ايەل نەگە جىلايدى؟

ءبىر قابات جوعارى تۇراتىن كورشىمىزدىڭ ۇيىندەگى ايقاي-شۋ, جانجال تولاستامايدى. ەركەكتىڭ بالاعات سوزدەرى مەن قابىرعا­نى دۇڭكىلدەتكەن, بىردەڭە لاقتىرعان وقىس دىبىستاردان, جىلاعان ايەل مەن بالانىڭ شىرقىراعان داۋىسىنان ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن. «ءارى مازانى الىپ ءبىتتى, ءارى بايعۇس ايەلدى ولتىرەتىن بولدى, بالالارىنىڭ دا جۇرەگى ۇشقان شىعار» دەپ ۋچاسكەلىك پوليتسيا شاقىرايىن دەسەم, قوجايىنىم «قاجەت ەمەس, كومەك سۇراپ جاتسا ءبىرسارى, وتباسىلىق ماسەلەگە ارالاسقانداي بولاسىڭ, جالعىز سەن ەمەس, باسقالار دا ەسىتىپ وتىر عوي» دەپ رۇقسات بەرمەيدى. قانشاما وتباسىنىڭ سۇرەڭسىز كۇندەرى وسىلاي ءوتىپ جاتىر دەسەڭىزشى…

اتى دارداي قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ سالعان ءۇيىنىڭ كورشىمەن اراداعى قابىرعا قالىڭدىعى بار بولعانى 10 سم. اقىلى بارلار گيپسوكارتوننان تاعى ءبىر قابات قالىڭداتىپ جاتادى, بىراق كەيدە ول دا سەپ بولمايدى, توبەڭدەگىنى ەستيسىڭ. كارانتين كەزىندە ۇيدەن جۇمىس ىستەپ وتىر ەدىم, ماس ەركەكتىڭ بىلاپىت ءسوزى, شىر­قىراعان بالا مەن ەڭىرەگەن ايەلدىڭ داۋىسىنان مازام قاشىپ, جۇمىسىم جۇرمەدى. كەلەسى كۇنى كۇيەۋى ۇيدە جوق-اۋ دەگەن مەزگىلدە كورشىنىڭ قوڭىراۋىن باستىم. ۇزاق كۇتتىرىپ بارىپ, كۇيەۋىنىڭ تاياعىن جەپ, ابدەن زاپى بولعانى جۇزىندە جازىلىپ تۇرعان, قاجىعان, شارشاعان ايەل ەسىك اشتى.
– كەشىرەرسىز, ءسىزدىڭ تومەندەگى كورشىڭىز ەدىم… (مەنىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىمدى بىردەن تۇسىنگەنى ونىڭ كوزىنەن كورىنىپ تۇردى).
– سىزدەرگە ءبارى ەستىلە مە؟ – دەدى ول جاسقانا ءتىل قاتىپ.
– بالالار ىلعي شىرىلداپ جىلاپ جاتادى, ءوز بالالارىڭىز با؟
– ءيا, وزىمىزدىكى.
– ەر ادام اكەلەرى مە, ۇنەمى بالاعاتتاپ, ۇرىپ جاتاتىن سياقتى كورىنەدى.
– بالالار سونداي تىنىمسىز, اكەلەرى كەلگەندە مازاسىن الادى, جىلاي بەرەدى.
– بالانى بالا بولعانى ءۇشىن سونشا ساباي ما, مۇندايدا كامەلەتكە تولماعانداردىڭ قۇقىن قورعايتىن ينسپەكتورلاردى شاقىرار ەدى. بىراق الدىمەن وزىڭىزگە كەلىپ ەسكەرتىپ كەتەيىن دەدىم.
– وتىنەمىن, ەشكىمدى شاقىر­ماي اق قويىڭىزشى. قاجەت ەمەس… كۇيەۋىم… سوسىن ماعان اشۋلانادى عوي…
– ءسىزدىڭ وزىڭىزگە ەشقانداي كومەك كەرەك ەمەس پە؟
– جوق, جوق, و نە دەگەنى­ڭىز… كومەك كەرەك ەمەس. كەشىرەرسىز مازالارىڭىزدى الساق… وسىلاي دەگەن ايەل تەزدەتىپ ەسىكتى جاۋىپ الدى.

