قازاق قىستاۋلارىن ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ – كەنجەلەپ قالعان باعىتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ناقتى سەبەبى كەزىندە قىستاۋلاردى زەرتتەۋ قاجەتتىلىگىنىڭ تۋىنداماۋى, مەملەكەت تاراپىنان دا ارنايى تاپسىرمالاردىڭ بولماۋى جانە قىستاۋلاردىڭ ەسكەرتكىش ەسەبىندە, تاريحي-مادەني مۇرا نىسانى رەتىندە مەملەكەتتىك مارتەبەسىنىڭ جوقتىعى. ساياسي يدەولوگيالىق شەكتەۋلەرگە بايلانىستى, كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا بۇل ەسكەرتكىشتەر توبىن بارلىق ايماقتار بويىنشا كەشەندى تۇردە زەرتتەۋدىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى ۇستەم بولمادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەسكى قورا-قىستاۋلار عىلىمي ورتادا ماماندار تاراپىنان وزەكتى تاقىرىپ بولىپ كوتەرىلمەدى. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ ناقتى مەتوديكالارى قالىپتاسپادى جانە بارلىق ايماقتار بويىنشا عىلىمي-دەرەكتىك بازا جيناقتالعان جوق.
قازاق قىستاۋلارىن ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن كوپتەگەن تاريحي تىڭ مالىمەتتەر بەرەدى. بۇل قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنىڭ توپوگرافيالىق مالىمەتتەرىن سالىستىرمالى تۇردە ساراپتاۋعا مۇمكىندىك بولادى. ءحىح ع. مەن حح ع. باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ستانتسيونارلى ءۇي سالۋ ءداستۇرىن جانە پلانيگرافياسىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. ارحەولوگيالىق قازبا بارىسىندا قىستاۋدىڭ پلانيروۆكاسى تولىقتاي اشىلادى. تۇرعىن-جايدىڭ قابىرعاسى, ەدەنى, توبەسىن جاپقانداعى تىرەۋ-دىڭگەك, ەسىك, تابالدىرىق ورىندارى جانە جىلىتۋ جۇيەسىن (پەش) ورنالاستىرۋ ءتارتىبى, جالپى ارحيتەكتۋرالىق ەرەكشەلىكتەرى انىقتالادى. كەشەندى ماتەريالدان قىستاۋ تۇرعىندارىنىڭ قاي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەنىن, نەنى تۇتىنعانىن, ءبىر سوزبەن ايتقاندا سول كەزەڭنىڭ شارۋاشىلىق-مادەني, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق بەينەسىن كورۋگە بولادى. اتالمىش كەزەڭ ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ قازاقستاننىڭ ورتاعاسىرلار جانە سوڭعى ورتاعاسىرلار ءداۋىرىن زەرتتەۋدە زور ۇلەس بولىپ قوسىلاتىنىن دا ەسكەرگەنىمىز ءجون.
سوڭعى جىلداردا قاراعاندى وبلىسىنىڭ مادەنيەت, ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسى وڭ باستاما كوتەرىپ, قارجىلاي قولداۋى ارقىلى ايماقتا قازاق قىستاۋلارىنا ارحەولوگيالىق قازبا جانە رەستاۆراتسيا جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى. سولاردىڭ قاتارىندا بوكەيحانوۆ اۋلەتىنە قاراستى جەكەجال, س.سەيفۋللين تۋعان قاراشىلىك قىستاۋلارىنا جۇرگىزىلگەن رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار بار. ال ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزىلگەن ەكى نىساندى ايتا الامىز. بۇل تۇڭعىش زاڭ ماگيسترى, الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى جاقىپ اقباەۆ اۋلەتىنە قاتىستى كولدىبۇلاق قىستاۋى جانە ەرمەكوۆتەر اۋلەتىنىڭ بورىكتاس قىستاۋىن ايتۋعا بولادى. بورىكتاس ولكەسى – الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى, مەملەكەت قايراتكەرى, قازاقتان شىققان تۇڭعىش ماتەماتيك ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ (1891-1970 جج.) تۋعان جەرى.
تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش بولىپ تابىلاتىن بورىكتاس قىستاۋى قاراعاندى وبلىسى, اقتوعاي اۋدانى, قىزىلاراي اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. بۇل ءوڭىر – ەكوجۇيەدەگى ءوزىنىڭ شۇرايلىلىعىمەن, جايلىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن تابيعي, تاريحيمادەني لاندشافت. بۇل جەردە بورىكتاس قىستاۋىنان باسقا, ەرمەكوۆتەر اۋلەتى مەكەن ەتكەن ءامىرحان, قاراعاش, جازىبەك سىندى بىرنەشە قىستاۋ ورىندارى بار. سونىمەن قاتار اتا قورىمدارىنىڭ دا وسى ماڭدا بولۋى, بۇل جەردىڭ ەرمەكوۆتەر اۋلەتىنە كوپ جىلدار بويى تۇراقتى تۇردە قونىس بولعاندىعىن ايعاقتايدى.
2019 جىلعى زەرتتەۋلەر بارىسىندا بۇرىندارى قارالعان ورىنداردىڭ مالىمەتتەرى ناقتىلانىپ, كوورديناتتارى الىندى, سيپاتتامالار جاسالدى. وسى ارحەولوگيالىق بارلاۋلار, توپو-لاندشافتتىق بايقاۋلار, ت.ب. انىقتاۋلار ناتيجەسىندە بورىكتاس ولكەسىندە قورا-قىستاۋلار تاقىرىبىنا قاتىستى بەس ماڭىزدى ورىن بەلگىلەنىپ, ولار «بورىكتاس كەشەنىنە» بىرىكتىرىلدى. بۇلار بورىكتاس قىستاۋى, جازىبەك قىستاۋى, ءامىرحان قىستاۋى, قاراعاش قىستاۋى, بورىكتاس قورىمى. بورىكتاس قىستاۋى ەكى نىساننان تۇرادى. قازبا جۇرگىزىلگەن باستاپقى نەگىزگى قۇرىلىس ءۇش جاعىنان بيىك تاۋ قورشاپ جاتقان (سولتۇستىك, شىعىس, وڭتۇستىك جاقتارى) سايدىڭ اۋزىندا, تەگىس جەرگە سالىنعان. باتىس جاعىندا الاسالاۋ توبەلەر جاتىر. قىستاۋعا باتىس جەلدەرىنەن ىقتاسىن بولىپ تۇرعان وسى توبەلەردەن كەيىن كەڭ جازىق باستالادى. وسى جازىقتىڭ بەرگى تامانىندا, باستاپقى ۇيدەن باتىسقا قاراي جاقىن جەردە ەرمەكوۆتەر اۋلەتىنىڭ اتا قورىمى ورنالاسقان. قىستاۋدىڭ باتىسىندا ىزىلداۋىق بۇلاعى كۇنباتىسقا قاراي اعىپ جاتىر. جەرگىلىكتى حالىق ءۇش بۇلاقتى ايتادى: باس ىزىلداۋىق, ورتا ىزىلداۋىق, اياق ىزىلداۋىق. زەرتتەلگەن ەسكەرتكىش ورتا ىزىلداۋىق بۇلاعىنا جاقىن. شاعىن بولعانىمەن, جاقسى اعىنى بار, سۋى تاستاي ادەمى سۋ.
جازىبەك قىستاۋى اتالىپ وتكەن بورىكتاستان وڭتۇستىككە قاراي 1,1 كم جەردە قازىرگى ۋاقىتتا مالشىلار وتىرعان جازىبەك قىستاۋى بار. بارلاۋ بارىسىندا كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا سالىنعان ءۇي مەن قورادان بولەك, ودان شىعىسقا قاراي 140 م جەردە, تاۋدىڭ باتىس بەتكەيىندە فورمالارى ۇزىنشا كەلگەن ءتورتبۇرىشتى ەكى ەسكى قىستاۋ ۇيلەرىنىڭ ورنى بايقالدى. ۇيلەردىڭ قابىرعالارىن ىرگەتاسىنا دەيىن بۇزىپ اكەتكەندىكتەن, جەر بەتىندە قۇرىلىستاردىڭ تەك سۇلباسى عانا كورىنەدى. ەسكى جازىبەك وسى. ارحيۆ ماتەريالدارى بويىنشا, بۇل قىستاۋدىڭ اتى بەرىلگەن جازىبەك جيەنباەۆ (جيىنباەۆ) 1913 جىلى تەمىرشى بولىسى, №1 