جاقىندا رەسەي اقشاسى قۇنسىزدانىپ, دوللارعا شاققانداعى باعاسى 100 رۋبلدان اسقاننان كەيىن, 15 تامىز كۇنى رەسەيدىڭ ورتالىق بانكى پايىز مولشەرلەمەسىن 8,5 پايىزدان 12 پايىزعا دەيىن كوتەردى. بۇل قادام ءرۋبلدى قۇردىمنان قۇتقارا الا ما؟ 1,5 جىلعا جالعاسقان اسكەري وپەراتسيا رەسەي ەكونوميكاسىن تۇرالاتىپ تىنا ما؟ دەرەك پەن دايەككە سۇيەنە وتىرىپ, رەسەي-ۋكراينا جانجالىنىڭ جاعدايىنا تالداۋ جاساپ كورەيىك.
رۋبل نەگە قۇنسىزداندى؟
رەسەي-ۋكراينا سوعىسى باستالعان سوڭ, رۋبل حالىقارالىق نارىقتاعى قۇنى تۇراقسىز اقشاعا اينالدى. باتىس سانكتسياسىنىڭ ساباۋى جۇنشە ءتۇتىپ, رەسەي ءاپ-ساتتە الەمدەگى سانكتسيا ەڭ كوپ سالىنعان ەلگە اينالعاننان كەيىن, كەيبىر باتىس ەكونوميستەرى «رەسەي اقشاسى «سابانعا» اينالادى, ءبىر دوللارعا شاققانداعى باعامى 200-دەن اسادى» دەپ داۋرىققان ەدى. الايدا سودان بەرى 1,5 جىل ۋاقىت ءوتتى. ءاۋ باستا اقش دوللارىنا شاققانداعى باعامى 120-عا كوتەرىلدى, الايدا قايتا تۇراقتالىپ, ءبىر اقش دوللارى ءۇشىن 57 رۋبلگە تەڭ بولدى. بىراق سوڭعى ۋاقىتتا رۋبل باعامى قايتادان تومەندەپ, 30 پايىزعا دەيىن قۇنسىزداندى. Bloomberg اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا رەسەي اقشاسىنىڭ بۇلايشا قۇنسىزدانۋى ونى نارىقتاعى ەڭ ناشار ۆاليۋتالاردىڭ بىرىنە اينالدىردى. تالداۋ ناتيجەسى كورسەتكەندەي, ەكسپورتتان تۇسەتىن كىرىستىڭ تومەندەۋى, اسكەري شىعىن سياقتى مەملەكەتتىك شىعىنداردىڭ ۇلعايۋى جانە يمپورتقا تاۋەلدىلىك رەسەيدىڭ بيۋدجەت تاپشىلىعىنىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوعىپ, ءرۋبلدىڭ السىرەۋىنە جانە ينفلياتسيانىڭ جوعارىلاۋىنا مۇرىندىق بولدى.
باتىستىڭ رەسەيگە قارسى سانكتسيالارىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى رەسەيدىڭ ەكسپورتتان تۇسەتىن كىرىسى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا كۇرت تومەندەدى. رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ مالىمەتى بويىنشا رەسەيلىك ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ كىرىسى وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىندەگى 116,8 ميلليارد اقش دوللارىنان شىلدەدە 66,9 ميلليارد اقش دوللارىنا دەيىن تومەندەگەن. سونىمەن قاتار, وسى جىلدىڭ قاڭتارىنان شىلدە ايىنا دەيىن رەسەي بيۋدجەتىنىڭ كىرىسى مەن تابيعي گازدى ساتۋدان تۇسكەن كىرىسى شامامەن 4,19 ترلن ءرۋبلدى (شامامەن 43,7 ميلليارد اقش دوللارى) قۇرادى, بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 41,4 پايىزعا از. ەكسپورتتان تۇسەتىن كىرىس ازايعان كەزدە رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك شىعىنى مولايىپ, يمپورتقا سۇرانىس ارتىپ, رۋبلگە قىسىم كۇشەيدى. رەسەي قارجى مينيسترلىگىنىڭ الدىن الا بولجامى بويىنشا اعىمداعى جىلدىڭ العاشقى جەتى ايىندا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ بيۋدجەت شىعىسى شامامەن 17,34 ترلن ءرۋبلدى قۇراپ, 14 پايىزعا ءوستى. سونىمەن قاتار, پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ ءرۋبلدىڭ ينفلياتسيا مەجەسىنەن تومەن بولۋى جانە كوپتەگەن رەسەيلىك بانكتەردىڭ جاھاندىق تولەم جۇيەسىنەن اجىراۋى, جەكە تۇلعالاردىڭ شەتەلدىك بانكتەرگە اقشا اۋدارۋىن جيىلەتۋى ونسىز دا السىرەي باستاعان رۋبلگە قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى. مىنە, وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى رەسەي ءرۋبلى بىرتىندەپ قۇنسىزدانىپ, سوعىس پەن سانكتسيانىڭ رەسەي ەكونوميكاسىنا اكەلگەن زيانى ايقىن كورىنە باستادى.
ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە, رەسەيدىڭ قىتايمەن جاقىنداسىپ, يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا تالپىنۋى دا ماسكەۋدى سانكتسيانىڭ سەڭىنەن قۇتقارا العان جوق. كەرىسىنشە, ءوز ءونىمىن جارتى باعاسىنا ارزان بەرىپ ءبىر ۇتىلعان رەسەي كەيىن جيناپ العان قيساپسىز يۋاندى گونكونگتىڭ قارا بازارىنا اپارىپ, جارتى باعاسىنا ساتىپ ەكى ۇتىلدى. قازاقستان نارىعىنداعى يۋاننىڭ كوبەيىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىمەن بايلانىستى بولۋى ىقتيمال. ويتكەنى قىتاي مەن رەسەي يۋاندى دوللاردى ىعىستىرۋدىڭ نەگىزگى بالاماسى ەتۋگە تىرىسقانمەن, يۋاننىڭ دوللاردىڭ ورنىن باسۋىنا ءالى كوپ ۋاقىت بار. ياعني ءوز اقشاسىن حالىقارالىق اقشاعا اينالدىرۋعا اسىققان قىتاي ورايدى پايدالانباق بولعانمەن, تاياقتىڭ ءبىر ۇشى قايتا اينالىپ وزىنە تيەتىنىن مۇلدە سەزبەي قالدى. دەمەك, قىتاي الداعى ۋاقىتتا رەسەي مەن ۋكراينانىڭ سوعىسىن پايدالانىپ ءوز اقشاسىنىڭ بەت-بەدەلىن كوتەرۋدىڭ دە وزىندىك قاۋپى جوعارى ەكەنىن شىنداپ سەزىندى. مىنە, بۇل جاعداي قۇنسىزدانعان رۋبلگە يۋان دا قالقان بولا المايتىنىن انىق اڭعارتتى.
رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ مالىمەتى بويىنشا رەسەيلىك ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ كىرىسى وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىندەگى 116,8 ميلليارد اقش دوللارىنان شىلدەدە 66,9 ميلليارد اقش دوللارىنا دەيىن تومەندەگەن
باتىس ەكونوميستەرى رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ پايىز مولشەرلەمەسىن 12 پايىزعا دەيىن كوتەرۋى «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ» كەبى عانا دەپ بولجام جاساپ وتىر. سەبەبى ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى الداعى ۋاقىتتا رەسەيدە جۇمىس ىستەپ جاتقان شەتەل ەڭبەك كۇشىنىڭ رەسەيدەن كوپتەپ كەتۋىنە تۇرتكى بولۋى مۇمكىن, بۇل ونسىز دا جۇمىس قولى تاپشىلىعى توبە كورسەتە باستاعان رەسەيدە كوپتەگەن ءوندىرىس ورنىنىڭ توقتاۋىنا نەمەسە ءونىم مولشەرىنىڭ ازايۋىنا اكەلىپ سوعادى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي, سانكتسيانىڭ سالدارىنان رەسەي ەكسپورتى كۇرت ازايىپ, يمپورتقا سۇرانىس ارتا باستادى. تەك مۇناي, گاز عانا ەمەس, رەسەيدىڭ بيدايى, حيميالىق تىڭايتقىشى, كومىرى, مايلى داقىلدارى, جەم جانە ەت ونىمدەرى دە بارعان سايىن ارزانداپ, ەكسپورتتان تۇسەتىن تابىس كۇننەن-كۇنگە ازايىپ بارادى. سوسىن دا بۇرىن ءوز ونىمدەرىن ەۋروپاعا نەشە مىڭ توننالاپ قىمباتقا ساتىپ, شالقايىپ كەلگەن رەسەي ەندى توڭىرەگىندەگى كورشى ەلدەرگە دوربالاپ ساتسا دا اقشا تابۋعا ءماجبۇر. قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ بيدايى وتپەي, الىستان الارمان ىزدەۋگە ءماجبۇر بولۋىنىڭ استارىندا دا وسىنداي ماسەلە جاتىر.