كيكىلجىڭ نەدەن شىعادى؟

بەيمازا كورشىلەردىڭ ۇيىندە­گى ىزى-قيقى ءومىر ءالى دە جالعاسىپ جاتىر. سوققىدان ىڭىرسي جىلاعان ايەلدى نەگە تۋىستارىنا كەتىپ قالمايدى, نەگە اجىراسىپ كەتپەيدى دەپ ويلاي باستايسىڭ. تۇسىنگەنىم ايەل بالالارىمەن ۇيدە, 3-4 بالا بار, اقشا تاباتىن كۇيەۋى عانا, دەمەك بايعۇس ايەل سونشا بالامەن ەشقايدا كەتە المايدى. ءتىپتى نە ىستەرىڭدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ, ۋچاسكەلىك پوليتسيا شاقىرۋعا بايعۇس ايەل تاعى دا تاياق جەيدى-اۋ دەيسىڭ. گازوبلوكتىڭ ارا-اراسىمەن قۋالاپ جەتكەن دىبىستاردان قايدا كەتەرىڭدى بىلمەي, قۇرىلىس كومپانياسىنا كىجىنىپ جاتىپ كوز ىلەسىڭ. اقىرى دارىحاناعا بارىپ, قۇلاق تىعىنىن (بيرۋشي) ساتىپ الدىم. ەشتەڭە ەستىمەيىن دەپ…
وسى جىلدىڭ باسىندا بقو تاسقالا اۋدانىندا اجىراسام دەگەن ايەلىنە ەرەگىسكەن ەر ادام ايەلىن, ەكى قىزىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەنىن ەستىگەن جۇرت ءبىر دۇرلىكتى. سول ايەل اراشا سۇراپ, ءوزىنىڭ توركىنىنە بارعان كەزدە دە كۇيەۋى مازا بەرمەگەن ەكەن. سوندا ونداي تيراندار نەگە سۇيەنەدى؟ الدە ايەلدەردىڭ ولسە قۇنى سۇراۋسىز دەپ ويلاي ما؟ ورالدىڭ زاچاگانسك كەنتىندە كۇيەۋى ايەلىن ءولىمشى قىلىپ ساباعان. ءۇش بالانىڭ اناسى اۋرۋحانادا كوز جۇمدى. وسى نۇر-سۇلتان قالاسىندا اجىراسام دەگەنى ءۇشىن مۇعالىم ايەلدى كۇيەۋى تاپا-تال تۇستە مەكتەپتىڭ قاسىندا ءبىر قولىمەن شاشىنان سۇيرەپ ءجۇرىپ, ەكىنشى قولىمەن ۇستىنە بەنزين قۇيىپ ورتەپ جىبەرگەنى دە ەلدىڭ ەسىندە شىعار. قايسىبىرىن ايتاسىڭ, مۇنداي وقيعالار كوپ. وسىنداي وتباسىلاردا ءوسىپ جاتقان بالالاردىڭ جانىنداعى جارا, پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسى تۋرالى اڭگىمە ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. كۇنى كەشە ۇلىن اياۋسىز ساباعان ەر ادامنىڭ ۆيدەوسى الەۋمەتتىك جەلىدە تارالىپ كەتتى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە ءسابي قىزداردى زورلاعان وقيعانى ەستيتىن بولدىق. ءالدىنىڭ السىزگە الىمجەتتىك قىلىپ, باسىنعانى, قورلاعانى قاشان توقتايدى؟

