حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ, قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان, تۇرمەگە جابىلىپ اتىلعان ادامدار اراسىندا كوپتەگەن ۇلت زيالىلارى, اقىن-جازۋشىلار, عالىمدار, اعارتۋشىلار, داۋلەتتىلەر مەن بىلىمدىلەر, ءدىندارلار جانە كۇيشىلەر دە بولدى. وسى ناۋبەتتى ارقانىڭ كۇيشىلەرى ءابدي رىسبەكۇلى, سەمبەك ايدوسۇلى جانە سارمانتايدىڭ احمەتجانى دا كەشتى.
قىزداربەك كۇيشىنىڭ ءشاكىرتى, ايگىلى «قوڭىر» كۇيىنىڭ اۆتورى ابىكەن حاسەنوۆتىڭ ۇستازى – ءابدي رىسبەكۇلى «سوتسياليزمگە جات ونەردى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن» دەگەن ايىپپەن 1931 جىلى اتىلدى. ايدوستىڭ سەمبەگى دە سول جىلى تۇرمەگە قامالىپ, اتىلادى.
ال احمەتجان سارمانتايۇلىن بايدىڭ تۇقىمى رەتىندە بىرنەشە رەت تۇرمەگە قاماعان. ول كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان بالقاش بويىنداعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان. كەيىنىرەك, 1930 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قارقارالىنىڭ تۇرمەسىنە قامالىپ, وسى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «ۇشتىكتىڭ» ۇكىمىمەن, قىلمىستىق كودەكستىڭ 58-بابى بويىنشا سوتتالىپ, اتىلدى. دەنەسىن تاسقا بايلاپ, قاراسۋعا تاستاعان.
سارمانتايدىڭ احمەتجانى ۇلت باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتى, ۇلتقا قارسى جاسالعان ساياسي قىلمىستى قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ ۇنىنە سالىپ, اۋىل قازاقتارىنىڭ كورگەن ازابىن, ەل باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى, قيىندىقتى, حالىق تاعدىرىنا تونگەن قاتەردى «58-ستاتيا» اتتى كۇيمەن جەتكىزگەن ەدى.
اباقتىدا وتىرعاندا شىعارعان بۇل كۇيدى توقىراۋىننىڭ قۇيماقۇلاق دومبىراشىلارى احمەتجاننىڭ الدىنا كەلىپ, ۇيرەنىپ الىپ, ەلگە جايعان ەكەن.
كۇيشى 1992 جىلى 26 مامىردا قازاقستان باس پروكۋراتۋراسىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى. الايدا جازىقسىز جازالانىپ, اۋىر ازاپ كەشكەن احمەتجاننىڭ كوپتەگەن كۇيلەرى, ول تۋرالى دەرەكتەر جويىلىپ, قولىمىزعا جەتپەگەنى وكىنىشتى-اق. كۇيشى جايلى مىنا مالىمەتتەردى عانا قاناعات تۇتامىز.
احمەتجان سارمانتايۇلى (1877-1930) – شەرتپە كۇي داستۇرىندەگى ەڭ ۇلكەن مەكتەپ – ارقا كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ ىشىندە توقىراۋىن ورىنداۋشىلىق مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. قاراعاندى وبلىسى, اقتوعاي اۋدانىنىڭ قۋساق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
احمەتجاننىڭ ۇلكەن اكەسى بايزاق باتىر بولعان. ال اكەسى سارمانتاي – دادان توبىقتى ەلىندەگى تۇڭعىش بولىس. احمەتجاننىڭ ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنا وسى اكەسى ىقپال ەتتى. سارمانتاي وتە قوناقجاي, جان-جاقتان ونەرپازدار شاقىرتىپ, ءان-كۇي, جىر-تولعاۋلار توگىلتىپ, احمەتجاننىڭ بالا كەزىنەن قۇلاعىنا ءسىڭىرتىپ, تۇلا بويىنداعى دارىننىڭ اشىلۋىنا سەبەپشى بولعان.
