اقمولا قازاعى كورگەن العاشقى باسىلىم

تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن, 1920 جىلى 22 اقپاندا «كەدەي ءسوزى» دەگەن اتاۋمەن شىققان گازەتتىڭ العاشقى سانىن الاشتىڭ ارداقتى ۇلى ماعجان جۇمابايۇلى ومبىدا باستىرعان. ول گازەت كەيىن «بوستاندىق تۋى» دەگەن اتاۋمەن قىزىلجاردا شىققان. ءار جىلدارى «بوستاندىق تۋى», «كەڭەس اۋىلى», «لەنين تۋى», «سولتۇستىك قازاقستان», «Soltüstik Qazaqstan» دەگەن اتاۋلارمەن شىققان گازەتتە سماعۇل سادۋاقاسۇلى, قوشكە كەمەڭگەرۇلى, جانۇزاق جانىبەكوۆ, ءالجاپپار ابىشەۆ, سافۋان شايمەردەنوۆ, سەيىلبەك ۇسەنوۆ جانە تاعى باسقا الاش ارىستارى, قازاق زيالىلارى, قالامىنىڭ قۋاتى مول جۋرناليستەر قىزمەت ەتكەن.

ونىڭ الدىندا قازرەۆكوم, ودان كەيىن ومبى گۋبكومىنىڭ اتىنان شىعا باستاعان «كەدەي ءسوزىنىڭ» 1920 جىلعى 7 قاراشاداعى «وكتيابر توڭكەرىسى ءھام قازاق ەڭبەكشىلەرى» اتتى ماقالادا ايتىلعان ويلار ءدال بۇگىن ايتىلار ءسوز-اۋ دەيمىن. ۇلى دالانىڭ ءبىر شەتىندەگى قازاقتان «توڭكەرىس دەگەن نە؟» دەپ سۇراپ كورىڭىز. گازەت ورىس مەملەكەتىندەگى نارازىلىق, تولقۋلاردىڭ سەبەبىن, كۇرەستىڭ قالاي باستالعانىن, توڭكەرىسكە ۇلاسقانىن بايىپپەن تۇسىندىرەدى. تاپ دەگەن نە, ولار نەگە تارتىسادى, جۇمىسشى مەن كاپيتالشى, مۇجىق پەن الپاۋىت نەنى بولىسە المايدى؟ وسىلاردىڭ سىرتىندا قازاق جۇرتىنىڭ جاعدايى قالاي بولماق دەگەن كوپ ساۋالدارعا ماقالا اۆتورى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ (20 جاستا – ز. ت.) بەرگەن جاۋابى مىناۋ: «ءبىز قازاق تۇرمىسىن الساق, جوعارىدا ايتىلعان ەكى تاپقا قازاقتى بولەرلىك ەش سەبەپ جوق. قازاق تۇرمىسىن جاپپاي ءبىر ءتۇرلى قۇلدانۋشى دا, قۇلدىقتا جاساۋشى دا تاپ جوق… قازاقتى شەت حالىقتار قۇلدانباسا, ءوز ىشىنەن قۇلدانۋشىلار شىققان جوق. …ولاي بولسا, قازاق حالقىنىڭ ءبارى ەڭبەكشىل». قازاعىمنىڭ تالاي اسىلدارى وسى شىندىقتى تۇسىنبەي, ارماندا كەتتى-اۋ! تاپ دەدى, جاۋ دەدى, اقىرى سول تاپشىلدىق پەن جاۋ ىزدەۋ وزدەرىنىڭ تۇبىنە جەتتى. بۇل – ەرتەڭگىگە ساباق بولسىن دەگەن ءسوزىمىز.
