جاقىندا ۇلى اعارتۋشى-پەداگوگ, قازاق بايتاعىندا العاشقى مەكتەپتەردى اشىپ, كورنەكتى اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ داستانى ارقىلى «دالا قوڭىراۋى» اتانعان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولدى. وسى جىلدىڭ باستى وقيعالارىنىڭ ءبىرى دە – ۇلى ۇستازدىڭ مەرەيتويى. كوكتەمدە پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى التىنبەك نۇحۇلى قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اسىل دا ارداقتى پەرزەنتتىڭ مەرەيتويىن يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋدى ۇسىندى. بىراق بۇل ۇسىنىس قولداۋ تاپپادى.
دەگەنمەن مەرەيتوي اياسىندا بىرقاتار شارالار قولعا الىندى. ءالى دە جىل سوڭىنا دەيىن جالعاسادى دەپ ويلايمىز. سونىڭ ىشىندە تۇعىرلى تۇلعانى ۇلىقتاۋعا قاتىستى اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق ىستەر ەلوردادا جۇزەگە اسىپ جاتىر. باس قالانىڭ №83 مەكتەپ-گيمنازياسى اۋلاسىنا اعارتۋشىنىڭ ءمۇسىنى ورناتىلدى. ونىڭ اشىلۋىنا قاتىسقان نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسحات ورالوۆ وسى وقۋ ورنىنا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتىن بەرۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن سۇيىنشىلەدى. بۇل كۇن دە الىس ەمەس بولۋى كەرەك.
جازدا ۇلى ۇستازدىڭ مەرەيتويىنا وراي «نۇر-سۇلتان-قوستاناي» ۆەلوشەرۋى ۇيىمداستىرىلدى. سول كەزدە ونىڭ باستاماشىسى بولعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى, جۋرناليست, اۋدارماشى, موتيۆاتور ەرنات مەلسۇلىنىڭ اۋزىنان ءبىر كەلەڭسىز جاعدايدى ەستىدىك. ول باستاعان ازاماتتار تۇلعانىڭ تۋعان جەرىنە ەلورداداعى اتىنا بەرىلگەن كوشەدەن اتتاندى. جايشىلىقتا بايقامايدى ەكەنبىز, باس قالاداعى ىبىراي التىنسارين كوشەسىنىڭ ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىمعا دا جەتپەيدى, بار بولعانى 758,6 مەتر. ونىڭ ۇستىنە شاھاردىڭ ەسكى بولىگىندە ورنالاسقان.
بۇل كوشە بۇرىن عالىم كليمەنت تيميريازەۆتىڭ اتىندا بولعان. 2008 جىلى ىبىراي التىنسارين اتىنا اۋىستىرىلدى. جەڭىس داڭعىلىنان باستالىپ, ي.گەتە كوشەسىندە اياقتالادى. قارلىعاش, ءى.ەسەنبەرلين, م.تىنىشباەۆ, ي.قۇتپانۇلى كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. كوشە بويىندا اعارتۋشىنىڭ ەسكەرتكىش-تاقتاسى ورناتىلعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.
جوعارىدا باس قالادا ءالتىنساريننىڭ اتىنا مەكتەپ بەرۋ ءىسى قولعا الىنعانىن ايتتىق. بۇل وقۋ ورنى احمەت بايتۇرسىنۇلى كوشەسىندە ورىن تەپكەن. ەندى ونىڭ قاسىنا ىبىراي اتامىزدىڭ كوشەسى كوشىرىلسە, جاراسىمدى بولار ەدى. قوس ۇلى ۇستازدىڭ اتىنداعى كوشەلەر قاتار تۇرعانى ادەمى ەمەس پە؟!
ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك, بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ اتىنا كوشە بەرىلگەندە ونىڭ جانىنداعى كوشەگە دە ءمان بەرۋ كەرەك. ياعني ونوماستيكا ماسەلەسىندە ۇيلەسىم بولعانى ءجون. الەمدىك تاجىريبەدە بۇل بار. ءبىر سالاداعى نەمەسە ومىردە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان تۇلعالاردىڭ اتىنداعى كوشەلەر قاتار تۇرىپ, قيىلىسۋى كەرەك.