ستاتيستيكا شوشىتادى

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋ­لىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە, انا مەن بالانى قورعايدى دەيتىن ەۋروپانىڭ وزىندە جىلىنا 55 ملن بالا زورلىق-زومبىلىق كورىپ, 700 بالا اتا-اناسىنىڭ قولىنان ولەدى ەكەن. ال كۇن سايىن زورلىق-زومبىلىقتان جاپا شەگەتىن ايەلدەر سانى الەمدە ميلليونداپ سانالادى. ماسكۇنەم, ناشاقور كۇيەۋلەرىنەن تاياق جەپ ءولىپ قالاتىن دا, قاراقشىلار قولىنان قۇربان بولاتىن دا ايەلدەر. تيران كۇيەۋى ايەلىنىڭ باسىن جارىپ, كوزىن شىعارىپ جاتسا دا, تۋىستارى مەن دوستارى كوبىنە وتباسىلىق جانجالدارعا ارالاسۋدان باس تارتاتىنى دا شىندىق. بۇل جايدان حاباردار بولسا دا, كوبىنە تۋىستار «ساباسا ءوز بايى, ايەلدىڭ ءوزى دە ءتىلىن تارتپاعان شىعار» دەپ وتىراتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. اۋىلدا ءبىر اپاي بولدى, ءوزى جەتىم وسكەن, تىم جۋاس ەدى, ءومىرى ماسكۇنەم كۇيەۋىنىڭ قورلىعىن كورۋمەن, جوقشىلىقپەن ءوتتى. ءبىر ۇلى اكەسىمەن رەنجىسىپ اسىلىپ ءولدى, قىزى اۋرۋ بولدى, اپاي ەرتە قارتايدى, كەيدە اڭگىمەسىنىڭ باسى بار دا اياعى جوق.
قر باس پروكۋراتۋراسى ەكى جىل ىشىندە رەسپۋبليكادا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق بويىنشا 1711 قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق تىركەلگەنىن كەلتىرەدى. جىل سايىن ەلىمىزدە شامامەن 400 ايەل قايتىس بولادى ەكەن. كورشىلەس رەسەيدە دە جاعداي ءماز ەمەس. 146 ميلليوننان اسا حالقى بار, الكوگولدى كوپ تۇتىناتىن ەلدە جىلىنا 16 ميلليون رەسەيلىك زورلىق قۇربانى بولادى. بۇل جان شوشيتىن دەرەك. سوندا زاڭ قايدا قالادى؟ بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى 120-دان اسا ەلدە, سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى زاڭدار بار. تۇرمىس­تىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ تۋرالى زاڭعا العاش رەت ايەلدەر ءىسى جانە وتباسى-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا باستاماشىلىق ەتكەن ەدى. سوعان قاراماستان جاعداي كۇردەلى.
ءىىم اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتى يۋۆەنالدى پوليتسيا جانە ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى اسەت وسپانوۆتىڭ ايتۋىنشا, تەك بيىلدىڭ وزىندە تۇرمىستىق زورلىق-­زومبىلىق جاساعان 13 مىڭنان استام ادام جاۋاپقا تارتىلعان. «پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا قاتىستى 43 مىڭنان استام قورعاۋ نۇسقاماسىن شىعاردى, 5 مىڭنان استام وتباسى تيراندارىنا سوتتىڭ ەرەكشە تالابى قويىل­دى» دەدى اسەت وسپانوۆ. اسىرەسە, كارانتين كەزىندە وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ 25 پايىزعا ارتقانىن ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرلان تۇرعىمباەۆ تا ايتقان بولاتىن. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا, توتەنشە جاعداي رەجيمى كەزىندە داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ شۇعىل جەلى نومىرىنە كومەك سۇراپ, قوڭىراۋ شالعانداردىڭ سانى كوپ بولعان, بىراق وكىنىشكە قاراي, زارداپ شەككەن 10 ادامنىڭ ەكەۋى عانا پوليتسياعا جۇگىنەدى.
داعدارىس ورتالىقتارى وداعىنىڭ جەتەكشىسى زۋلفيا بايساقوۆانىڭ ايتۋىنشا, زورلىق-زومبىلىقتىڭ قانداي دا ءبىر ءتۇرى ءاربىر سەگىزىنشى وتباسىندا بار. رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل ايماعىنان بارلىعى 14 342 ايەل قاتىسقان, «قازاقستانداعى ايەلدەرگە قاتىس­تى زورلىق-زومبىلىق تۋرالى ۇلگى زەرتتەۋدىڭ» ناتيجەسى 18-75 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەردىڭ 17 پايىزى سەكسۋالدىق زورلىق كورگەنىن, 21 پايىزى پسيحولوگيالىق زورلىق كورگەنىن, ال 7 پايىزى ەكونوميكالىق زورلىققا ۇشىراعانىن كورسەتكەن.