وسىدان 100 جىل بۇرىن گازەت قازاق حالقى ءۇشىن قازان توڭكەرىسىنىڭ ۇلگىسىن ورىسقا تون پىشكەندەي ەتىپ ۇسىنۋعا بولمايتىنىن ايتادى. ويتكەنى بۇل قازاق توڭكەرىستى ءوزى جاساعان جوق, «توڭكەرىسكە دەيىن دە, توڭكەرىستەن كەيىنگى ءۇش جىلدا دا تەڭدىككە قول جەتپەگەن. …وتارشىلدىق جاراسى ءالى جازىلماعان». ەندەشە ونى تاپ-تاپقا ءبولىپ, اتىستىرىپ-شابىستىرۋ وبال, كوپە-كورنەۋ قيانات. پۋبليتسيست سماعۇل مۇنداي الەۋمەتتىك توڭكەرىستى جەر سىلكىنىسى سياقتى تابيعات اپاتىنا, زىلزالاعا تەڭەيدى دە, ءوز ويىن ايقىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن 1909-1910 جىلدارى الماتى قالاسىن قيراتقان ءزىلزالانى مىسالعا كەلتىرەدى. «جەردە ءزىلزالا بولسا, جەردىڭ استى ۇستىنە كەلىپ, ۇستىندەگى اۋىل, شاھار, تاۋ-تاس – ءبارىن دە بورىكتەي ۇشىرادى. ۇستىندەگى نارسەلەردىڭ ءبارى ويران-بوتقا بولادى».
1920 جىلعى جەلتوقسانداعى سانىندا باسىلعان «تەڭدىك» (ماعجان جۇماباي – ز. ت.) دەگەن باس ماقالاداعى: «قازاقتىڭ ۇستىندەگى قارا تۇمان ايىعىپ, جادىراپ جارقىن كۇن تۋادى. كەمدىك كەتىپ, تەڭدىك جەتەدى. قۇل ەمەس, ۇل بولامىز» دەگەن ءتاتتى ءۇمىت, اسىل ارمانعا تولى جولدار گازەت شىعارۋشىلاردىڭ بولاشاقتان نە كۇتكەنىن انىق كورسەتسە كەرەك.
بۇل ءۇمىتتىڭ اقتالاتىن-اقتالمايتىنى قازاق قالامگەرلەرىن سول كەزدە-اق تولعانتقان. وعان ماعجان جۇمابايدىڭ «كەدەي سوزىندەگى» «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن ماقالاسى مىسال بولا الادى.
اۆتونوميا – قازاق زيالىلارىنىڭ تۇسىنىگىندە تاۋەلسىزدىككە قاراي العا باسقان ماڭىزدى قادام ەدى. 1917-1918 جىلدارى الاش اۆتونومياسى جاريالاندى, تۇركىستان اۆتونومياسى قۇرىلدى. بىراق ولاردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى, اق گۆاردياشىل كازاك گەنەرالدارى كولچاگى بار, بولشەۆيگى بار – قازاقتىڭ ەسەسىن بەرمەدى, ءوز الدىنا مەملەكەتتىگىن قۇرعىزبادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە, كەڭەس وكىمەتى 1920 جىلى 26 تامىزدا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاقتار بۇل شەشىمدى بولشەۆيكتەردىڭ «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە» بەرگەن مۇمكىندىگى دەپ قابىلدادى. ءىس جۇزىندە اۆتونوميانىڭ يەسى تۇسىنىكسىزدەۋ بولسا دا, ماعجان سياقتى قالامگەرلەر گازەت ارقىلى حالىققا ءسوز تاستاپ, قازاقتىڭ وسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن نىعايتۋعا اتسالىسۋعا شاقىردى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا, ماعجاننىڭ مىنا سوزدەرى اششى دا بولسا شىندىق ەدى:
«بولشەۆيكتى قۇبىجىق كورىپ, رەسەيدىڭ شەت-شەكتەرى تىگىسىنەن سوگىلە باستاعان كەزدە, قازاق اۆتونوميا­سى دەگەن پىكىرى جارعا ۇمتىلعان تولقىننىڭ كۇشىمەن عانا جارىق كورگەن ەمەس پە ەدى؟ بۇگىنگى كۇن اۆتونوميانى باۋىرىنا باسىپ الىپ, ءتىرى جاندى جولاتقىسى كەلمەي وتىرعان جولداستاردىڭ اجەپتاۋىر ءبىر توبى كەشە «سايلاۋعا» (1917 جىلى رەسەي قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتار ۇسىنۋ كەزەڭى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر – ز. ت.) وكپەلەپ, ەلدەن بەزىپ, تورەلىك ىزدەپ كەتكەن «ەرلەر» ەمەس پە ەدى؟ الاشقا اۆتونوميانى انىق الىپ بەرەتىن مەن ەدىم دەپ, ءوزىن ىرگەلى اۆتونومياشىل سانايتىن مىرزالاردىڭ كوبى 1917 جىلى ورىنبوردا, دەكابر ايىندا عانا تۋماپ پا ەدى؟».