ونداي ۇلگى ەلوردادا جوق ەمەس. ايتالىق, كەنەسارى كوشەسى, قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى اعىباي جانە بۇقارباي باتىرلاردىڭ كوشەلەرى ءبىر-بىرىنەن تاياق تاستام جەردە. رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەن حالىق قاھارمانى راقىمجان قوشقارباەۆ داڭعىلى سول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتىپ, ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشتارىنا اينالعان باۋىرجان مومىشۇلى داڭعىلى مەن ساعادات نۇرماعامبەتوۆ كوشەسىمەن قيىلىسىپ تۇر. ءانۇرانىمىزدىڭ اۆتورلارى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ پەن ءشامشى قالداياقوۆ كوشەلەرى دە قيىلىسادى. وسىنداي ۇلگىمەن كوشەلەرگە اتاۋ بەرىلەتىن بولسا, لوگيكالىق تۇرعىدان ادام ىزدەگەن مەكەنجايىن تەز تابادى.
بەلگىلى ءبىر كوشەنى كوشىرۋگە كەلسەك, كەزىندە ەلوردانىڭ وڭ جاعالاۋىندا بولعان تۇرار رىسقۇلوۆ جانە ءاليحان بوكەيحان كوشەلەرى كەيىننەن سول جاعالاۋعا كوشىرىلدى. العاشقىسىنىڭ ورنىن بۇقارباي باتىر, ەكىنشىسىن ءازىربايجان مامبەتوۆ اتىنداعى كوشەلەر باستى. سوندىقتان كوشە اتاۋىن دا اۋىستىرۋ قيىن ەمەس. التىنسارين كوشەسىن بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاسىنا اپارۋ قيىندىق تۋدىرمايدى. قازىر بايتۇرسىنۇلىنىڭ بويىندا, «نۇرلى جول» ۆوكزالىنا قاراي قۇرىلىس جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. سول ماڭايدا ازىرگە جوبالىق اتاۋىمەن تۇرعان, ياعني سانمەن اتالاتىن بىرنەشە كوشە بار. سولاردىڭ بىرىنە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتىن بەرۋدى ۇسىنامىز. نەمەسە سارىن كوشەسىن ۇلى ۇستازدىڭ اتىنا وزگەرتۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.
اكەدەن ەرتە ايىرىلىپ, اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ تاربيەسىندە وسكەن ىبىراي اتاسىنىڭ ىقپالىمەن توعىز جاسىندا ورىنبورداعى ورىس-قازاق مەكتەبىنە قابىلداندى. ونى ون التى جاسىندا «وتە جاقسى» باعامەن ءبىتىرىپ, ەكى جىل ءوزىنىڭ تۋعان ەلىندە تىلماشتىق قىزمەت اتقاردى. جولى ۇستازدىق ەكەنىن ەرتە ءتۇسىنىپ, جيىرمادان جاڭا اسقان شاعىندا تورعاي دالاسىندا اشىلعان مەكتەپتە بالا وقىتا باستايدى. بۇل 1864 جىل ەدى. ورىس وقىمىستىلارىمەن سىيلاسىپ, حات جازىسىپ تۇرعان ول بۇل تۋرالى شىعىستانۋشى نيكولاي يلمينسكيگە جازعان حاتىندا: «وسى جىلى قاڭتاردىڭ 8-ءى كۇنى كوپتەن كۇتكەن ءىسىم ورنىنا كەلىپ, مەكتەپ اشىلدى. وعان 14 قازاق بالاسى كىردى. ءبارى دە جاقسى, ەستى بالالار. مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي قىزۋ كىرىستىم» دەيدى.
