بۇرىن «Fly Arystan بالالار بيلەتىن 50% قىمباتقا ساتقان», «رەيستەرى سەبەپسىز ساعاتتاپ كەشىگەتىن كومپانيا», «قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيى ادام توزگىسىز», «جولاۋشىلاردىڭ بيلەتتەرى مەن جۇكتەرىنە الاتىن اقشاسى ۋداي قىمبات» دەگەن سوزدەردى ءجيى-ءجيى ەستىپ جۇرەتىن ەدىم. استانادان تۇركىستانعا ۇشقاندا اشقاراق Arystan-نىڭ قاراپايىم جولاۋشىلاردىڭ «تەرىسىن تىرىدەي سىپىراتىن» جالماۋىزدىعىنا ءوزىم دە كۋا بولدىم. تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن, ءبارىن رەت-رەتىمەن باياندايىن.
اشقاراق كومپانيا تابەتىن كىم تىيادى؟
ادامنىڭ جۇيكەسىن جۇقارتۋ ءۇشىن اشىلعان اۋە كومپانياسى تىركەۋ ءراسىمىنىڭ ءوزىن ادەيى قيىنداتىپ قويعان. اۋەلى بيلەت العان جولاۋشىلار كەزەككە تۇرادى. كەزەگىڭ جەتكەندە كومپانيا قىزمەتكەرى «بىزدە تىركەلۋ ءراسىمى ونلاين جۇرگىزىلەدى» دەپ ونلاين تىركەلەتىن جەرگە ءجون سىلتەيدى. ول جەردە اۋەلى بيلەتىڭدى تىركەيسىڭ, سوسىن جۇگىڭدى… ءوزىم ۇيقىم قانباي, رەيسكە ۇلگەرمەي قالامىز با دەپ الاڭداپ تۇرعانىمىزدا جۇگىمىزدىڭ سالماعى 26 كەلى تارتتى! «ە, جارايدى. ءارى كەتسە ءبىر 10-15 مىڭ تەڭگە تولەيتىن شىعارمىن» دەپ قالتامداعى سمارتفونىمدى ىزدەي بەرگەنىم سول-اق ەدى تىركەپ تۇرعان قىز: «26 كەلىگە 57 200 تەڭگە تولەيسىز» دەپ باقىرايىپ تۇر. جالماۋىزدىقتىڭ دا, مەشكەيلىكتىڭ دە شەگى بولماۋشى ما ەدى؟!. باگاجدىڭ 1 كەلىسىنە 2200 تەڭگە اقى الادى ەكەن, Fly Arystan! اڭقاۋ ادامنىڭ قالتاسىن قاعۋ – ناعىز وزبىرلىق قوي!
ەستەرىڭىزدە بولسا, قۇرىلعان كەزدە Fly Arystan-نىڭ بيلەتتەرى 7 مىڭ تەڭگەدەن ساتىلعان. «مىنە, تاماشا! بيلەتتەرى قولجەتىمدى اۋە كومپانياسى قۇرىلدى. ەندى پويىزعا مىنبەي, ۇشاقپەن ۇشامىز!» دەسىپ جولاۋشىلار بوركىن اسپانعا اتقان. الايدا كوپ ۇزاماي لوۋكوستەردىڭ بيلەتتەرى قىمباتتادى. قازىر 10 مىڭ تەڭگەگە بيلەت جوق. 4-5 كۇن بۇرىن العاننىڭ وزىندە استانادان تۇركىستانعا دەيىن 1 ادامعا بيلەت قۇنى 25-30 مىڭ تەڭگەدەن. بۇل – ايگىلى ەير استانا دەگەن اۋە الپاۋىتىنىڭ ەنشىلەس كومپانياسى. بيزنەس-مودەلى «بىلمەگەننەن اقشا قاعۋ» پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەنى ءاۋ باستا بايقالمايدى. اقشاڭدى تەك ورىن ءۇشىن تولەيسىڭ. بىراق ءبىر ارەكەتىمەن جاڭىلىسقان جولاۋشىدان ءبىر بيلەت قۇنىنان بىرنەشە ەسە كوپ اقشا الادى. بورتتا ءبىر جۇتىم قارا سۋعا دا اقى سۇرايدى. اشقاراق Arystan-نىڭ مۇنداي تابەتىن كىم تىيادى؟
بيلەت باعاسى قالاي بەلگىلەنەدى؟
بيىل اقپان ايىندا ۇشاق بيلەتتەرىنىڭ باعاسى 21,5 پايىزعا دەيىن قىمباتتادى. بۇل – 2021 جىلعى ماۋسىم ايىنان كەيىنگى ەڭ جوعارى كوتەرىلگەن باعا. سوندا بۇعان نە سەبەپ بولىپ وتىر؟ ماسەلەنىڭ ءمانىسىن قۇزىرەتتى ۆەدومستۆونىڭ وكىلدەرى ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە تىرىستى. يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الماز ىدىرىسوۆ ۇشاق بيلەتتەرىنىڭ باعاسى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى بەلگىلەنەتىنىن ايتادى. «ەڭ الدىمەن, ۇشاق بيلەتىنىڭ قۇنىنا 32 پايىز اۋە كەروسينىنىڭ باعاسى مەن تاپشىلىعى اسەر ەتەدى. بىلتىر ەلىمىزدەگى مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتار 684 مىڭ توننا اۋە كەروسينىن ءوندىردى, ال جانارمايدىڭ سۇرانىس كورسەتكىشى 806 مىڭ تونناعا جەتتى. ياعني, قازاقستان 158 مىڭ توننا اۋە كەروسينىن شەتەلدەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. ەكسپلۋاتاتسيالىق شىعىندار مەن اۋە كەمەلەرىنىڭ ليزينگى – 18 پايىز, اۋەجاي قىزمەتتەرى – 13 پايىز, جالاقى تولەۋگە جۇمسالاتىن شىعىندار 6 پايىز بيلەت باعاسىن بەلگىلەۋگە ىقپال ەتەدى» دەيدى ا.ىدىرىسوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا, اۋە كەمەلەرىن ساتىپ الۋ نەمەسە جالعا الۋ, قوسالقى بولشەكتەرىن ساتىپ الۋ سياقتى اۋە كومپانياسىنىڭ شىعىندارىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى شەتەل ۆاليۋتاسى ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. ال اۋە كومپانيالارى ءوز تابىسىنىڭ 80 پايىزىن تەڭگەمەن تابادى, سول سەبەپتەن ولار ءوز شىعىندارىن جابۋ ءۇشىن بيلەت قۇنىن قالاعانىنشا قىمباتتاتادى.
ازاماتتىق اۆياتسيا كوميتەتىنىڭ توراعاسى تالعات لاستاەۆ جىل سايىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان اۋە كەروسينى تاپشىلىعى سالانىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن ايتادى. «جانارمايدىڭ تاپشىلىعى مەن قۇنىنىڭ قىمباتتاۋىن توقتاتۋ – قيىن ماسەلەنىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ اۋە كومپانيالارى, نەگىزىنەن, كەروسيندى رەسەيدەن ساتىپ الادى. ول جاقتا قۇنى وتە قىمبات. ۇشاق بيلەتتەرىنىڭ قىمبات بولۋى دا وسىدان. تىعىرىقتان شىعاتىن جولدىڭ ءبىرى – ءوندىرىس كولەمىن ۇلعايتۋ. ول ءۇشىن زاۋىتتاردىڭ ينفراقۇرىلىمىن اۋىستىرۋ كەرەك. بۇعان كوپ قاراجات پەن ۋاقىت جۇمسالادى. ۇكىمەت ءالى ونىڭ شەشىمىن تابا الار ەمەس» دەيدى ول.
قازاقستاندا ۇشاق بيلەتىن بەلگىلەۋدى مەملەكەت رەتتەمەيدى. سول سەبەپتەن باعا دا تەز قۇبىلىپ تۇرادى. مىسالعا, 2023 جىلى قاڭتار ايىندا ەلىمىزدىڭ ەكى ايماعىندا (باتىس قازاقستان وبلىسىندا – 67 پايىز, اباي وبلىسىندا – 57,3 پايىز) باعالار كۇرت قىمباتتادى. بۇل كاسىپكەرلىك كودەكستىڭ باپتارىن بۇزاتىن ارەكەت بولعاندىقتان, باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى مەن باس كولىك پروكۋراتۋراسى باعانى شارىقتاتقان Air Astana اۋە كومپانياسىنا قاتىستى بىرلەسكەن تەكسەرۋ جۇرگىزدى. الايدا بۇل تەكسەرۋدىڭ قورىتىندىلارى سوتقا جىبەرىلگەندىكتەن, ءالى ناقتى ايىپپۇل تولەيتىنى نەمەسە تولەمەيتىنى بەلگىسىز. ءبىر بەلگىلى بولعانى, قۇزىرلى ەكى مەملەكەتتىك مەكەمە بيلەتتەردىڭ باعاسىن نەگىزسىز وسىرۋگە توسقاۋىل قوياتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر دايىنداۋدا. ونىڭ قانداي بولارىن, بيلەت باعاسىن رەتتەۋگە قانشالىقتى ءتيىمدى بولارىن ۋاقىت كورسەتەر.