ماعجان اقىن ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن, قازاق باۋىرىنا دەگەن ادال نيەتىن گازەت وقىرماندارىنا بەينەلى سوزبەن جەتكىزە وتىرىپ, ماقالانىڭ باس تاقىرىبىنداعى «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن سۇراققا مىناداي ايقىن دا تۇجىرىمدى جاۋاپ بەرەدى:
«ايلى, كۇندى, قاندى وتتى تاريحى بار; كەڭ, باي, تەرەڭ ءتىلى, ادە­بيەتى بار; باسقالارعا ۇيلەسپەيتىن تورەسى, شارۋاسى بار قازاقتىكى. ء…جۇز جىلدار ورىس اقسۇيەكتەرى مەن بايلارىنىڭ تەپكىسىندە ەلدىگىن ۇمىتپاعان الاشتىكى. «ايازدى كۇنى اينالعان, بۇلتتى كۇنى تولعانعان, قۇرىعىن نايزاداي تايانعان, قۋ تولاعاي جاستانعان, ەر قازاقتىڭ اۆتونومياسى – بۇل!».
گازەتتى ومبى گۋباتكومىنان الىپ, قازاق وكىلدىگىنە بەرۋ ماسەلەسى دە ءبىرسىپىرا اۋرە-سارساڭمەن شەشىلەدى. قۇرىلتايشىسى قازاق رەسپۋبليكاسى بولىپ وزگەرگەندىكتەن, رەداكتسيا القاسى بۇرىنعى «كەدەي ءسوزى» اتاۋىنان باس تارتىپ, گازەتتى «بوستاندىق تۋى» دەپ شىعاراتىن بولادى. سونىمەن, 1921 جىلعى 5 ناۋرىز كۇنى ومبىنىڭ كوركەم­ونەر مەكتەبىنىڭ شەبەرحاناسىندا گازەتتىڭ جاڭا باس تاقىرىبى تسينككە ويىلىپ جازىلدى.
بۇل ارادا باسىلىم اتاۋىنىڭ «كەدەي سوزىنەن» «بوستاندىق تۋىنا» الماستىرىلۋى تۋرالى پىكىرىمىزدى ورتاعا سالساق ارتىق بولماس. «كەدەي ءسوزى» – بەلگىلى دارەجەدە اياسى تار ۇعىم, تۇتاس حالىقتى باي جانە كەدەي دەپ بولگەن تاپتىق ۇستانىمنىڭ جەمىسى. ال «بوستاندىق تۋى» تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلىپ, تاۋەلسىزدىك, بوستاندىق العانىن, الماسا دا سول ماقساتقا ۇمتىلعانىن كورسەتەتىن جالپى ادامزاتتىق تۇسىنىكتى بەينەلەيدى.
وسى تۇرعىسىنان گازەتتىڭ بۇلاي اتالۋى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق اڭساعانىن, ءوز ەركى ءوز قولىنا تيگەندە عانا تاريحتان لايىقتى ورىن الۋعا مۇمكىن دەگەن ىزگى نيەتتى بىلدىرەدى. تيىسىنشە, ءدال وسى «بوستاندىق تۋى» دەگەن اتاۋ قازاق دالاسىندا تاپتىق جىكتەلۋدىڭ جوق ەكەنى تۋرالى «الاش» پارتياسىنىڭ ۇستانىمىنا ساي كەلەدى.