اۋىلدىڭ ءبيى يسمايل ەرمەكوۆتىڭ ورىنباسارى بولعان. ءالىمحان ابەۋۇلىنىڭ اتاسى ەرمەك جيەنبايۇلى مەن جازىبەك جيەنبايۇلى اعايىندى ادامدار. ءامىرحان قىستاۋى بورىكتاستان سولتۇستىك باعىتتا 3,4 كم قاشىقتىقتا ءالىمحاننىڭ تۋعان اعاسى ءامىرحان ەرمەكوۆتىڭ قىستاۋى بولعان. مۇنداعى ەسكى ورىنداردى پلانيگرافيالىق ورنالاسۋىنا قاراي ۇشكە بولۋگە بولادى. قىستاۋ قازىرگى ءامىرحاننان (كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە سالىنعان ءۇي) وڭتۇستىك-شىعىس باعىتتا 100 م جەردە. بۇندا جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتكەن ونعا تارتا قۇرىلىس بار. ابدەن بۇزىلعاندىقتان, ناقتى سانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل قىستاۋ ورنىنان وڭتۇستىك باعىتتا 450 م جەردە, جالپاق توبە ۇستىندە ءبىر نىسان ورنالاسقان. الدىڭعى ورىنمەن ەكەۋىنىڭ اراسىن اسا تەرەڭ ەمەس ساي ءبولىپ تۇر. ساي تابانىنان تارتىلىپ قالعان بۇلاقتىڭ ارناسى اڭعارىلادى. مۇنىڭ بىرەۋىنەن رەسەيلىك كاسىپكەرلەر كۋزنەتسوۆتارعا قاراعان «دۋلەۆو» فارفور زاۋىتى كەسەسىنىڭ سىنىعى تابىلۋى بۇل ورىنداردىڭ XIX ع. سوڭىنا تامان ۇلكەيىپ, كوتەرىلگەنىنەن حابار بەرەدى.
قاراعاش قىستاۋى بورىكتاس كەشەنىنىڭ ءتورتىنشى ەسكەرتكىشى. قىستاۋ بيىك تاۋدىڭ وڭتۇستىك-باتىس بەتكەيىنە, قۋىسقا سالىنعان ءۇش ۇيدەن جانە ولاردان بولەكتەۋ, تومەنىرەك ورنالاسقان ءبىر ۇزىن قورادان تۇرادى. ۇيلەردىڭ تاۋ ىرگەسىنە تاقاپ سالىنۋى, تۇرعىن-جايدىڭ قابىرعالارى ءتىپ-تىك بولىپ تۇرعىزىلماي, قيسىقتاۋ بولۋى, تاس قالاۋ تەحنيكاسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى, وسىنىڭ ءبارى بۇل ورىنداردىڭ جوعارىدا اتالعان قىستاۋلاردىڭ بارلىعىنان ەرتەرەك سالىنعاندىعىن اڭعارتادى. كىرەبەرىس ساي تابانىنان سولتۇستىك باتىسقا قاراي بۇلاق اعىپ جاتىر. بۇلاق سۋىن بويلاي قالىڭ شىلىك وسكەن.
بورىكتاس قورىمى بورىكتاس قىستاۋىنىڭ كۇنباتىسىندا ورنالاسقان (سۋر. 1). قورىمدا تاستان, سامان كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان وننان استام تورتقۇلاق بەيىت پەن تاعى باسقا سوپاقشا ءۇيىندى تۇرىندەگى جەرلەۋ ورىندارى بار. وسى اتا قورىمدا ءالىمحاننىڭ اكەسى ابەۋ قاجى جاتىر. تورتقۇلاق بەيىتتىڭ قۇلپىتاسىنداعى قادىم جازۋىندا «1911 جىلى 19 مارتتا جۇما كۇنى قازاق اۋلەتى قارا ءناسىلى ورازعۇل رۋى مارحۇم ءاباۋ ەرمەك قاجى ۇلى 54 جاسىندا احىرەت سافارى…» دەگەن اقپارات بار. «قارا» دەگەن بۇل اۋلەتتىڭ رۋى ەكەنىن ەسكەرتەمىز, قازاقي جۇيەدە ارعىن ىشىندەگى قاراشوردان بولىنەدى, ورازعۇل – ودان بەرىرەك كەلىپ تارايتىن اتا. ابەۋ قاجىدان باسقا, ءالىمحاننىڭ اناسى اقبىلەك, اعاسى ءامىرحان دا وسى قورىمدا جاتىر.