قارىمتا شابۋىلدىڭ قادامى قالاي؟
رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا قاقتىعىس بولىپ جاتقانىنا 540 كۇن تولدى. وسى ءبىر جارىم جىلعا جۋىق ۋاقىتتا ۋكراينانىڭ كوپتەگەن قالالارى قيراپ, 10 ميلليونعا جۋىق تۇرعىن بوسىپ كەتتى. 10 مىڭعا جۋىق بەيبىت تۇرعىن قازا تاپتى. ال قانشا اسكەرى ءولدى, جارالاندى, ول جاعى بەيمالىم. ويتكەنى ۋكرايندار پالەن رەسەيلىك جاۋىنگەردى جەر جاستاندىردىق دەپ كۇن سايىن جاريالاعانمەن, ءوز شىعىنى جايلى اقپارات بەرۋگە قۇلىقسىز.
وسىدان ءبىر جارىم اي بۇرىن باتىس ۇلگىسىندە قارۋلانعان ۋكراينا كۇشتەرى قارىمتا شابۋىلدى باستاعان بولاتىن. باستاپقىدا ەكپىنى ەرەكشە بولعانمەن, جارتى ايعا جەتپەي شابۋىلدىڭ اياق الىسى باسەڭدەپ قالدى. وعان باستىسى ۋكراينا جاۋىنگەرلەرىنىڭ باتىس ۇيرەتكەن سوعىس تاكتيكاسىن مايداندا ءتيىمدى قولدانا الماۋى, رەسەي ارمياسىنىڭ بەرىك بەكىنىس قۇرىپ, باسىپ العان اۋماقتارىن نوپىرلەتىپ مينالاپ تاستاعانى سەبەپ بولدى. دەگەنمەن قارىمتا شابۋىل دا قايىرسىز ەمەس. قازىرگە دەيىن رەسەي باسىپ العان اۋماقتىڭ 200 شارشى شاقىرىمى ازات ەتىلىپ, رەسەي ارمياسىنىڭ جويقىن شابۋىلىنىڭ بەتى قايتتى. بىلايشا ايتقاندا, رەسەي قازىر شابۋىلداۋشىدان قورعانىسقا قاراي اۋىسىپ, سوعىستاعى باسىمدىق, ياعني سوعىستىڭ تىزگىنى ۋكراينا جاقتىڭ قولىنا وتە باستادى. بۇل – ۋكراينا ءۇشىن ۇلكەن ناتيجە.
وسىدان جارتى اي بۇرىن رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين «ۋكراينانىڭ قارىمتا شابۋىلى ءساتسىز اياقتالدى» دەپ مالىمدەگەن ەدى. رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى دە وسى سارىنداس مالىمدەمە تاراتۋدان جالىققان ەمەس. الايدا جاقىندا اقش-تىڭ سوعىستى زەرتتەۋ ينستيتۋتى «ۋكراينانىڭ قارىمتا شابۋىلىنىڭ اياق الىسى باياۋ بولعانمەن, سوعىس قيمىلى جوسپارداعىداي ءجۇرىپ جاتىر, ۋكراينا اسكەرلەرى تابان اۋدارىپ بولسا دا العا ىلگەرىلەپ, سوعىستاعى باسىمدىققا يە بولا باستادى» دەگەن اقپارات تاراتتى. رەسەي جارتى جىلدان ارتىق ۋاقىت سوعىسىپ, ازەر العان باحمۋت قالاشىعىنىڭ وزىندە قازىرگە دەيىن 40 شارشى شاقىرىم اۋماق ازات ەتىلگەنىن (مۇنىڭ 3 شارشى شاقىرىمنان استامى سوڭعى اپتادا ۋكراينداردىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى) ەسكەرسەك, ۋكراينا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قارسىلاسىن بىرتىندەپ ىعىستىرىپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. دەگەنمەن ۋكراينا ارمياسىنىڭ شىعىس شەبىن, ياعني كۋپيانسك ماڭىن ازەر ساقتاپ تۇرعانىن ايتا كەتكەن دۇرىس. بۇل ماڭعا قىرۋار تەحنيكاسى مەن 60 مىڭنان ارتىق جاڭا كۇشىن شوعىرلاندىرعان رەسەي قالانى باسىپ الۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت شابۋىل جاسادى. باستاپقى شابۋىلدى ۋكرايندار ءساتتى تويتارعانمەن, كۇشىن قايتا توپتاپ, قوسىنىن قايتا رەتتەگەن رەسەي كۇشتەرى سوڭعى كەزدەرى قالاعا قايتا شۇيلىكتى. وسى جاعدايعا بايلانىستى ۋكراينا بيلىگى كۋپيانسك قولدان كەتىپ قالا ما دەگەن كۇدىكپەن اتالعان قالانىڭ توڭىرەگىندەگى 37 ەلدى مەكەننىڭ حالقىن باسقا وڭىرگە كوشىرىپ اكەتتى. ال حەرسون, زاپوروجە باعىتتارىندا رەسەي ارمياسى قورعانىستا تۇر.