ومبىداعى قازاق وكىلدىگىنىڭ اتىنان, ياعني جاڭا قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانى 1921 جىلعى 7 ناۋرىز كۇنى جارىققا شىقتى. قازاق وكىلدىگى باسپاحانانىڭ 8 جۇمىسشىسىنا جالاقى تولەۋ ماسەلەسىن دە شەشتى.
گازەتتىڭ وسى 4 مىڭ دانا بولىپ باسىلعان تۇڭعىش سانىندا قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆتىڭ «قازاق جولداستارعا!» دەگەن ۇندەۋى جاريا­لاندى. گازەتكە قوسىمشا رەتىندە «قازاق ايەلدەرىنە!» دەگەن ۇندەۋ 1 مىڭ دانا بولىپ باسىلىپ, ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گولۋبەۆانىڭ اتىمەن, اراب الىبىمەن جەكە پاراق تۇرىندە تاراتىلدى.
مەملەكەتتىك مۇراعات قورىندا ماعجان جۇماباەۆتىڭ «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسى ەكەندىگى جانە ارنايى تاماق ۇلەسىن المايتىندىعى» تۋرالى №727 انىقتاما-كۋالىك ساقتالعان. ونىڭ جازىلعان كۇنى: 1921 جىلعى 21 ناۋرىز.
رەداكتسياداعى شىعارماشىلىق قىزمەتكەرلەر مىندەتتەرىن ءوزارا بىلاي بولىسكەن كورىنەدى:
راديو ارقىلى ماتەريالدار قابىلداپ, قازاقشا دايىنداۋ: 1) بىرمۇحامەت ايباسوۆ, مۇراتبەك سەيىتوۆ. 2) جەرگىلىكتى حابارلار: كاكەنوۆ پەن فازىلوۆ. 3) قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قاۋلى-قارارلارى مەن نۇسقاۋلارى, ياعني رەسمي اقپارات كەمەڭگەروۆ, ايباسوۆ, بەكمۇحامبەت سەركەباەۆ (ەرمەك سەركەباەۆتىڭ اكەسى – ز. ت.). 4) پارتيا جۇمىسى: توقجانوۆ پەن تەلجانوۆ. 5) باسپاحانادا ءارىپ تەرۋشى, بەتتەۋشى جانە باسۋشى بولىپ مىنا ادامدار ىستەگەنى تۋرالى ماعلۇماتتار بار: وراقباي كەنجەتاەۆ, اۋباكىر سماعۇل, حۇسايىن سەرىكباەۆ, شاكىرات جىلگەلدين, گ.تيۋكوۆ.
19 ناۋرىزداعى سانىندا اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن سيبرەۆكومنىڭ قاراماعىنان الىپ, قازاقستانعا قوسۋ ءۇشىن ۇكىمەت كوميسسياسى كەلە جاتقانى حابارلاندى. اقمولا گۋبەرنيالىق رەۆكومىنا توراعا بولىپ تاعايىندالعان ءابدىراحمان ايتيەۆ ءباسپاسوز ارقىلى جاس قازاق رەسپۋبليكاسىن نىعايتۋ جونىندەگى شارالاردى جاريا ەتتى.
گازەتتىڭ 5-سانىندا جاريالانعان «ىسكە ءسات!» دەگەن باس ماقالا اقمولادا بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋداعى شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەرگە ارنالدى. ياعني جاڭا تۇرپاتتى سوت جانە ءتارتىپ ساقتايتىن ميليتسيا ورگاندارىن اۋەلدەن دۇرىس قۇرۋ قاجەتتىگىنە كوڭىل اۋدارىلدى.