ءيا, سودان باستاپ بار ىنتاسىمەن قازاق بالالارىنىڭ ساناسىن ساۋلەلەندىرۋگە دەن قويعان ۇستاز قالعان عۇمىرىن وقۋ, اعارتۋ ىسىنە ارنادى. تورعاي ايماعىنا كىرگەن تورعاي, ىرعىز, ترويتسك, اقتوبە ۋەزدەرىندە ەۋروپالىق ۇلگىدەگى مەكتەپتەردى اشتى. ىرعىزدا قىزدار مەكتەبىن ۇيىمداستىردى.
ىبىراي التىنسارين تورعايدا سالعان مەكتەپتە تالاي تۇلعا وقىدى. سونىڭ ءبىرى – احمەت بايتۇرسىنۇلى. بۇل – قوس ۇستازدىڭ كوشەلەرى قاتار تۇرۋى كەرەكتىگىنە تاعى ءبىر ءۋاج.
ەكى جىل بۇرىن ەلىمىزدە «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ال ىبىراي التىنسارين مەكتەپتەگى مۇعالىمنىڭ ءرولىن سول ۋاقىتتا-اق جوعارى باعالادى. ورسك قالاسىندا مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ اشىلۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. «حالىق مەكتەپتەرى ءۇشىن ەڭ كەرەكتىسى – مۇعالىم. تاماشا جاقسى پەداگوگيكا قۇرالدارى دا, ەڭ جاقسى ۇكىمەت بۇيرىقتارى دا, ابدەن مۇقيات تۇردە جۇرگىزىلەتىن ينسپەكتور باقىلاۋى دا مۇعالىمگە تەڭ كەلە المايدى» دەپ جازدى ول.
ۇلى ۇستاز قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشاتىن, ولاردى قىزىقتىراتىن وقۋلىقتار انا تىلىندە بولۋى كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلىپ, ءوزىنىڭ اتاقتى «قازاق حرەستوماتياسىن» قۇراستىردى. بۇل – قازاق تىلىندە جازىلعان العاشقى وقۋلىق. وعان بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن شاعىن اڭگىمە-نوۆەللالاردى ەنگىزدى. ونىڭ كەيبىرىن ءوزى جازدى, بىرقاتارىن سول كەزدەگى ورىس وقۋلىقتارىنان ەركىن اۋدارىپ الدى. بالالاردى وقۋعا ۇندەگەنى ءبارىمىز وقۋشى كەزىمىزدە جاتتاعان «كەل, بالالار, وقىلىق», «ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار» ولەڭدەرىنەن ايقىن اڭعارىلادى.
ىبىراي التىنسارين الدىمىزدى بولجاي بىلگەن, كوپ جىلعا العا قاراعان تۇلعا بولدى. جەتىستىكتەرگە ونەر-ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا جەتۋگە بولاتىنىن سول داۋىردە-اق ايتىپ كەتتى.
ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار
تاستان ساراي سالعىزدى.
ايشىلىق الىس جەرلەردەن
كوزىڭدى اشىپ, جۇمعانشا
جىلدام حابار العىزدى…
وسى ولەڭ ارقىلى كورەگەندىگىنە قايران قالاسىڭ! ايتىپ تۇرعانى قازىرگى اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق يگىلىكتەر ەمەس پە؟
ىبىراي التىنسارين بار بولعانى 48 جاس جاسادى. شيرەك عاسىرلىق ۇستازدىق قىزمەتىندە قازاق بالاسىنىڭ ءىلىم-ءبىلىم الۋىنا جول اشتى. «ىبىراي التىنسارين – سان عاسىرلىق تاريحى بار قازاق حالقىنىڭ بالا تاربيەلەۋ مەن وقىتۋىن زامانعا ساي لايىقتاپ, ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن فەنومەن, قايتالانباس دارا تۇلعا. ونىڭ ءومىرىن بارىنشا زەرتتەپ, ءدۇيىم جۇرتقا جەتكىزۋ – بارشامىزدىڭ پارىزىمىز» دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى بەرىك ابدىعاليۇلى. حالىق قالاۋلىسىنىڭ وسى سوزىنە قوسىلامىز.