ارنايى مينيسترلىك كەرەك پە؟

«ءبىز زاڭنامانى ىزگىلەندىرۋمەن اينالىسىپ, ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى تۋرالى ۇمىتىپ بارامىز. جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق, پەدوفيليا, ەسىرتكى تاسىمالداۋ, ادام ساۋداسى, ايەلدەرگە قاتىستى تۇرمىس­تىق زورلىق-زومبىلىق جانە جەكە ادامعا, اسىرەسە بالالارعا قاتىس­تى باسقا دا اۋىر قىلمىستار ءۇشىن جازانى كۇشەيتۋ قاجەت. بۇل مەنىڭ ۇكىمەتكە بەرەتىن تاپسىرمام» دەگەن ەدى پرەزيدەنت جولداۋىندا. بۇگىندە وتباسى ماسەلەسىمەن 18 ورگان اينالىسادى ەكەن, الايدا ولاردىڭ سانى ساپاسىنا سايكەس كەلمەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل جەردە دەپۋتات زاعيپا باليەۆانىڭ وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتى جويۋ ءۇشىن وتباسى, بالالار جانە جاستار ماسەلەسىن جەكە دارا قارايتىن مينيسترلىك قۇرۋ تۋرالى ايتقان ويى دۇرىس پا دەيسىڭ. ول «وتباسى, بالالار جانە جاستار مينيسترلىگىن قۇراتىن ۋاقىت جەتتى. بۇگىنگى كۇنى وتباسىنداعى جانجال كوبەيىپ, اجىراسۋ 22 پايىزعا ارتىپ وتىر. 38 مىڭ جۇپتىڭ وشاعى ويران بولدى. بۇل سالادا مامانداندىرىلعان سوتتار مەن قۇقىق قورعاۋ ورگانىندا ماماندار كەرەك» دەگەن ەدى.