كوپ ۇزاماي, 1921 جىلى 26 ساۋىردە, قازاق اۆتونومياسى قۇرامىندا اقمولا گۋبەرنياسى (كەيىن قاراعاندى, كوكشەتاۋ, اقمولا, سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى بولىپ بولىنگەن اۋماق – ز. ت.) قۇرىلىپ, ونىڭ ورتالىعى پەتروپاۆل قالاسى بولىپ بەلگىلەندى.
گۋبرەۆكومعا توراعا بولىپ قازاق اسسر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ءابدىراحمان ايتيەۆ تاعايىندالدى. ەندى گۋبەرنيالىق «بوستاندىق تۋى» گازەتىن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى پەتروپاۆلعا كوشىرۋ ماسەلەسى قوزعالادى.
1921 جىلدىڭ 21 ءساۋىر كۇنى گازەت رەداكتسياسى ومبىداعى وكىلدىككە حات جولدايدى: «الداعى ۋاقىتتا گازەتتىڭ پەتروپاۆل قالاسىنا كوشۋىنە بايلانىستى ومبى ۋەزىنە جىبەرىلگەن گازەت قىزمەتكەرى بەكمۇحامبەت سەركەباەۆتى كەرى شاقىرۋدى سۇرايمىز». بۇل قۇجات «بوستاندىق تۋىنىڭ» ومبىدان پەتروپاۆلعا قاشان اۋىسقانىن دالىرەك كورسەتەدى.
ەكىنشى ءبىر حاتتا پەتروپاۆل قالاسىندا قازاق گازەتىن شىعارۋعا قاتىستى قيىندىقتار باياندالعان:
«پەتروپاۆل قالاسىندا اقمولا گۋبرەۆكومىنىڭ ۇيىمداسۋىنا بايلانىستى وندا گازەت شىعارۋ ءۇشىن قازاق شريفتىلەرى مۇلدە جوق, ورىس ارىپتەرى دە جەتىسپەيدى, باسپا ماشينالارى از, قاعاز جەتىمسىز. سوندىقتان بۇرىنعى اقمولا وبلىس­تىق باسقارماسىنىڭ باسپاحاناسىن ارىپتەرىمەن, قاعازىمەن جانە ءارىپ تەرۋشىلەرىمەن اقمولا گۋبرەۆكومىنىڭ قاراۋىنا بەرگىزۋدى سۇرايمىز».
بۇل ارادا «بۇرىنعى اقمولا وبلىستىق باسقارماسى» دەگەن اتاۋ­دى تۇسىندىرە كەتسەك ارتىق بولماس. ويتكەنى اقمولا وبلىسى دەگەن اتاۋ­دى كوپشىلىك جۇرت ناعىز اقمولا قالاسىمەن, قازىرگى نۇر-سۇلتانمەن شاتاستىرادى.
رەۆوليۋتسيادان بۇرىن دا 1868 جىلعى رەفورماعا بايلانىستى اقمولا وبلىسى بولعان. ونىڭ ورتالىعى – ومبى قالاسى. سونىمەن بىرگە ومبى قالاسى ءارى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى بولعان. اقمولا وبلىسىن اسكەري گۋبەرناتور باسقارعان. باسقارۋ كەڭەسى «وبلىستىق باسقارما» دەپ اتالعان. ال ءسوز بولىپ وتىرعان «وبلىستىق باسقارمانىڭ باسپاحاناسى» 1888 جىلدان 1902 جىلعا دەيىن «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىن» شىعارىپ تۇرعان بولاتىن. گازەت جابىلعاننان كەيىن بۇل باسپاحانادا ۇكىمەتتىڭ بۇيرىق-جارلىقتارى, تسيركۋليار حاتتارى, اۋىلشارۋاشىلىق نۇسقاۋ­لارى قازاق تىلىندە, اراپ الىبىمەن باسىلىپ تۇرعان. كەيىن «كەدەي ءسوزى» وسى باسپاحانادان شىققان.