قاي جاققا ۇشقان ارزان نەمەسە قىمبات؟
قازىر ارزان بيلەت ساتىپ الۋ ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەدى. الايدا باعالار جىلدام وزگەرىپ تۇراتىندىقتان, ءارى شيراقتىق, ءارى تاپقىرلىق كەرەك. مىسالى, باعالاردى سالىستىرىپ كورەيىك. استانا-الماتى باعىتىنا ۇشاققا بيلەت الامىن دەسەڭىز, ءتورت اۋە كومپانياسىنىڭ ءبىرىن تاڭداي الاسىز: Air Astana, Fly Arystan, SCAT جانە Qazaq Air. ەگەر ءسىز Air Astana-مەن ۇشامىن دەسەڭىز, مىسالى, 7 مامىردىڭ تۇنىندە ساعات 03.15-تە مىنسەڭىز, 41 837 تەڭگەگە بيلەت الاسىز, ال كۇندىزگى ۋاقىتتاعى بيلەت قۇنى 46 837 تەڭگەگە شىعادى. SCAT-پەن ۇشامىن دەسەڭىز, تاڭەرتەڭگىلىك ساعات 08.30-دا مىنسەڭىز, 39 743 تەڭگەگە بيلەت الاسىز. كۇندىزگى ۋاقىتتى Fly Arystan-مەن ۇشساڭىز, 42 146 تەڭگەنىڭ بيلەتىن الاسىز. Qazaq Air-ءدىڭ ۇشاقتارىنىڭ كۇندىزگى باعاسى بۇل باعىتقا – 42 563 تەڭگە. استانادان اتىراۋعا بيلەت باعاسى Air Astana-عا الساڭىز 103 337 تەڭگە تۇرادى. ال Air Astana-دان استانا-ىستامبۇل باعىتىنا ۇشامىن دەسەڭىز, 116 079 تەڭگە تولەيسىز. وسى باعىتتا SCAT – 136 089 تەڭگەگە, Fly Arystan 151 481 تەڭگەگە اپارادى. Air Astana-نىڭ بيزنەس كلاستاعى ورىنداردى ارنايى جەڭىلدىكپەن ساتاتىن ءداستۇرى بار. ماسەلەن, 7 مامىرعا دەيىن حالىقارالىق باعىتتار بويىنشا (ىشكى رەيستەرگە جەڭىلدىك جوق) الەمنىڭ 20 قالاسىنا باعاسى ءتيىمدى بيلەتتەردى الدىن الا ساتىپ الۋىڭىزعا بولادى. استانا مەن الماتىدان – تاشكەنتكە ۇشامىن دەسەڭىز, 150 000 تەڭگەگە بارىپ-قايتۋىڭىزعا بولادى. تۇركيانىڭ انتاليا مەن بودرۋم قالالارىنا 500 000 تەڭگەگە بيلەت ساتىپ الا الاسىز. استانادان دەليگە دەيىن 327 000 تەڭگەگە بيلەت تابۋعا بولادى. الايدا مۇنداي جولاۋشىنى قىزىقتىراتىن ءداستۇر وتە سيرەك.
جاردەماقشا بەرۋ ماسەلەنى شەشە مە؟
ايتىلا-ايتىلا اۋىز شارشاعان, جازىلا-جازىلا جاۋىر بولعان بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟ ساۋساعىمىزدى بۇگىن, سانامالاپ شىعايىق. بىرىنشىدەن, وتاندىق اۋە كومپانيالارى نارىق جاعدايىندا ءبىر-بىرىمەن قاتاڭ باسەكەلەستىكتە ارەكەت ەتۋدە. ەكىنشىدەن, اۋە كومپانيالارى جانارمايدى نارىق باعا بەلگىلەگەن ۇكىمەت اۋە كەروسينىنىڭ باعاسىنا شەكتەۋ قويا المايدى. ۇشىنشىدەن, اركەز قۇبىلىپ تۇراتىن تەڭگەنىڭ باعامى – اۋە تاسىمالدارىنان مول تابىس تابۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى دەيدى اۋە كومپانيالارىنىڭ وكىلدەرى. ليزينگكە الىنعان اۋە كەمەلەرىنىڭ قۇنى, قوسالقى بولشەكتەرىنىڭ باعاسى جانە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ شەتەل اقشاسىمەن ىسكە اسىرىلادى. بۇل جەردە ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەكى جولى بار سياقتى. ءبىرىنشى جولى – ۇشاققا مىنەتىن حالىقتىڭ تولەم قابىلەتىن كوتەرۋ. ول ءۇشىن ينفلياتسيانى تومەندەتسەك, ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ باعالارىن تۇسىرسەك, جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك احۋالى جاقسارادى. ەكىنشى جولى – ىشكى نارىقتا قىزمەت كورسەتەتىن بارلىق اۋە كومپانيالارىنا جاردەماقشا بەرۋ. مۇنداي تاجىريبە رەسەي مەن قىتايدا بار. ۇكىمەتتەن جاردەماقشا العان اۋە كومپانيالارى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن جاقسارتادى, بيلەت قۇنىن ارزانداتادى. ءوز كەزەگىندە بۇل جولاۋشىلار اعىنىن مولايتۋعا اپارادى. ارينە, ەگەر قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار جاي سوزبەن ەمەس, ناقتى ىسپەن بيلەتتەرگە قاتىستى احۋالدى وزگەرتكىسى كەلمەسە, «باياعى جارتاس» سول كۇيىندە تۇرا بەرەدى.