بورىكتاس كەشەنىنە كىرەتىن قاراعاش, ءامىرحان, جازىبەك قىستاۋلارى زەرتتەلىپ وتىرعان نىساننان ەرتەلەۋ ۋاقىتتىكى. ولار ءالى قازىلعان جوق, بىراق, سىرتقى ەرەكشەلىكتەرىنەن-اق وسى پىكىردى ايتا الامىز. بولەكتەۋ, تاۋدىڭ سايىندا ورنالاسقان قاراعاش كەشەنگە كىرەتىن قىستاۋلاردىڭ ەڭ ەرتەسى دەپ سانايمىز. بورىكتاس قىستاۋىنداعى زەرتتەلگەن ءبىرىنشى ءۇي كەڭەس زامانىنا جەتىپ, 30-شى جىلدارعا قاراي بوس قالعان. كوپ ۋاقىت وتپەي ءۇي قيراتىلعان, توبە اعاشىن, كىرپىشىنىڭ كەرەگىن, جارايتىنىن ارنايى تۇردە بۇزىپ, الىپ كەتكەن. دىڭگەكتەردىڭ ارامەن كەسىلۋى, ول قۇرالدىڭ ءدالىز ەدەنىندە, 5-8 سم توپىراق ۇستىندە قالۋى وسى سەبەپتى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋعان اعاسى اقان ەرمەكوۆ ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆپەن ەرتەدەن سىيلاس, جاقىن بايلانىستى بولعان دا, ساياسي ايىپتاۋمەن ۇستالىپ, ايداۋعا كەتكەن, ودان قايتىپ ورالماعان. 1930 جىلى ءالىمحاننىڭ ءوزى العاش رەت تۇتقىندالعان. جالپى, سول تۇستاردا بۇل اۋلەت قاتتى قىسپاققا تۇسكەنى, ودان كەيىن دە ءالىمحاننىڭ ۇزاق ۋاقىت قۋعىندالعانى جاقسى بەلگىلى. بورىكتاس كەشەنى ءبىراز ۋاقىت زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن, عىلىمي قۇندىلىعى وتە جوعارى ەسكەرتكىشكە جاتادى.
بىلقىلداق – قالىڭ ەلدىڭ حان جايلاۋى
قىستاۋ جايىن ءسوز ەتكەندە جايلاۋ ۇعىمىن شەتكە ىسىرىپ تاستاۋعا بولمايدى. مۇنىڭ ءبارى سول كەزدەگى قوعامنىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى. سوندىقتان, قىستاۋدى زەرتتەگەندە سينحروندى تۇردە جايلاۋدى, مۇمكىندىگىنشە, كۇزەۋ مەن كوكتەۋدى دە قوسا سويلەتۋدىڭ ناتيجەسى مولىراق بولا تۇسەتىنى حاق. زەرتتەلگەن بورىكتاس قىستاۋىنىڭ جايلاۋى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جادىندا, بىلقىلداق دەپ اتالادى. ول جايلى ەڭ ماڭىزدى كەيبىر اسپەكتىنى قوزعاپ وتسەك, بۇل – قىستاۋدان تىك تارتقانداعى تۇسى 12-15 كم شاماسىندا بولاتىن وزەن. بىلقىلداق تۋرالى ناقتى دەرەك قالدىرعان وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى, اقان ەرمەكوۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى ق. ماكەنباەۆ. بىلقىلداقتىڭ حان جايلاۋ رەتىندە ءدۇيىم ەلگە تانىس بولۋى ەرتەرەكتە, ەرمەك جيەنبايۇلى زامانىندا ورىن العان. اتاقتى كۇيشى تاتتىمبەت قازانعاپۇلى ءوزىنىڭ ول دا اتاقتى «بىلقىلداق», «سىلقىلداق» كۇيلەرىن وسىندا, ۇلكەن سالتاناتتى ماجىلىستەردە, جيىنداردا وتىرىپ شىعارعان. بىلقىلداق تىك ارنالى, تەز اعاتىن سۋ ەمەس, توبە-توبە اراسىنا جايىلىپ ەسكەن, تارماقتى, باپتى وزەن. ناركەتكەن سىندى كەڭ جەرلەرى, ۇلكەن يىرىمدەرى دە بولعان. ەرمەك اۋلەتىمەن ىرگەلەس جاندەركە قۇدابايۇلى, ونىڭ بالاسى اقباي جاندەركەۇلى, ت.ب. دا اۋلەتتەر بىلقىلداققى كەلىپ وتىرعان. وسىنداي ەل ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ, ارالاسىپ جاتقان جايماشۋاق كەزەڭ 1917 ج. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن عانا ەمەس, 1920-شى جىلدارى, ياعني «جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات», نەپ تۇسىندا بولعان. نەپ-ءتىڭ بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ تاريحي سەزىنە كەلىپ تىرەلگەنى, ونىڭ ارجاعىنداعى تاركىلەۋ, سۇراپىل اشتىق, ت.ب. وقىرمانعا جاقسى تانىس. ءا. ەرمەكوۆ 1926 ج. تاشكەنتتە تۇڭعىش اشىلعان قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا (كازپەدۆۋز) ارنايى شاقىرىلىپ, ماتەماتيكادان ساباق بەرگەنى بەلگىلى. وسى ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى, قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ ءالىمحاننىڭ اعاسى ءامىرحاننىڭ قىزى دامەشپەن 1927 جىلدىڭ جازىندا بىلقىلداق جايلاۋىندا ۇيلەنۋ تويلارىن وتكىزگەن. وعان جان-جاقتان كەلگەن ءبىر توپ زيالى قاۋىم قاتىسقان. ال ونىڭ الدىندا, 1925 جىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نىعمەت نۇرماقوۆ جاقىپ اقباەۆتىڭ اعاسى ىبىرايدىڭ قىزى زۇپنىنگە ۇيلەنىپ, وتاۋ كوتەرگەن دە, ەكەۋى ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الۋعا تاعى وسى بىلقىلداق جايلاۋىنا كەلگەن. ءالىمحاننان كەيىن توم تەحنولوگيا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن, بولاشاق كورنەكتى عالىم قانىش ساتباەۆ تا 1923-1925 جىلدىڭ جاز ايلارىندا وسى جايلاۋعا كەلگەن. بىلقىلداق جايلاۋى تەك مال باعاتىن جەر ەمەس, حالىقتىڭ ارالاسىپ, ءبىلىسىپ, ءتۇرلى تاريحي وقيعالار ورىن الىپ جاتاتىن, ونەر مەن ادەبيەتكە ءمان بەرگەن قالىڭ ورتاسى بولعان.
1913 جىلى گ.ن.پوتانين جانىنا اپالى-ءسىڭلىلى انتونينا ۆورونينا-ۋتكينا مەن ەكاتەرينا ۆورونينانى ەرتىپ, سەمەي وبلىسى, قارقارالى ۋەزىنە بارىپ, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى, ادەت-عۇرپى جايلى ماتەريال جيناعان. انتونينا سۋرەت سالسا, كىشىسى ەكاتەرينانى قىزىقتىرعان شالعاي جەردىڭ وسىمدىكتەر دۇنيەسى ەدى. قاستارىندا اۋدارماشى, ءارى جول كورسەتۋشى بولىپ توم تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى جاس ءالىمحان ەرىپ جۇرەدى. بىلقىلداقتا قوناقتارعا ەكى ءۇي تىگەدى, ءبىرى پوتانينگە ارنالسا, ەكىنشىسىندە انتونينا مەن ەكاتەرينا ورنالاسادى. پوتانين وسى ساپارىندا بىلقىلداق جايلاۋىندا اياپبەرگەن بالاباتىروۆ, حاسەن بيجانوۆتارمەن كەزدەسىپ 27 ەرتەگى جازىپ الادى. ەرتەگىلەردى ورىسشاعا اۋدارىپ, قاعازعا تۇسىرۋگە كومەكتەسكەن دە ءا. ەرمەكوۆ بولاتىن. انتونينا بىلقىلداقتا قازاق تۇرمىسى جايلى فوتولار ءتۇسىرىپ, كوپتەگەن سۋرەتتەر سالعان. ول تۋىندىلار انتروپولوگيا مەن ەتنوگرافيا مۋزەيىنىڭ (كۋنستكامەرا) قورىندا ساقتالىپ كەلەدى. عالىمنىڭ كيىز ۇيىنە اتاقتى انشىلەر مايرا ۋاليقىزى, عابباس ايتباەۆ, ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءىنىسى سماحان تورە سياقتى سول ماڭنىڭ زيالىلارى, ونەرپازدارى كەلىپ, دامدەس بولادى. قوناقتار قازاقتان شىققان تۇڭعىش زاڭ ماگيسترى جاقىپ اقباەۆتىڭ ميلىبۇلاقتاعى اۋىلىنا دا بارىپ قوناق بولعان. بىلقىلداقتا قوناقتار قۇرمەتىنە ءانشى-كۇيشىلەر قاتىسقان كەش ۇيىمداستىرىلىپ, سەمەي گيمنازياسىندا وقيتىن قازاق جاستارى ورىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن وقىعان.
د.شاشەنوۆ, ا.بەيسەنوۆ
