قولىنا وقتاۋلى مىلتىق ۇستاپ تۇرعان ماس ادامدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. ول ءوز ءىس-ارەكەتىنە جاۋاپ بەرە الا ما؟ شۇرىپپەنى باسىپ قالىپ, اينالاسىنداعى كەز كەلگەن ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. كولىك رولىنە ىشىمدىك ءىشىپ الىپ وتىرعان ەسەرسوق تا تاپ سوعان ۇقسايدى. اششى سۋعا اربالىپ كولىك تىزگىنىن ۇستاعاندا, بىرنەشە ادامنىڭ وبالىنا قالارىن تۇسىنبەيدى نەمەسە تۇسىنۋگە اقىلى جەتپەي, اسا قاۋىپتى قىلمىسقا بارادى.
ءبىر ساپتىاياق سىرا ءىشىپ ەدىم…
وتكەن اپتادا نۇر-سۇلتان قالاسىندا 27 ادام كولىكتى ماس كۇيىندە جۇرگىزگەنى ءۇشىن جازاعا تارتىلعان. بۇل تەك رەيد كەزىندە ءتارتىپ ساقشىلارى قىراعىلىعىنىڭ ارقاسىندا قۇرىقتالعاندارى عانا. ال ءبىر-ەكى ءجۇز گرامدى تاماقتان وتكىزىپ جىبەرىپ, قالا كوشەلەرىمەن زىمىراپ جۇرگەندەرى قانشاما! بەتىن اۋلاق قىلسىن! سولاردىڭ كەز كەلگەنى – ادام ومىرىنە تىكەلەي ءتونىپ تۇرعان قاتەر.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ىشكە تۇسكەن ەلۋ گرامم الكوگولدىڭ ءوزى ادامنىڭ قيمىل-ارەكەتىن تەجەپ, بايقامپازدىعى مەن قىراعىلىعىن اناعۇرلىم باسەڭدەتەدى ەكەن.
قازىر باس قالادا رەسمي تىركەلگەن 480 مىڭ اۆتوكولىك بار كورىنەدى. وعان شاھارعا سىرتتان كەلىپ-كەتەتىن ترانزيت ماشينالاردى قوسساڭىز, قالا كوشەلەرىندەگى تولاسسىز جۇيتكىگەن اۆتوموبيل تاسقىنىنان باسىڭىز اينالار ەدى. ال سولاردىڭ اراسىندا ماس جۇرگىزۋشى جۇرسە شە؟
وسىنداي توتەنشە جاعداي تامىز ايىندا تىركەلىپتى. اراققا سىلقيا تويىپ العان 28 جاسار قالا تۇرعىنى تۇنگى ساعات ءبىردىڭ شاماسىندا رەسپۋبليكا داڭعىلىندا قاتتى جىلدامدىقپەن ۇشىپ كەلە جاتقان. ونى پوليتسيانىڭ پاترۋل ەكيپاجى بايقاپ قالىپ توقتاتپاقشى بولعاندا, زاڭدى تالاپقا باعىنباستان, قۇيعىتىپ وتە شىققان. ونىمەن قويماي, كەلەسى بۇرىلىستا سوڭدارىنان تۇسكەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنەن بوي تاسالاماقشى بولىپ, جولدان بۇرىلىپ ءۇي-ءۇيدىڭ اراسىمەن قاشقان. بىراق كوپ ۇزامادى. اۋلادا تۇرعان ەكى ماشينانى سوعىپ, سوڭىندا ءوزى كەپتەلىپ قالعان. ابىروي بولعاندا, ادام زارداپ شەككەن جوق.
سوندا ماشينادان شىققان جىگىت ەش شىمىرىكپەستەن: «ءبىر ساپتىاياق سىرا ءىشىپ ەدىم, وندا تۇرعان نە بار؟» دەپ ءتارتىپ ساقشىلارىنا تۇسىنىكتەمە بەرىپتى.
مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. وسىدان كەلىپ مىناداي زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. زاڭ قانشا قاتايعانمەن, ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى بارىنشا جۇرگىزىلگەنمەن, ماس جۇرگىزۋشى نەگە ازايماي وتىر؟
جاس جۇرگىزۋشىدە جەلىك باسىم
ستاتيستيكا مالىمەتى بويىنشا وتكەن جىلى ەلىمىزدە ماس كۇيىندە كولىك جۇرگىزگەن 27 مىڭ جۇرگىزۋشى ۇستالعان. سولاردىڭ كەسىرىنەن 498 جول اپاتى تىركەلىپ, 96 ادام اجال قۇشسا, 815 ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ايتارلىقتاي زيان كەلگەن.
تاسەمەن بەرىكبول اعامىز – 37 جىل قوعامدىق كولىك جۇرگىزىپ, زەينەتكە شىققان تاجىريبەلى جۇرگىزۋشى. كوپ جىلعى ەڭبەگىندە نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى №1 اۆتوپاركتىڭ بەدەلدى دە بەلدى جۇمىسشىسى بولىپتى. «وسىنداي مالىمەتتەردى ەستىگەندە توبە شاشىم تىك تۇرادى» دەپ اعىنان جارىلادى.
– ەڭ قىمبات دەپ سانالاتىن ادام ءومىرىن ماس جۇرگىزۋشىلەر ءاپ-ساتتە قيىپ كەتىپ جاتسا, جانىڭ قالاي كۇيزەلمەيدى؟ قازىر زامان وزگەردى. ون جەتىگە جاڭا عانا تولعان ورىمدەي بالاسىنا كەيبىر باي-باعلاندار جۇرگىزۋشى كۋالىگىمەن قوسا قىمبات كولىك سىيلايدى. مىنە, وسى استامشىلىق ۇلكەن قىلمىسقا الىپ كەلەدى. ون جەتى جاستا قۇيرىعىنا سۋ جاڭا سۋپەر كولىكتى باسقان جەلوكپەدە جەلىك پايدا بولماعاندا قايتەدى؟ سوسىن ول ءبىر-ەكى ساپتىاياق سىرانى ءسىمىرىپ الىپ, ماشينا ايداۋدى ادەتكە اينالدىرادى. بارا-بارا ءبىر-ەكى ءجۇز گرامم اراقتى قىلعىتىپ الىپ, قالا كوشەسىن اكەسىنىڭ كەڭ جايلاۋىنداي كەزەتىن بولادى. ويتكەنى ولار «كرىشالارى» بار ەكەنىن انىق سەزىنگەندىكتەن كوپ تايسالمايدى. مىنە, ماس جۇرگىزۋشىنىڭ ازايمايتىن ءبىر سەبەبى وسىندا. ويتكەنى مۇنداي جاس جۇرگىزۋشىدە جەلىك باسىم بولادى, – دەيدى اقساقال.
ايتسا ايتقانداي, ولاردىڭ جەلىگىن باساتىن زاڭ تالاپتارى دا كۇشەيىپ جاتىر. بۇرىن ماس كۇيىندە ۇستالعان جۇرگىزۋشىنى كولىك جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ەكى جىلعا ايىرىپ, 40 كۇنگە دەيىن قامايتىن بولسا, قازىر جول پوليتسياسى توقتاتقاندا اۋزىڭنان اراق ءيىسى شىعىپ تۇرسا بولدى, 15 تاۋلىككە بوستاندىقپەن قوش ايتىساسىڭ. ال جۇرگىزۋشىلىك كۋالىگىڭنەن 7 جىلعا ايىرىلاسىڭ. بۇعان دا توقتاماي, ەكىنشى رەت «جۇقالاپ», ءبىرىنشى جاساعان قۇقىق بۇزۋشىلىقتى قايتالاساڭ, قاماۋ مەرزىمى 20 تاۋلىككە دەيىن, ال جۇرگىزۋشىلىك قۇقىعىنان ايىرۋ 8 جىلعا دەيىن ۇزارتىلادى.
ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنا نۇقسان كەلتىرگەن جول-كولىك وقيعاسىنا سەبەپشى بولعان ماس جۇرگىزۋشىگە قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ, 3 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان جانە 10 جىلعا كولىك جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى.