جاڭا زاڭ نەنى كوزدەيدى؟

2009 جىلدان بەرى وسى زاڭعا قانشاما تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. تەك بىلتىرعى جىل سوڭىندا قابىلدانعان «قىلمىستىق پروتسەستىك جانە جەكە تۇلعانىڭ قۇقىن كۇشەيتۋ تۋرالى زاڭنامالارعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ» تۋرالى زاڭ نەگىزىندە ەندى بالالارعا سەكسۋالدىق سيپاتتا زورلىق كورسەتكەندەر مەن بالالار پارنوگرافياسىنا تارتقانداردى 17-20 جىل ارالىعىندا, ال كىشكەنە بالالار زارداپ شەككەن قىلمىستى جاساۋشىلار­دى 20 جىل نەمەسە ومىرباقي باس بوستاندىعىنان ايىرۋ كوزدەلدى. سول سەكىلدى ايەلدەردى زورلاۋ اۋىرلاتپايتىن ءمان-جايلارمەن اۋىر قىلمىسقا جاتقىزىلدى.
جۋىردا قر ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى زاڭنامالىق باستامالاردىڭ تالقىلانعانى بەلگىلى. ماجىلىسمەندەر پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە قورعاۋ بۇيرىعىن ءوز بەتىنشە جازۋ قۇقىعىن بەرۋدى قولداپ وتىر. ماجىلىستە قارالعان «وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭ جوباسى ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلداندى. دەپۋتاتتار تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا باراتىن ادامدارعا جاقىندارىمەن كەزدەسۋگە 30 كۇنگە تىيىم سالۋدى ۇسىندى. ءبىر ايعا بەرىلەتىن قورعاۋ ۇيعارىمىن شىعارۋ تۋرالى شەشىمدى ۋچاسكەلىك پوليتسەي ءوز بەتىنشە قابىلدايدى. ۇيعارىم بويىنشا قۇقىقبۇزۋشىعا ءبىر اي بويى ىشىمدىك ىشۋگە, تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا, جابىرلەنۋشىلەرگە جاقىنداۋعا جانە ولاردى اڭدۋعا تىيىم سالىنادى. بۇل تالاپتى بۇزسا, 5 تاۋلىككە قاماۋعا الىنادى. 2009 جىلدان بەرى وسى زاڭعا قانشاما تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. ءماجىلىس دەپۋتاتى يرينا ۋنجاكوۆا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكاسى تۋرالى» قولدانىستاعى زاڭدى تالداپ, وتباسىلىق-تۇرمىس­تىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ مۇمكىن بولماي تۇرعانىن ايتتى. «تۇرمىس­تىق زورلىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكاسى تۋرالى» قولدانىستاعى زاڭ نورمالارى كوبىنە بولعان وقيعالار مەن سولاردىڭ سالدارىن انىقتاۋ­عا باعىتتالعانىن, سونىمەن بىرگە دەپۋتات بۇعان دەيىن تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىنىڭ ستاتيستيكالىق ەسەبى مەن مونيتورينگى جۇيەگە قويىلماعان, وتباسىندا زورلىق-زومبىلىقتى بولدىرماۋ جونىندەگى بارلىق جاۋاپكەرشىلىك پەن اۋىرتپالىق زاڭدا ىشكى ىستەر ورگاندارىنا جۇكتەلگەن بولسا, جاڭا زاڭ جوباسىندا قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ, ۆەدومستۆولىق ستاتيستيكالىق ەسەپ جۇرگىزۋ, سالالىق مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ, تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىن انىقتاۋ, مەديتسينالىق-الەۋمەتتىك وڭالتۋ قىزمەتتەرىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ قامتىلعانىن كەلتىردى. دەپۋتاتتاردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, 2020 جىلدىڭ 4,5 جارىم ايىندا قازاقستاندا وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى 47 مىڭ فاكت تىركەلگەن. ونىڭ تەك سەگىز مىڭى سوتقا جەتكەن.
انا مەن بالا قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى ايتپايدى ەمەسپىز, ايتامىز. كوبىنە ءبىر شەتىن جاعداي بولعاندا داۋرىعامىز. كوبىنە ول داۋرىعىس ناتيجەسىز اياقتالادى, ال ءجابىر كورىپ, جاپا شەككەن ايەل مەن بالا ءوز پروبلەماسى­مەن قالا بەرەدى. نەسىن ايتاسىز, جۇرەگى ۇشىپ قالعان سول بالالارعا ۇرەي مەن قورقىنىشتان ارىلماققا پسيحولوگيالىق كومەك بەرۋگە دە جەتە الماي جاتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە مەنتاليتەت تە باسقا, «كۇيەۋىنەن تاياق جەگەن جالعىز ايەل سەن ەمەسسىڭ عوي, بالالارىڭ ءۇشىن شىدا» دەيتىن «جاناشىر» اعايىنداردىڭ سوزىنەن اسا المايتىن ايەلدەر كوپ. كوبىنىڭ زاڭ جۇزىندە ءوز قۇقىعىن قورعاۋعا زاڭدى بىلمەيمىن, اقشام دا جوق دەپ تارتىنشاقتايتىندارى دا از ەمەس. قانشاما وتباسى وسىلاي تىرلىك كەشىپ جاتىر…