قازاقتىڭ ءبىرتۋار عۇلاما عالىمى, اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ «قازاق الەمى» كىتابىندا تۋعان ەل مەن جەردىڭ تاريحي, مادەني, ەتنوگرافيالىق اسىل مۇرالارى زەردەدەن وتكىزىلگەن. بۇل – رۋحاني الەمنىڭ تەك ءبىر ۇلتقا ءتان ەستەتيكالىق, الەۋمەتتىك, تايپالىق, دۇنيەتانىمدىق ايشىقتارى. اكادەميكتىڭ كولەمدى عىلىمي مونوگرافيالىق ەڭبەگى «بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى» اتتى كىتابىندا دا ۇلى كەڭىستىك, ەۆرازيالىق كەڭ القاپ سۋرەتتەلگەن. كاسپي تەڭىزىنەن التاي تاۋىنا دەيىن كوسىلگەن قىپشاق دالاسى, كوشپەلى قۇبىلىستىڭ تال بەسىگى بولاتىن.
«قازاق الەمىنىڭ» العاشقى ءبولىمى «ءبورى توتەمدى پەتروگليفتەر. شاپىراشتى رۋىنىڭ توتەمى» دەپ اتالىنادى. ونەردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى كونتسەپتسيانىڭ بىرەۋى ەلىكتەۋشىلىككە نەگىزدەلگەن. اۋەلگى جابايى ادام اينالاسىنداعى مول تابيعات قۇبىلىستارىنان, جاراتىلىستىڭ تىلسىم قۇپياسىنان سەسكەنىپ, اڭ مەن قۇسقا, جان-جانۋاردىڭ تىرشىلىك ىرعاعىنا ەلىكتەگەن. ادام جاراتۋشى قۇدايىن ىزدەگەن, تۇتتاي جالاڭاش, بالعىن شاعىندا قۇدايىنا قۇلشىلىق قىلۋدى تۇيسىنگەن. عىلىمنان ءدىن ەمەس, دىننەن عىلىم شىققان قايىرلى قۇبىلىس. ادام بار جەردە ونەر شىقتى. ونەردىڭ ەڭ كونە ەسكەرتكىشتەرىنە ەڭ الدىمەن جارتاسقا سالىنعان سۋرەتتەر مەن تاسقا قاشالعان سىزبا-نوبايلار جاتسا كەرەك. الكەي مارعۇلان كىتابىنىڭ العاشقى جولىن وسى ماعلۇماتتان باستايدى.
پەتروگليف – عىلىمي تەرمين, ارحەولوگتاردىڭ ەنشىسىنە تيگەن. پەترو (petra) گرەكشە تاس دەگەن ءسوز, glyphe – ويۋ, ويما, بەدەر. ادام ەجەلدەن تاسقا قۇمار. كوزىن تاسپەن اشقان, تاس ونىڭ كۇنكورىسىندەگى ەڭ قاجەت قۇرالى بولدى. وركەنيەتتىڭ قات-قابات, قاتپار-قاتپار قويناۋلارىندا, ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەرىندە مول ۇشىرىساتىن ايعاق بۇل. ءار تاستىڭ قۇنى مەن قاسيەتى جەكە-دارا, كادىمگى قىمبات باعالى تاستار – كوزدىڭ قۇرتى عانا ەمەس, قوعام جىلناماسى, مادەنيەتى, دامۋىنىڭ كورىنىسى.
جارتاستى كەز كەلگەن قاراقشى, ولجاقور قانشا سۇقتانسا دا كوتەرىپ اكەتە المايدى. ونىڭ باعا جەتپەس وسى قاسيەتىن اۋەلگى سۋرەتشىلەر ءسۇيىپ تاڭداعانى ءشۇبا تۋدىرمايدى. پەتروگليفتەر – تاسقا ءتىل ءبىتىرۋ. ءسويتىپ, تاس ادامزات ءۇشىن كوركەمدىك, بەرىكتىك بەلگىسى بولىپ كورىندى. تاستا تامىر جوق, بىراق وعان ونەر ارالاسسا, ۇزاق عۇمىر بار. تابيعي مۇراجاي, اسپان استىنداعى گالەرەيا. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولشەكتەن ءبۇتىن قۇرالعاندىقتان, ولگەن سوڭ سۇيەكتەرى ۇگىلىپ, توپىراق بولىپ كەتكەن, تۇقىمى ساقتالماعان ەجەلگى اڭداردىڭ ءتىرى بەينەسى تاستا ساقتالعان. تاس تا سۋ سياقتى اقپارات ساقتاۋشى.