ال پەتروپاۆلدا قازاق ارىپتەرى جوق, ورىسشاسىنىڭ ءوزى جەتىسپەيدى دەگەنگە كەلەتىن بولساق, بۇل سوزدەر مۇندا بۇرىن قىزىلجاردا قازاق باسىلىمدارى بولماعان دەگەندى بىلدىرمەيدى. پەتروپاۆلدا «ەسىل دالاسى» (1913 جىل, قىركۇيەك), كولباي توعىسوۆتىڭ (تولەڭگىتوۆ) «ءۇش ءجۇز» گازەتى (1917 جىل), «جاس ازامات» (1918-1919 جىلدار) گازەتى شىعىپ تۇرعان.
ەندى پەتروپاۆلداعى باسپاحانانى قالپىنا كەلتىرۋ جانە ونىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ جونىندە قازاق اۆتونوميا­سى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ 1921 جىلعى 27 ساۋىردە ومبىداعى وكىلەتتى توتەنشە كوميسسياعا جەدەلحات سوعىپ, «پەتروپاۆلدا ەلەكتروباسپا» اشۋ ماسەلەسىن جەدەلدەتۋدى سۇرايدى.
1921 جىلعى مامىردىڭ 13-ءى كۇنى اقمولا گۋبرەۆكومىنىڭ توراعاسى ءابدىراحمان ايتيەۆ ومبىعا جەدەلحات سوعىپ: «400 پۇت گازەت قاعازىن, باسپاحاناعا ءارىپ تەرۋگە جانە گازەت بەتتەۋگە كەرەكتى ءتۇرلى گارت (مەتالل قورىتپاسى) ماتەريالدارىن, رەگلەتتەر, باباشكالار مەن مارزاندار, ءارتۇرلى كۆادراتتار – 7 پۇت ماتەريال جىبەرۋدى» سۇرايدى (باسپاحانا زاتتارىنىڭ تەحنيكالىق اتاۋلارى).
بۇل قۇجاتتار قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىن تۇگەل قامتىعان اقمولا گۋبەرنياسىندا, ونىڭ ورتالىعى پەتروپاۆل قالاسىندا قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ ىسىنە ءابدىراحمان ايتيەۆتىڭ زور ەڭبەك سىڭىرگەنىن كورسەتەدى. ول انا تىلىندەگى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ مەملەكەت ىرگەسىن نىعايتۋعا, حالىقتىڭ دەربەس بيلىكتى ءوز قولىنا الۋىنا دەگەن سەنىمىن ورنىقتىرۋعا ۇلكەن كومەگى بولاتىنىن جاقسى بىلگەن.
1921 جىلعى قىركۇيەك ايىندا «بوستاندىق تۋىنىڭ» تارالىمى 2900 دانا بولعانى, ودان كەيىن دە 2500 دانادان كەمىمەگەن. قازىرگى اكىمشىلىك-ايماقتىق بولىسپەن قاراعاندا, سولتۇستىك قازاقستان, كوكشەتاۋ, اقمولا, قاراعاندى وبلىستىق گازەتتەرىنىڭ جانە وسىناۋ ۇلكەن ايماقتاعى اۋداندىق, سالالىق گازەتتەردىڭ تۇڭعىشى جانە كوشباسشىسى رەتىندەگى «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە.
1922 جىلعى 27 ءساۋىر كۇنى گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا بۇرىن باسپاسوزدە بىرقاتار ۋاقىت جۇمىس ىستەگەن جانۇزاق جانىبەكوۆ تاعايىندالدى.
ءبىر ايدان كەيىن پارتيا كوميتەتى «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسيا القاسىنىڭ قۇرامىن قايتا قاراپ, جاۋاپتى رەداكتورلىققا ايتقوجيندى, القا مۇشەلىگىنە بارجاقسين مەن جانىبەكوۆتى تاعايىندادى.
«بوستاندىق تۋىنىڭ» ماتەريالدىق بازاسى وڭالىپ كەتە المادى. قازاق قارىپتەرى جەتىسپەدى. بۇل جونىندە گازەت رەداكتورى ايتقوجين پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنا بىرنەشە رەت مالىمدەدى. اقىرى ءتيىستى شەشىم قابىلدانىپ, گازەت رەداكتسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ءابدىراحمان بەگىشەۆ ورىنبور قالاسىنا باسپاحانا جابدىقتارىن الۋعا جىبەرىلدى.