ون جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ – جول اپاتى سالدارىنان ادام ءولىمى ورىن العان جاعدايدا تاعايىندالاتىن ەڭ اۋىر جازا. مۇنداي كەزدە كىنالى 7-10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان جانە جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ءومىر بويىنا ايىرىلادى.
سونىمەن قاتار, ەگەر ازامات جۇرگىزۋ كۋالىگىنەن ايىرىلسا دا, ماس كۇيىندە كولىكتىڭ رولىنە وتىرسا, وندا وعان بىردەن اكىمشىلىك جازا ەمەس, 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ سياقتى قىلمىستىق جازا قولدانىلادى. كولىك جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ءومىر بويىنا ايىرۋ جازاسى دا وسى جەردە قاراستىرىلعان.
اقىرىن ءجۇرىپ, انىق باس…
بۇرىن سۋ جاڭا قىمبات كولىگى بار ادامدى اۋقاتتى جانداردىڭ قاتارىنا قوسىپ, وعان قىزىعا قاراۋشىلار كوپ بولاتىن بولسا, قازىر كولىك اسقان بايلىقتىڭ نىشانى ەمەس, كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىككە اسا قاجەت قوزعالىس قۇرالى.
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن قاتاڭ ساقتايتىن, جول ۇستىندە ءوزىن دە, وزگەنى دە قۇرمەتتەيتىن جۇرگىزۋشى ناعىز ونەگەلى, ءتارتىپتى ادام سانالادى. بىراق كۇندەلىكتى ومىردە ءبىزدىڭ وسى ايتىلعان قاعيدامىزدىڭ ساقتالا بەرمەيتىن ساتتەرى باسىم. ءبىرىنىڭ الدىن ءبىرى جانتالاسا قيىپ, بىرىنەن-ءبىرى جىلدامدىقتى اسىرا جۇيتكيتىن جۇرگىزۋشىلەردى قالا كوشەلەرىنەن ءجيى ۇشىراتامىز.
قالا كوشەلەرىندە 60 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇرۋگە رۇقسات ەتىلگەن بولسا, كەيبىر قىزبا قاندى جۇرگىزۋشىلەر 90-100-دەن تۇسىرمەيتىن كورىنەدى.
جول-پاترۋلدىك پوليتسياسىنىڭ قىزمەتكەرى رۋسلان باقداۋلەتتىڭ ايتۋىنشا, كولىك اپاتىنا ەڭ باستى سەبەپ بولاتىن – جىلدامدىقتى ارتتىرۋ مەن ماس كۇيىندە رۋلگە وتىرۋ. «وسى جاعداي بىزدە, اسىرەسە, جاستار اراسىندا بەلەڭ العان. ەكەۋى دە ادام ومىرىنە اسا قاۋىپتى. ءبىزدىڭ ءبىر بايقايتىنىمىز, ءبىر-بىرىمەن «مەنىڭ كولىگىم جۇيرىك, مەنىڭ كولىگىم ۇشقىر, مەن ساعان قاراعاندا كولىكتى كەرەمەت جۇرگىزەمىن» دەگەن سياقتى جاستار اراسىندا جالعان باسەكە بار كورىنەدى. بۇل – اسا قاتەرلى تۇجىرىم. جالپى كولىككە وتىرعاندا سابىرلى بولعان دۇرىس. اقىرىن ءجۇرىپ, انىق باسسا, باراتىن جەرىنە دە ەش ۋايىمسىز, تەز جەتەدى. باسقا ادامداردىڭ ومىرىنە دە قاۋىپ توندىرمەيدى. ايىپپۇل دا تولەمەيدى».
جالپى بار جاماندىق اتاۋلىنىڭ باستاۋىندا اراق تۇراتىن بولسا, ماس كۇيىندە اۆتوموبيل جۇرگىزگەن ادامنىڭ قىلمىسكەر بولاتىنى ايدان انىق. سوندىقتان «ءبىر ساپتىاياق قانا سىرا ءىشىپ ەدىم» دەپ ءوزىڭنىڭ دە, وزگەنىڭ دە ومىرىنە قاتەر توندىرمەي, اراق ءىشىپ, رۋلگە وتىرۋدان اۋلاق بول, جۇرگىزۋشى!» دەگىمىز كەلەدى.
