جاقىندا قىتاي توراعاسى سي تسزينپين باسقارىپ اشقان ءبىر جينالىستا قىتايلىق شەنەۋنىكتەر مەن ەكونوميستەر ەل ەكونوميكاسىنىڭ جاڭا قيىن سىناقتارعا ءدوپ كەلگەنىن اشىق مويىندادى. شىن مانىندە, قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ باياۋلاۋى 2021 جىلدان باستالعان ەدى. ساراپشىلار قىتاي ەكونوميكاسىنداعى كورسەتكىشتىڭ كۇرت تومەندەۋىنە باستىسى ەلەكتر قۋاتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سالدارىنان زاۋىتتار جۇمىسىنىڭ توقتاۋى, ەلدەگى ەڭ ءىرى كومپانيالارىنىڭ ءبىرى Evergrande 300 ميلليارد دوللار قارىزىن وتەي الماي دەفولتقا ۇشىراۋى, ىشكى سۇرانىستىڭ تومەندەۋى, كۇردەلى جانە قۇبىلمالى حالىقارالىق ساياساتتىڭ اسەرى مۇرىندىق بولدى دەپ سانايدى. ارينە, كورشى ەل ەكونوميكاسىنىڭ قۋاتتانۋدان قۇلدىراۋعا بەت الۋىندا باسقا دا سەبەپتەر بارشىلىق.
قىتايدا قازىر تۇتىنۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋ قۋاتى السىرەپ, وندىرۋشىلەر ءوز ءونىمىن ناقتى باعاسىنا ساتا الماي, ەلدە دەفلياتسيا قاۋپى ارتتى. تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ جالپى بولشەك ساۋداسى دا, ونەركاسىپتىڭ قوسىمشا قۇنى دا شىلدە ايىندا ەكونوميستەر كۇتكەننەن الدەقايدا تومەن بولدى جانە جىلجىمايتىن مۇلىككە سالىنعان ينۆەستيتسيا كۇرت ازايدى. سونىمەن قاتار, ەلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىك سەكتورىنداعى جاعداي دا بارعان سايىن ناشارلاپ بارادى. ساراپشىلار بۇل ماسەلە ەلدىڭ بۇكىل ەكونوميكاسىنا ىقپال ەتەدى دەپ الاڭداپ وتىر, ويتكەنى قىتايدا قۇرىلىس نارىعى ەلدىڭ ءجىو-ءنىڭ شامامەن 25 پايىزىن قۇرايدى.
جاقىندا The New York Times قىتايدىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك سالاسىنىڭ جاعدايىنا جاسالعان تالداۋىن جاريالادى.
«ەلدەگى Country Garden كومپانياسى قارىز قايتاراتىن ۋاقىتىن كەشىكتىرگەندىكتەن, دەفولت شەگىنە جەتتى. دەمەك, قىتاي ەكونوميكاسى ۇلكەن قيىنشىلىق الدىندا تۇر. مۇنىڭ ءبارى ءۇش جىل بۇرىنعى قىتاي بيلىگىنىڭ قۇرىلىس كومپانيالارىنا قاراتقان قاتاڭ ساياساتىنا قاتىستى» دەپ جازادى باسىلىم.
جالپى سوڭعى 30 جىلدا قىتاي حالقى قالالارعا اعىلىپ, ناتيجەسىندە جىلجىمايتىن مۇلىك سەكتورى ەكونوميكانىڭ درايۆەرىنە اينالدى, ول كۇنى كەشەگە دەيىن ەلدىڭ بارلىق ەكونوميكالىق قىزمەتتىڭ تورتتەن بىرىنەن استامىن يەلەنىپ كەلگەن ەدى. الايدا قازىر سۇرانىس تومەندەپ, جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسى ارزاندادى. ءىرى قالالاردا ءۇي ساتىلماي, بۇرىن قارىزدانىپ ءبىر باسىنا نەشە ءۇي الىپ العان تۇرعىندار بەرەشەگىن تولەي المايتىن كۇيگە جەتتى. ەلدىڭ 70 ءىرى جانە ورتا قالاسىندا تۇرعىن ءۇي باعاسى كۇرت تومەندەدى. سونداي-اق وتكەن 24 ايدا پايدالانىلعان تۇرعىن ءۇي مامىلەسىنىڭ باعاسى 14 پايىزعا دەيىن قۇلدىراسا, 2023 جىلدىڭ شىلدەسىندە قىتايدىڭ 100 ءىرى قۇرىلىس كومپانياسى سالعان جاڭا ۇيلەردىڭ ساتىلىمى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 33 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. سونىڭ سالدارىنان سوڭعى ءۇش جىلدا 60-قا جۋىق قىتايلىق قۇرىلىس كومپانيا دەفولتقا ۇشىرادى.