احمەتجان مەن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ءوز زاماندارىندا ءبىرىن-ءبىرى سىيلاپ, قادىرلەدى. تاعى ءبىر الاش ارىسى جاقىپ اقباەۆ ارنايى كەلىپ, احمەتجاننىڭ كۇيلەرىن تىڭدايتىن ەدى. ابىكەن حاسەنوۆ پەن ماناربەك ەرجانوۆ تا الدىنا كەلىپ, كۇي ۇيرەنەدى ەكەن.
احمەتجان سارمانتايۇلىنىڭ كۇي ورىنداۋداعى شەبەرلىگى, ونى ورىنداعاندا نەشە ءتۇرلى بوياۋعا سالىپ, اسىل تاستارمەن ءورنەكتەگەندەي ويناپ, تىڭداۋشىسىن باۋراپ, ريزا قىلادى ەكەن. اقسەلەۋ سەيدىمبەك بۇل تۋرالى مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «جيىرماسىنشى جىلدارى ەل داۋلەتى تاركىلەنىپ, بەتكەۇستار ازاماتتار جاپپاي جاۋاپقا تارتىلا باستاعاندا, قارا تىزىمگە احمەتجان دا ىلىگەدى. العاشقىدا احمەتجاندى الىپ كەتۋگە قارقارالىدان مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ (گپۋ) بەس قازاق جىگىتى جىبەرىلەدى. احمەتجان ولاردى قوناقجايلىق راسىمىمەن قارسى الىپ, ءبىر ورايلى ساتتە كۇي تارتادى عوي. كۇيدى سوڭعى قوش-قوشىنداي ەتىپ, اعىل-تەگىل تارتىپ ەدى. سوندا, قۇدىرەتتى ونەرگە قايران قالىپ, ءتانتى بولعان گپۋ-ءدىڭ ادامدارى احمەتجانعا تيىسپەي قايتىپ كەتسە كەرەك. ول «سەگىز اياق» كۇيىن باشپايىمەن تارتقان دەگەن دەرەك بار, بىراق كۇيدىڭ ءۇنتاسپاسى ساقتالماپتى.
«سارىجايلاۋ», «سەگىز اياق», «تەرىسقاقپاي», «58-ستاتيا», «قوسباسار», «قاسىرەت», «كوكەيكەستى» اتتى ءتول كۇيلەرىن احمەتجاننىڭ ءوز قولىنان ۇيرەنىپ, كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن كۇيشى-دومبىراشىلار – ابىكەن حاسەنوۆ, ماناربەك ەرجانوۆ, ءازىحان تۇسىپبەكۇلى, يزات تىلەۋحانۇلى. ودان سوڭ احمەتجاننىڭ مۇراسىن اققىز احمەتقىزى, ماعاۋيا حامزين, رىمبەك مامبەتوۆ, سەرىك ۇمبەتوۆ, توقتامىس ءجۇنىسوۆ, سانەكە ساعىندىقۇلى, كۇلمارا راحىمبەكقىزى ناسيحاتتادى.
بالقاش گۋمانيتارلىق-تەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ ۇستازى, دومبىراشى جاقسىلىق ءنادىربەكوۆ احمەتجان سارمانتايۇلىنىڭ كۇيلەرىن نوتاعا ءتۇسىردى. اقسەلەۋ سەيدىمبەك, كۇلاش سارداربەك, جاقسىلىق نادىربەكوۆ كۇيشى تۋرالى دەرەكتەر جيناپ, كىتاپ جازىپ, جارىققا شىعاردى.
قاراعاندى وبلىسى, اقتوعاي اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا قۋعىن-ءسۇرگىنگە ۇشىراپ, قۇربان بولعاندارعا ءمارمار تاس ورناتىلعان. تاسقا 120 ازاماتتىڭ اتى-ءجونى قاشالعان. بۇل تىزىمدە احمەتجان سارمانتايۇلىنىڭ دا ەسىمى بار.
ماناپ انىقبەكوۆ,
ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ
ماگيسترى