شىڭ, قۇز, جارتاستاعى سۋرەتتەر, پەتروگليفتەر – ۇدەرە كوشكەن تۇرلاۋسىز عاسىردىڭ كەرۋەن كوشىنەن, جاراتىلىستىڭ ۇركەر شوعىرىنداي اۋعان اۋمالى-توكپەلى ماڭگى اعىمىنان, كوكتەگى بۇلتتارداي كەزبە داۋىرلەر مەن ۋاقىت اتتى فيلوسوفيالىق دەرەكسىز دۇنيەنى دەرەكتى حرونيكاعا اينالدىرعان قۇدىرەتتىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الار ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى. عالىم سول سۋرەتتەردەن ءوز حالقىنىڭ وتكەنىن كورگىسى بار, جۇمباعىن شەشۋگە تالپىنادى. ول تەك عىلىمي تۇرعىدان سارالاپ كورۋگە عانا ۇمتىلمايدى, ءوز زەرتتەۋىنەن وراسان زور ءلاززات الادى. بۇل ءسۇيىنىش كىتاپتىڭ العاشقى بەتىنەن-اق ايقىن سەزىلگەندىكتەن وقىرمانىن باۋراپ الادى.
رومانتيكالىق دۇنيەتانۋدىڭ باستاۋىندا وسى ءبىر ماڭگىلىك سۋرەتكەرلىك تۇر.سونىمەن ەجەلگى سۋرەتشىلەردىڭ قازىرگى تەحنيكالىق زامانداعى سۋرەتشىلەردەن باستى ايىرماشىلىعى ءارى ارتىقشىلىعى سوندا: ولار اشىق اسپان استىندا سۋرەت سالدى, ۇلى تابيعات – انا بەسىگىندە تەربەلدى. تاڭىرگە بۇرىنعىلار ءبىر تابان جاقىن بولدى. باعزى شەبەرلەردىڭ شەبەرحاناسى, مولبەرتى, ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋى, قىلقالامى بولعان جوق. ولاردىڭ كەسكىندەگەن سۋرەتتەرى كوبىنەسە فلورا ەمەس, فاۋناعا قاتىستى.
جارتاسقا تاڭبا سالۋدا گراۆيۋرانى قولداندى. «گراۆيۋرا» – ورىس تىلىنە بەرىك ورناعان ءسوز, فرانتسۋز تىلىنەن ەنگەن. بىرنەشە ماعىنانى بەرەدى, نەگىزگىسى – گرافيكانىڭ ءبىر ءتۇرى, ويۋلاۋ, بەدەرلەۋ, قاشاۋ, بادىزدەۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ول ەجەلگى داۋىرلەردە اعاش قابىعى, جاقپار تاس, جارتاس بەتىنە ويىلعان سۋرەت.
العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستا اڭشىلىق اسىرادى. جەر بەتىندەگى ءتىرى ورگانيزمدەر دامۋىنىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلگەن, ەڭبەك قۇرالدارىن جاساپ, ونى قاجەتىنە جاراتا بىلگەن ادامزات قوعامى ءۇشىن تاريحي جانە ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ وزەگىندە اڭشىلىق جاتىر. اڭشىلىق پەن اڭداۋ دەگەن ەكى ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر, ومونيم. اڭداۋ – ادامزاتتىڭ وبەكتيۆتىك دۇنيەنى تانۋ جۇيەسى, اينالاسىنداعى ناقتى قۇبىلىستى ءدوپ قابىلداي الۋ.