ۋكراينا اسكەرى بىرتىندەپ العا جىلجىعانمەن, رەسەيدىڭ الىس ارالىقتان جاسالعان سوققىسىنان كوز اشا الماي وتىر. رەسەي كۇشتەرى «قانجار» («كينجال») اتتى گيپەردىبىستىق راكەتالارمەن, «ەسكەندىر» («يسكاندەر») راكەتالارىمەن, سونداي-اق, يران ەلىنەن العان ۇشقىشسىز ۇشاقتارمەن (تەگەران ءالى كۇنگە دەيىن مويىنداعان جوق) ۋكراينانىڭ استاناسى كيەۆ پەن وزگە دە قالالارىن كۇن قۇرعاتپاي اتقىلاپ, تالاي نىساندى قيراتتى. باتىس ەلدەرىنەن «پاتريوت» ماركالى اۋە شابۋىلىنان قورعانۋ جۇيەسىن العان ۋكراينا ولاردىڭ كوبىن توسىپ قالعانمەن (ۋكراينا تاراپىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, سوعىس باستالعالى گيپەردىبىستىق راكەتانىڭ 13-ءىن قاعىپ تۇسىرگەن), شابۋىل شىعىنسىز بولىپ جاتقان جوق. تالاي عيمارات قيرادى, كوز جۇمعان, جارالانعان بەيبىت تۇرعىندار دا از ەمەس.
سوڭعى كەزدەرى ۋكراينا دا ۇشقىشسىز ۇشاقتارمەن, ۇلىبريتانيادان العان Storm Shadow قاناتتى زىمىرانىمەن رەسەي باسىپ العان جانە ۋكراينامەن شەكارالاس جاتقان اۋماقتارعا دۇركىن-دۇركىن شابۋىل جاساي باستادى. كەرەك دەسەڭىز, ولاردىڭ ۇشقىشسىز ۇشاقتارىنىڭ الدى ماسكەۋگە دەيىن جەتىپ, بىرنەشە رەت جارىلىس بولدى. سونىمەن قاتار, ۋكرايندار سۋدا جۇزەتىن دروندار ارقىلى رەسەي كەمەلەرىنە جانە قىرىم كوپىرىنە شابۋىل جاساۋعا تىرىسىپ باعۋدا. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كەزدەرى رەسەي جەرىندە ءورت, توسىن جارىستار جيىلەپ كەتتى. مۇنى ۋكرايندار موينىنا الماعانمەن, توسىن جاعدايلاردىڭ كوبىنىڭ ارتىندا ۋكراينانىڭ قولى بولۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىك كۇشتى. وسىعان قاراپ سوعىس بىرتىندەپ رەسەي جەرىنە قاراي ويىسىپ بارا ما دەگەن وي تۋادى.
سوعىس ۋاقىتى ۇزارعان سايىن 2 تاراپ تا تيتىقتادى. وسى سوعىستىڭ سالدارىنان الەمدىك ماسەلەلەر دە ۇلعايىپ, افريكا ەلدەرىندە استىق تاپشىلىعى توبە كورسەتە باستادى. بۇل جاعداي رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى جانجالدى كەلىسسوز ارقىلى شەشپەسە, الەمدىك جاعدايعا دا اسا ءتيىمسىز ىقپال جاسايتىنىن كورسەتتى. ۋكراينا بولسا رەسەي جەرىمىزدەن اسكەرىن اكەتىپ, 1991 جىلعى شەكارامىز قالپىنا كەلمەي, كەلىسىمگە كەلمەيمىز دەپ وتىر. سول سەبەپتى دە وتكەن تامىز ايىنىڭ باسىندا ساۋد ارابيانىڭ دجيددا قالاسىندا اقش, ءۇندىستان, قىتاي, برازيليا جانە ەۋروپا ەلدەرى باس قوسىپ, ۋكراينا سوعىسى ماسەلەسىن تالقىلادى. باسقوسۋعا رەسەي تاراپى شاقىرىلعان جوق. كەزدەسۋدە ماڭىزدى شەشىم قابىلدانباسا دا, جيىنعا قاتىسۋشى ەلدەر, ادەتتەگىدەي, بۇۇ-نىڭ وتىرىسى سياقتى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا شاپقىنشىلىعىن ايىپتاپ, ۋكراينانىڭ تەرريتوريا تۇتاستىعىن مويىندايتىنىن مالىمدەپ, رەسەيدى سوعىستى دەرەۋ توقتاتۋعا ۇندەدى.