سول كۇزدە گۋبەرنيادا كەڭەستەر سايلاۋى وتەتىن بولدى. كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ ماعجان بۇل ناۋقاننىڭ قازاق اۋىلدارىنا جاقسىلىق اكەلۋىن تىلەدى. تىلەدى دە, سايلاۋدىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ, «بوستاندىق تۋى» گازەتىنە «سايلاۋ» دەگەن ماقالا جازىپ باس­تىردى. وندا قازاق دالاسىندا قازىر رەۆكوم دەپ اتالاتىن اسكەري بيلىك ورناعانىن, بۇل بيلىكتىڭ قۇرامىنا ەشكىم سايلاماعان, جوعارىدان تاعايىندالعان وكىلدەر كىرگەنىن, دەمەك, ولار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بىلمەيتىندىگىن كورسەتتى. وسىلايشا جاڭا ساياساتتان بەيحابار وتانداستارىن سايلاۋعا بەلسەنە قاتىسۋعا, بيلىك قۇرامىنا ەلدىڭ جايىن بىلەتىن, اۋزى دۋالى, بەدەلدى, ىسكەر دە ادال ازاماتتاردى سايلاۋعا شاقىردى. اتاپ ايتۋ كەرەك, بۇل ماقالا – ءوزى قولىمەن قالىپتاستىرعان جەرگىلىكتى باسپاسوزدەگى ماعجاننىڭ ەڭ سوڭعى قولتاڭباسى.
ەرتەڭىندە-اق ورىس تىلىندە شىعاتىن گۋبەرنيالىق «مير ترۋدا» گازەتىنىڭ 1922 جىلعى 8 تامىزداعى سانىندا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سابىر ءشارىپوۆتىڭ (بۇركەنشىك اتى – ريباس) «قازاق بولىستارىنداعى كەڭەستەر سايلاۋى» («ك ۆىبورام سوۆەتوۆ ۆ كيرگيزسكيح ۆولوستياح») دەگەن ماقالاسى باسىلدى. تاقىرىبىنان-اق كورىنىپ تۇرعانداي, ورىس بولىستارىنان قازاق بولىس­تارىن جەكە ءبولىپ الىپ, ۇلتتى كەمسىتكەنىن بىلاي قويعاندا, بۇل ناعىز بايبالام ەدى. «ريباستىڭ» ۇرانى كەڭەستەر قۇرامىنا لايىقتى ادامدار سايلاۋ قاجەت دەگەن سياقتى كورىنگەنمەن, باستى تەزيسى «جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنا بۇرىنعى الاشورداشىلار سايلانىپ كەتپەسىن!» دەپ جاي جاتقان ەلدەن جاۋ ىزدەدى. اتاپ ايتقاندا, گازەتتىڭ كىمدەردى مەزگەپ, اۆتوردىڭ كىمدەرگە نۇسقاپ وتىرعانى ەرتەڭىندە, 9 تامىزداعى گازەتتە جاريالانعان «الاشورداشىلارعا كەڭەس ۇيىمدارىندا ورىن جوق!» دەگەن ەكىنشى ماقالاسىنان كورىنەدى. ءۇزىندى مىناۋ:
«قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوسەمدەرى, بۋرجۋيلار مەن كۋلاكتاردىڭ ۇلدارى, جالداپتارى جۇماباەۆ, تىلەۋلين, مۇقىشەۆ, سەيىتوۆتەر, يتباەۆ, تۇرلىباەۆ, جانايداروۆ, نۇرالين كەزىندە بوكەيحانوۆتىڭ, بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆتىڭ باتاسىن الىپ, سوڭىنان ەرىپ, كولچاك تۇسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. ءبىز ەڭبەكشى-كەدەيلەر اتىنا مىنانى مالىمدەيمىز: الداعى كەڭەستەر سايلاۋىندا بۇرىنعى الاشورداشىلارعا, اسىرەسە ولاردىڭ كوسەمدەرىنە بىردە-ءبىر داۋىس بەرىلمەسىن… ءبىزدىڭ جولىمىز ولاردان بولەك. ولارعا داۋىس بەرگەندەر ەڭبەكشىلەردىڭ, كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى سانالادى…» وسى جالانى كورە تۇرا, ماعجان قىزىلجاردان جىلىستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول كەتكەننەن تاشكەنتكە باردى. ءبىر جىلدان سوڭ وقۋدى سىلتاۋراتىپ ماسكەۋدى بەتكە الدى. وندا دا تۇراقتاتپاعان سوڭ, سوڭىنا قوڭىراۋ بايلانىپ ەلگە كەلدى. ماعجاننىڭ قيىن تاعدىرى وسىلاي باستالعان.