كوك كۇمبەز استىندا, كۇن رايىنىڭ ىستىق-سۋىعىندا, جەل-جاڭبىرعا قالقان جوق, اي مەن كۇن نۇرىنا شومىلىپ, كەۋدەسىن شىعارماشىلىق قۋات كەرنەگەن, ادامي بيىك رۋح شەبەرلەندىرگەن تۇڭعىش سۋرەتشىلەردىڭ كۇشتى قولىمەن جارتاس بەتتەرى قاشالدى. مۇنىڭ قاسىندا ۇڭگىردەگى سۋرەتتەردى كوركەم شەبەرحاناعا لايىقتاي سالۋعا ابدەن بولار ما ەدى. اۆتوردى تەبىرەنتكەن, زەرتتەۋشىلىك ىسىنە ساۋلە قۇيعان, قيال-عاجايىپ دۇنيەسىن سوندىرمەيتىن ءبىر كوركەم قاسيەت – ءومىر وزا بەرەدى, ۇرپاق جالعاسىپ اۋىسا بەرەدى, ال جارتاستاعى پەتروگليفتەر اقىرزامانعا دەيىن ماڭگىلىككە تالاسقانداي مىزعىماي تۇرا بەرەدى.
ۆ دالنيح سەۆەرنىح تۋماناح
ەست ۋگريۋمايا سكالا.
نا بەزبرەجنىح وكەاناح
چۋدنىي ليك سۆوي ۆوزنەسلا.
الەكساندر بلوكتىڭ «چەرنايا دەۆا» اتتى ولەڭىندەگى تىلسىم جارتاس بەينەسىن ەڭ العاش جابايى اڭ تەرىسىن جامىلعان سۋرەتشىلەر اڭداي بىلگەنى كۇمانسىز.
الكەي حاقانۇلى مارعۇلان جارتاستاعى سۋرەتتەر قازاق حالقىنا ءتان قۇبىلىس ەمەس, بۇكىل الەمي قۇبىلىس ەكەنىن ايتا كەلە, پەتروگليفتەر قازاقستاننىڭ كۇللى مەكەندەرىندە ءجيى ۇشىراسا بەرەتىنىنە ءمان بەرەدى. ولاردىڭ بارشاسىندا دەرلىك جانۋارلاردىڭ بەينەسى ءجيى بەدەرلەنگەن. اڭ قاعۋ كورىنىستەرى, ءسۇت قورەكتى اڭداردى اۋلاۋ مول, ال جىرتقىش اڭداردى اۋلاۋ تىم سيرەك كەزدەسەدى ەكەن.
ايۋ مەن ۇڭگىر ارىستاندى اۋلاۋعا ەجەلگى اڭشىلاردىڭ قۇلقى سوقپاعان, ال كۇشتىدەن ىعىسقان. ولار, نەگىزىنەن, بيزون, سيىردىڭ تاعى ءتۇرى, جابايى جىلقىلار, اشا تۇياقتى اڭدار, قۇلاندار…
اۆتور جەلمايا تۋرالى اڭىزدار, ميفولوگيالىق سيۋجەتتەرگە قۇرىلعان ورنەكتەر, اسىرەسە, جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ كوپتىگىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى جارتاستاعى بەينەلەر سيقىرلى, كەرەمەت, ءدىني عۇرىپ, ماگيالىق سوقىر نانىمعا نەگىزدەلگەن دەپ ەسەپتەيدى. سۋرەتتەردىڭ ەرەكشە ماڭىزى بولعان, بۇل قۇبىلىس پالەوليت (سۇيەكتى) داۋىرىنەن ورتا عاسىرلارعا شەيىن جالعاسقان. پەتروگليفتەر – بەلگىلەر مەن نىشاندار, اياندار مەن باتالار, ءومىر مەن ءولىمنىڭ اشىق كىتابى, تاستاعى جىر, كۇن استىنداعى دارحان, سۇمدىق جويقىن كۇشتى كىتابى. پەتروگليفتەر – بەينەلەۋ ونەرىنىڭ شىعۋ تەگى, نەگىزى.
الكەي مارعۇلان مۇنىڭ كۇنگە تابىنعان, پۇتقا تابىنعان, تابيعات قۇبىلىستارىن باققان ەركىن, ازات, ەجەلگى الىپتارداي كۇشتى, بەيمالىم سۋرەتشىلەردىڭ تاڭعاجايىپ قولتاڭباسى ەكەنىن دارالاپ كورسەتەدى. مۇنىڭ استارىندا ءومىردى تولىق سەزىنۋ, ەكولوگيالىق اپاتتاردان ادا مىناۋ اپپاق دۇنيەنى ۇلىقتاۋ, ءوز كوكىرەگىنە ويدى تاۋ-تاسقا كوشىرىپ بادىزدەۋ, رۋحاني كەڭىستىككە عارىشتىق قۋاتپەن اتويلاي اتتانعان مەتافيزيكالىق ستيحيالىق قۇبىلىستى اڭداتۋ جاتىر. جارتاس بەتىندەگى تىلسىم تاڭبالاردا ميفولوگيا مەن جيۆوپيس ءبىرتۇتاس قۇيىلادى.
ءدال وسى قۇبىلىس جارىق دۇنيەگە جاڭا تۋعان ءاربىر جاس نارەستەنىڭ بويىندا بار. ادامزات قانىندا بار قاسيەت: كەز كەلگەن ءسابي بەيسانا تۇردە الگى ەجەلگى اتا-باباسى جارتاس بەتىنە سالعان بەينەلەردەن اۋمايتىن سۋرەت سالا بەرەدى جانە سالا بەرمەك. جاس بالانىڭ بەيماعلۇم شيمايلارىنان سوناۋ اسىل مۇرانىڭ نوبايى ءتۇزىلىپ تۇراتىنداي بايقالادى, ادام بالاسىنىڭ جۇمىر باسى كوكتەگى كۇندەي ءدوپ-دوڭگەلەك, كوزدەرى جۇلدىزداي, اياقتارى وزەن جاعاسىنا وسكەن ءسامبى تالدىڭ بۇتاعى سياقتى, ءسابي كوكىرەگىندە كوك پەن جەر اتريبۋتتارى تەگىس. پەتروگليفتەردىڭ ماڭىزى وركەنيەتتىڭ شاھارى ءالى الىس, بىراق قوزعالىس, الەمدىك بايان, ۇلى ادەبيەت سول جارتاسقا تۇسكەن قۇلاندار مەن تۋرلاردىڭ, اڭشىلار مەن باقسىلاردىڭ بەينەسىنەن باستالسا كەرەك.
سول سەبەپتەن بە, الكەي مارعۇلاننىڭ اتى-ءجونى بەلگىسىز كونە دۇنيە سۋرەتشىلەرىنە قۇرمەتى مەن تاعزىمى ەرەكشە. ونەردىڭ ءبىر كيەلى قاسيەتى – يەسى جوعالسا دا مازمۇنى مەن ءمانىن, فيلوسوفيالىق قۇنارىن ەشقاشان جوعالتپايتىندىعى. اكادەميك مارعۇلان ەسىمى بەلگىسىز ەجەلگى سۋرەتكەرلەردىڭ تاۋ جىنىستارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن وتە جاقسى بىلگەنىن مالىمدەي كەلە, عىلىمي تۇجىرىم جاسايدى. گراۆيۋرا سالىنعان ماتەريالدار ءمارمار تاس (گرانيت), تاقتاس تاس, قۇمداق, ديوريت, جىلتىراق فيلليت ءتارىزدى تاۋ جىنىستارى ەكەن. جانە سالۋ ءادىسى ءۇش ءتۇرلى: تاڭبالى, ياعني, نۇكتەلەردى قۋالاي سوعىپ ىستەۋ, سىزىپ الۋ, جارتاستاعى كەسكىندەمە. الكەي مارعۇلان XX ع. 40 جىلدارىنان باستاپ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ وسى سالاسىن مەڭگەرگەن. قازاقستاننىڭ كۇللى ايماعىنان دەرلىك تابىلعان جارتاستاعى بەينەلەردى ول ۇلى قازىناعا بالايدى, ونىڭ سيۋجەتتىك قۇندىلىعىنىڭ تەڭدەسى جوق. كۇنگە تابىنۋشىلىق سالتى, باقسىلىق, قۇرباندىق شالۋ, اڭشىلىق, اڭ اۋلاۋ ءساتى, استرالدى ميفتەر, جەزتىرناق, ت.ب. بەينە تاستان تابىلادى. سونداي-اق, كونە گرەك ميفتەرىنەن الەمگە ايگىلى كەنتاۆر بەينەسى ەڭ العاش تۇركىلەردەن شىققانىن دالەلدەيتىن ءبىر جايتتى الكەي مارعۇلان كەلتىرگەن. ورتالىق قازاقستاننان تابىلعان دوڭگەلەك مەدالوننىڭ ءبىر جاق بەتىندە كوك ءبورى, ەكىنشى بەتىندە ادام-جىلقى كەنتاۆردىڭ ساداق تارتقان ءمۇسىنى بەينەلەنگەن.بۇل كونە قىپشاقتاردىڭ VI-IX عاسىرلارداعى قولتاڭباسى كورىنەدى. «وعىزنامادا» ءبورى – جول باستاۋشى, ءبورىنى تۇركىلەر كيە سانايدى. جازۋشى مارات قابانباەۆتىڭ «كەنتاۆر» اتتى رومان جازىپ, ەرەن پوەتيكالىق وبرازعا قۇمارتقانى ايان. كەنتاۆر – دالالىق ستيحيا, قاندا بار نارسە قۇرىمايدى, رۋحىمەن باۋرايدى. ەجەلگى ورىس اڭىزدارىندا قۇدايى كورشىسى دالالىقتاردان قارىزعا الىنعان كيتوۆراس (گرەكتىڭ «كەنتاۆر» ءسوزىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى) جانە پولكان ەسىمدى باتىر كەنتاۆرلار بار.
جاڭا دۇنيە تاريحى ەۋرازيالىق سالتاتتىلاردىڭ باتىسقا جورىعى, دوڭعالاقتى ات-اربا قولدانىسقا ەنۋى, اتقا تەمىردەن اۋىزدىق سالىنىپ, ۇزەڭگى تاعىلۋىنان باستالعان دەپ مالىمدەيدى عىلىم. تۇركىلىك دۇنيەتانىمدا سول قوزعالىس, سول بەلگى جارتاس ارقىلى ماڭگىگە قالعان.
الكەي مارعۇلاننىڭ «قازاق الەمى» اتتى كىتابىنىڭ ەرەكشە قۇندى تۇسى – توپونيميكالىق اتاۋلار. جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءبۇتىن ءبىر جۇيەسى, ۇلتتىق دۇنيەتانىم سيپاتى, وزىندىك ءتول سوزدەردىڭ تۇتاس ءبىر قورى بولعاندىقتان, ءبىر اسىل قازىنا ءتارىزدى: ۇلىتاۋ, قاراتاۋ, حانتاۋ, بەتپاقدالا, بۇلاندى, بىلەۋلى, سارىسۋ, باياناۋىل, قارقارالى, بالقاش, شىڭعىستاۋ, التاي, تارباعاتاي, ماڭعىشلاق.
ءبىزدىڭ بايتاق جەرىمىز – ەلدىك قازىنامىز, اتا-بابادان قالعان تىرشىلىك ورتامىز. اۆتور رۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇلىقتايدى. اسىرەسە, قولا ءداۋىرىنىڭ جارتاستاعى بەينەلەرى كوبىرەك تارالعان. قۇز-جارتاسقا ورنەك سالۋ كوركەمدىك كوكجيەگى ەستە جوق ەسكى زاماندار سالتاناتىن كوزگە ەلەستەتەدى, ال ۇرپاق ءۇشىن مۇنىڭ وراسان زور ماڭىزى بار. عۇلاما عالىم جارتاستاعى كوركەم بەينەلەردىڭ ماڭىزى ادام ءوزىن تابيعاتپەن ءبىرتۇتاس سەزىنۋىندە جاتىر دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇل – ويلاۋدىڭ توتەمدىك ءستيلى, ارحيتيپ. اۋەلگىسى ميفتىك سانا, ەپوس كەيىنىرەك تۋدى. سوندىقتان, ادامزات ەپوستا ءوزىن تابيعاتتان بولە جارىپ الادى.