سونىمەن قاتار اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىنان كەيىن كوپتەگەن قارجى سالۋشى قىتاي نارىعىنان كەتە باستادى. ەلدەگى قالتالى بايلار دا ساياسي جاعداي مەن ەكونوميكالىق احۋالدىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق تانىتىپ, جيعان قارجىسىن شەتەل اسىرىپ, قاۋىپسىز ەلدە ساقتاۋعا ۇمتىلا باستادى. بۇعان مىسال رەتىندە سوڭعى 2 اپتادا ينۆەستورلار قىتايلىق اكتسيالاردان 7,5 ميلليارد دوللارىن الىپ كەتكەنىن ايتۋعا بولادى. بۇل ونسىز دا تىعىرىققا تىرەلگەن قىتايلىق اكتسيا نارىعىنا «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بوپ ءتيدى.
ارينە, قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ وسىعان دەيىن ۇشقان قۇستاي دامۋىنا, باستىسى, بۇل ەلدە اسا كوپ ءارى ارزان ەڭبەك كۇشىنىڭ بولۋى, شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ مولدىعى, سونداي-اق ۋربانيزاتسيا اياق الىسىنىڭ تەزدىگى مەن سىرتقى ساۋدانىڭ جەدەل دامۋى اسا كورنەكتى ىقپال جاساعانى جاسىرىن ەمەس. الايدا بۇگىنگى تاڭدا سونىڭ ءبارى كەرىسىنە اينالعان كۇيگە تاپ بولدى. اتاپ ايتقاندا, ەڭبەك كۇشى قىمباتتادى, ارالدارعا تالاس پەن قىتاي وڭتۇستىك تەڭىزىندەگى تەكەتىرەسكە بايلانىستى قىتايدىڭ تەڭىز تاسىمالى دا كۇتپەگەن كەدەرگىلەرگە تاپ بولدى. اسىرەسە اقش قىسىمىنان كەيىن شەتەلدىڭ ءىرى كومپانيالارى بۇل ەلدەن كەتىپ, شىعىس ازياعا قاراي بەت بۇرۋى ەل ەكونوميكاسىنا قاتتى اسەر ەتىپ قانا قويماي, جۇمىسسىزدىق جاعدايىن دا كۇرت اسقىندىردى. اقش-تىڭ قىتايدى القىمنان الۋى بۇرىن شەتەلدەن تەحنيكا ۇرلاپ, اتاقتى برەندتەردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ بايىعان بەيجىڭنىڭ بەرەكەسىن قاشىردى. قىتايعا چيپ ساتۋ ساۋداسىنا دا شۇيلىگىپ, وعان شەكتەۋ قويۋى جانە ونى ۇلىبريتانيا, جاپونيا سياقتى وداقتاستارىنىڭ قولداۋى, Huawei سياقتى كومپانيالاردىڭ شەتەل نارىعىندا شەكتەۋگە ۇشىراۋى دا ەل ەكونوميكاسىنا ۇلكەن ىقپال جاسادى. تۇرعىندارىنىڭ قارتتانۋى, ۇزاق جىلدىق جوسپارلى تۋ ساياساتىنىڭ اسەرىنەن ءبىر ۇيدە وسكەن جالعىز بالانىڭ جاتىپ ىشەر جالقاۋ بولۋى, ەلدەگى تابيعي بايلىقتىڭ بارعان سايىن ازايۋى, ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ, قالالاردىڭ زور دارەجەدە لاستانۋى دا ەلدىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولۋعا اينالدى. اقشانىڭ ارتىق باسىلىپ شىعۋى, وندىرگەن ونىمدەردىڭ سۇرانىستان اسىپ قالۋى, ينفلياتسيانىڭ ارتۋى, تۇرعىن ءۇي باعاسىنىڭ شارىقتاۋى سەبەبىنەن ەكونوميكا كوبىكتەندى. مىنە, وسى سەبەپتەردەن جىلدام دامۋ جولىنا تۇسكەن قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنى توقىراۋعا بەت الدى.
ەكونوميكانى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن قىتايدىڭ ورتالىق بانكى جاقىن ارادا بانكتەردىڭ رەزەرۆىن ازايتۋدى كوزدەپ وتىر. 2023 جىلى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) ءوسۋ قارقىنىنىڭ ورتاشا بولجامى 5,5 پايىز دەپ مولشەرلەنگەن ەدى. الايدا ەكونوميستەر مۇنىمەن كەلىسپەي, «بيىل ءجىو اسسا, 4,9 پايىز بولادى, ءتىپتى 4,5 پايىزعا دەيىن تومەندەۋى مۇمكىن. كەلەسى جىلى ءوسۋ قارقىنى ودان دا تومەندەپ, ءجىو 4 پايىزعا تۇسەدى» دەگەن پىكىردە. سونداي-اق قىتاي بيلىگى وتكەن اپتادا جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق تۋرالى مالىمەتتەردى جاريالاۋدى توقتاتاتىنىن جاريالادى. ويتكەنى سوڭعى كەزدەرى بۇل ەلدە جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 21,3 پايىزعا ءوسىپ, رەكورد دەڭگەيىنە جەتتى.
قىسقاسى, الەمدىك ەكونوميكانىڭ درايۆەرى اتانعان قىتاي ەكونوميكاسى قازىر ۇلكەن توقىراۋعا بەت الدى. كورشى ەلدەگى بۇل جاعدايدى 2008 جىلعى الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىسپەن سالىستىرىپ وتىرعاندار دا بار. ويتكەنى قىتاي ەكونوميكاسى كۇيرەسە, الەمدىك نارىققا دا ۇلكەن ىقپال جاسايتىنى انىق. ال ورتالىق ازياعا قانداي ىقپال جاساۋى مۇمكىن؟ ونى دا تۇسپالداپ كورەيىك.
بىرىنشىدەن, ساۋدا-ساتتىق ازايىپ, ينۆەستيتسيا قىسقارادى. قىتاي – ورتالىق ازياداعى ەلدەردىڭ ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەسى ءارى ينۆەستورلارىنىڭ ءبىرى. مۇنداعى ەكونوميكالىق داعدارىس قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ساۋداسىنىڭ قىسقارۋىنا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن, وسىلايشا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەكسپورتى مەن ەكونوميكالىق وسۋىنە اسەر ەتەدى. سونىمەن قاتار قىتايلىق ينۆەستيتسيالارعا سۇيەنەتىن كەيبىر ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينفراقۇرىلىمى مەن ەكونوميكالىق جوبالارىنا اسەر ەتەدى.
ەكىنشىدەن, ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلارعا سۇرانىس تومەندەيدى. قىتاي – ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى مۇناي مەن تابيعي گاز سىندى ەنەرگيانىڭ ماڭىزدى تۇتىنۋشىسى. قىتايداعى ەكونوميكالىق داعدارىس ونىڭ ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلارعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلۋى مۇمكىن, بۇل ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەنەرگيا تاسىمالداۋدان تۇسەتىن تابىسىنا اسەر ەتەدى.
ۇشىنشىدەن, شەتەلدىك كومەك ازايادى. ەگەر قىتايدا ەكونوميكالىق داعدارىس اسقىنسا, ول شەتەلدەرگە بەرىلەتىن كومەكتى ەرىكسىز ازايتادى. بۇل جاعدايدا قارجى قاجەت بولسا, قىتايدىڭ الدىنا باراتىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ۇلكەن ىقپال جاسايدى.
تورتىنشىدەن, يۋان باعامى اۋتقيدى. قىتايداعى ەكونوميكالىق داعدارىس يۋاننىڭ زور دارەجەدە قۇنسىزدانۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا مەن قارجى الماسۋىنا اسەر ەتەدى.
بەسىنشىدەن, گەوساياسي جاعدايعا دا اسەر ەتەدى. قىتاي ەكونوميكاسىنداعى داعدارىس ايماقتىق ساياسي تۇراقتىلىق پەن گەوساياسي مودەلدەرگە دە اسەر ەتۋى ىقتيمال. سول ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرى قىتاي ەكونوميكاسىنا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ ءۇشىن باسقا سەرىكتەستەر تابۋعا تالپىنادى. ويتكەنى قازىر رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى دا ءماز ەمەس. بىلايشا ايتقاندا, ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قوس بىردەي «قولداۋشىسىنىڭ» جاعدايى ناشارلاپ بارادى. مۇنىڭ سوڭى جاڭا سەرىكتەس تابۋعا يتەرمەلەيتىنى انىق. ال «اتتان تۇسسە دە, ۇزەڭگىدەن تۇسپەيتىن» قىتاي مەن رەسەي قالايدا ورتالىق ازيا ەلدەرىن ۋىسىنان شىعارماۋعا تىرىسادى.