1926 جىلعى 1 مامىر كۇنى 8 بەت بولىپ شىققان «بوستاندىق تۋىندا» «بۇجىر» دەپ قول قويعان اۆتوردىڭ* «ءباسپاسوز كۇنى» دەگەن ماقالاسىندا ورىستىڭ جۇمىسشى باسپاسوزىنە, ودان كەيىن سوتسيال-دەموكراتيالىق «يسكرا» جانە «پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ تاريحىنا شولۋ جاسالادى دا, قازاق تىلىندە شىققان گازەتتەردى كەزەگىمەن ءتىزىپ, ارقايسىسىنا تاپتىق تۇرعىدان باعا بەرىلەدى. مىسالى:
1) «قازاق» گازەتىنىڭ ءباسپاسوز كۇنىنەن سىباعا الۋعا قۇقى جوق. 1912-1918 جىلدارى جالعىز-اق ۇلت قوزعالىسىنا كوسەمدىك قىلدى. بولشەۆيكتەرگە قارسى بولدى. شىعارۋشىلار: بايتۇرسىنۇلى, دۋلاتۇلى, بوكەيحانۇلى, ت. ب.
2) «سارىارقا», سەمەيدە, 100 پروتسەنت الاشتىڭ گازەتى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءسوز تاراتىپ, قازاقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنىڭ كوزىن بويادى. كولچاكقا ناماز وقىدى. جازۋشىلارى: عابباسوۆ, بوكەيحانوۆ, تۇرعانباەۆ, اۋەزوۆ, ت. ب.
3) «جاس ازامات», قىزىلجاردا, 1917-18-19 جىلداردا. باس جازۋشىلارى: ماعجان, كەمەڭگەروۆ, سماعۇل سادۋاقاسۇلى, تاعى بىرنەشەۋلەرى. وعان تىلەكتەس «الاش» گازەتى, 1917-1918 جىلدار.
4) «بىرلىك تۋى», تاشكەنت. باسقارۋشىسى: مۇستافا شوقاەۆ. قازىر شەت مەملەكەتتەردە قاشىپ ءجۇر. 18-19 جىلى جەتىسۋ-سىرداريا ەلدەرىنىڭ ۇستىندە ۇلى سوعىس بولعانى بەسىكتەگى بالاعا ءمالىم. «بىرلىك تۋى» سول قاندى سوعىستا اقتاردىڭ سۋسىنى بولىپ ءجۇردى. بۇل گازەت 17-جىلدارى بەيتاراپتاۋ بولدى دا, 18 جىلى قايرەتدين بولعانبايۇلى باسقارعان سوڭ-اق بولشەۆيككە بەتى تەرىس قارادى…».
*«ءباسپاسوز تاريحى» دەگەن وسى ماقالانى س.مۇقانوۆ ءوزى جازعانىن «ەسەيۋ جىلدارى» دەگەن ەستەلىك كىتابىندا كورسەتكەن.
 

زارقىن تايشىباي,

عالىم, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى