى, كورنەكى قۇرالداردىڭ ەستەتيكالىق جانە پەداگوگيكالىق تالاپتارعا سايكەس كەلۋى, ويىن قۇرالدارىنىڭ ارتۇرلىگى, ءىس-ارەكەتتەن تىس تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ جەتكىلىكتى قولدانىلۋى – بۇل بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتىپ لوگيكالىق ويلاۋى قالىپتاسۋىنىڭ ءبىر شارتى بولىپ تابىلادى.
تانىمدىق جانە سويلەۋ ءىس-ارەكەتىنىڭ دامۋىنا جەتكىزەتىن ادىستەرىنىڭ ءبىرى – ويىن. ويىن بالانىڭ ءوزىنىڭ قارىم-قاتىناسقا دەگەن قاجەتتىگىن, سەزىمدەرىن, ويلارىن جانە ەموتسيالارىن سىرتقا شىعارۋىن قامتيدى. ويىندى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ارقىلى بالانىڭ سوزدىك قورى داميدى, باسقا بالالارمەن قارىم-قاتىناستا ءوزىن ەركىن سەزىنۋى جانە قورشاعان ورتاعا بايلانىستى بىلىمدەرىن كەڭەيتەدى. بالا بەلگىلى الەۋمەتتىك ورتادا ءوسىپ, اينالاسىنداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى تانىپ بىلەدى, ولارمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستاردا اسەرلەنىپ, بويىنداعى تابيعي قاسيەتتەرىن جەتىلدىرىپ, اقىل-وي سەزىمىن تانىم ارەكەتىمەن بايلانىستىرادى. سەزىمنىڭ بۇل ءتۇرى بالالاردىڭ وقىپ ءبىلىم الۋىن, دۇنيەتانىمىن, كوزقاراسىن قالىپتاستىرادى, ىزدەنىمپازدىق ارەكەتىن تۋدىرادى.
ءتۇيىن: ەرەكشە بالالاردىڭ اتا-انالارى ۋاقىت وزدىرماي, ارنايى ماماندارعا جەدەل جۇگىنگەنى ءجون. جەرگىلىكتى دارىگەردەن العان جولدامامەن جوعارىدا اتالعان كەڭەس بەرۋ ورتالىقتارىنا كەزەككە جازىلىپ, ارنايى مامانداردىڭ قولداۋىمەن, سابىر مەن توزىممەن بالانى تۇزەتۋ-دامىتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك. سونداي-اق بالانى تابيعي ورتادا, ماسەلەن, تاۋعا, كول جاعاسىنا, ءتىپتى اۋىلداعى تۋىستارىنا اپارىپ, دەمالدىرسا, بالا ءۇشىن ءارى تاربيە, ءارى دەمالىس بولار ەدى. اتا-انالاردىڭ ۋاقىت تاۋىپ, بالالارىمەن ءبىر مەزگىل سويلەسىپ, ويىن, ارمانىن ءبىلىپ, سەرۋەندەپ, بىرگە ساباق قاراعانى ابزال. نەگە قىزىعاتىنى, نە ويلايتىنى – ءبارى ماڭىزدى. ۋادە بەرسەڭىز, ونى ورىنداڭىز. بالاڭىزدى كۇندەلىكتى قۇشاقتاپ, مەيىرىمىڭىزدى كورسەتىپ, كوڭىل ءبولىپ وتىرىڭىز. ەڭ باستىسى, بالا ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ جىلۋىن, قامقورلىعىن سەزىنۋى ءتيىس.