تايپالىق ومىردەگى ەڭ باستى اتريبۋتتاردى تاريحتىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىندە دە ەجەلگى بابالار بەينەلەي بىلگەن. ۇلى ءجۇز شاپىراشتى رۋىنىڭ توتەمى – كوك ءبورى. «توتەم» ءسوزى ودجيبۆە تىلىندە «ونىڭ رۋى» دەگەن ۇعىم. ادامنىڭ شىعۋ تەگىندە زووانتروپومورفتىق توتەمنىڭ ەلەۋلى ءرولى بار. مۇنى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ نانىمدارى ايعاقتايدى. قىرعىزداردىڭ بۇعى-انا, ءمۇيىزدى ەنە دەگەنى بۇعى توتەمى. كوك ءبورى مونعول-تۇركى حالىقتارىندا عانا كەزدەسپەيدى. ەتنوگەنەتيكالىق ميف ريم قالاسىنىڭ نەگىزىن سالعان رومۋل مەن رەم اتتى اعايىندى ەكى جىگىتتى سۇتىمەن اسىراپ ساقتاعان قاسقىر انا تۋرالى ميفىنەن تابىلادى.
تۇركى قاعاناتى تۋلارىندا كوك ءبورى بولعان, وعان بايلانىستى نانىم قازاقتار اراسىندا ساقتالعان. عالىم تاريحي ەڭبەكتەردەن كەزدەسەتىن دەرەكتەردى ءوز جيناعىندا كەلتىرىپ وتىرادى. عۇندار زامانىنداعى نايزالى اتتى جاۋىنگەرلەر تۋلارىندا كوك ءبورى باسى بەدەرلەنگەن. توتەمگە بايلانىستى مالىمەتتەردى اۆتور اقىنداردىڭ ايگىلى ولەڭ-جىرلارىمەن كوركەيتىپ, زورايتىپ, ءسۇيىپ جازعان. جۋسان مەن قىمىزدىق ءيسى اڭقىعان ۇشى-قيىرى كورىنبەيتىن, شاۋىپ كەلە جاتقان سالتاتتى الىستان بۇلدىراپ كەنتاۆر بولىپ ەلەس بەرەتىن داڭعايىر كەڭ دالامىزداعى سارمات-سكيف-ساق قورعاندارى الەمدىك ارحەولوگيا ءۇشىن تەڭدەسى جوق قۇندىلىقتار قاتارىنا جاتادى. مۇنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن رومانتيكاسىن ايگىلى تۇركىتانۋشى عالىم ل.ن.گۋميلەۆتەن باستاپ «جارتاستاعى ورنەكتەر», «قازاقستاننىڭ پالەوليت ءداۋىرىنىڭ گەوحرونولوگياسى» اتتى زەرتتەۋ كىتاپتارىن جازعان الان مەدوەۆكە دەيىن لايىقتى باعالاعان ەدى. الكەي مارعۇلان وسى ءبىر سيرەك, سونى تاقىرىپتى ناقتى, قىسقا تۇيىندەي كەلە ەجەلگى ادامزاتتىڭ ءوزىن اڭعا تۋىس تارتۋى ءارى حايۋاناتتاردىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن كيە دەپ ساناۋى تابيعاتتان بولىنبەي, ءبىرتۇتاس جاراتىلۋىنان دەيدى. مۇنداي كوزقاراس نەگىزىندە شىنايى گۋمانيزم مەن اسقان كۇشتى رۋحاني سۇيىسپەنشىلىك جاتىر. تاڭبالى تاستاردى مۇراعا قالدىرعان توتەمدىك سانانىڭ ادامدارى سول ءبىر انايى قالپىندا-اق قازىرگى تەحنوگەندىك زامان ادامدارىنان گورى تاڭىرشىلدىككە قوزىكوش جەر تاقاۋ تۇرعانى كۇمانسىز.
جيناقتىڭ ەكىنشى تاراۋى – «بەتپاقدالا ءشولى ارقىلى وتكەن ەجەلگى كەرۋەن جولدارى» دەپ اتالادى.
ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىندا جول – باقىتقا پاراپار ۇعىم. باق پەن جول فۋنكتسياسى ۇقساس, تۇپتەپ كەلسە, تىرشىلىكتىڭ ءوزى – قوزعالىس.
«ىركىت شاپقان باي», «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ, ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ», «قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان, ول اۋليە بولماسا نەگە قالعان», «ۇلىن ۇرىمعا, قىزىن قىرىمعا» دەگەن ناقىل سوزدەر جيھانكەزدىك اۋەلدەن قازاق قانىنا سىڭگەنىن, تالاي ايشىلىق الىس جەرلەردى اتا-باباسىنىڭ تابانى باسقانىن ۇلىقتاپ, ۇلاعاتتاپ كەتكەنىن بىلدىرەدى. بۇل تاراۋدىڭ باستى ءبىر ەرەكشەلىگى – توپونيمدىك اتاۋلار تىم ءجيى ۇشىراسادى. الكەي حاقانۇلىنىڭ بۇل جازبالارىن وتە مۇقيات جاسالعان جول ساپار كارتاسى, ياعني, كارتوگرافيالىق مالىمەتتەر قورى دەۋگە ابدەن بولادى. كونە ترويا قازبالارىن ارحەولوگ شليمان گومەردىڭ ەپوسىندا سۋرەتتەلگەن مارشرۋت ارقىلى ىزدەپ تاپقان. ءدال وسى بەتپاقدالا كارتاسىنا سۇيەنىپ, ەرتەدەگى كەرۋەن جولدارىن قايتا جاڭعىرتىپ ءجۇرىپ وتۋگە مۇمكىندىك بار. اسا ءدوپ, ناقتى, تياناقتى تۇردە جەر-سۋ اتتارىن تەگىس جازىپ وتىرعان عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن سول ءداۋىردىڭ بەت-بەدەرى كوز الدىڭىزدا ويناپ شىعادى. وزگە حالىقتى كىم ءبىلسىن, ال جەر اتتارىن قويۋعا كەلگەندە جەر جۇزىندە قازاققا جەتەر زەرەك حالىق جوقتىڭ قاسى.
كىتاپتاعى جەر اتتارى مەن ەرتەگى قابىسىپ, بىتە قايناسىپ, ءبىر قاۋىزدان جارىلىپ, ءبىر ارنادا توعىسىپ, قۇلاققا جىرداي اۋەزدى شالىنادى. كۇنباتىس پەن كۇنشىعىستى جالعاعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ سوزبەن سالىنعان كارتاسى بۇل. ماڭ دالادا شوككەن تۇيەلەردەي ارتتا قالعان جۇزجىلدىقتاردا بۇل جولدارمەن سانسىز كەرۋەندەر وتكەن. سونىڭ ىشىندە قارقارالى جولى – بەتپاقدالانى قيىپ وتەتىن ەڭ ۇزاق جول, سارىارقا مەن ەرتىس اڭعارىن وڭتۇستىكتەگى كەنتتەرمەن, جەتىسۋ ولكەسىمەن جالعاعان جالعىز كۇرەتامىر ىسپەتتى. مۇنىڭ ەڭ كەرەمەتى تاقىر, ءشولدى ۇلى دالادا اداسپاي, تۋرا باعدار تابا العان كورەگەندىك پەن زەردەدە, ەپتىلىكتە جاتىر. ويتكەنى, ءاربىر 25-30 شاقىرىم سايىن جەر استىنداعى سۋلاردىڭ كوزى تابىلىپ وتىرعان. بەتپاق اتالسا دا, قازاق حالقىن جوڭعار باسقىنشىلىعى ۇدەگەن «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلامادا» ساقتاپ قالىپ وتىرعان.
سونىمەن قاتار, اۆتوردىڭ نازارىنان تايپالىق جەر سىزىعى قالىس قالماي, ايقىن سىزىلادى. بۇل – اتاقونىس, كوشپەلىلىك شامشىراعى.
قازاقي جەر-سۋ اتاۋلارى سوربۇلاق سورتاڭى مەن جيدەلى قۇدىق شاتقالى دەگەندە عۇلاما عالىمنىڭ فولكلوردى تەرەڭ بىلگەن جادىنان, جازۋ ستيلىنەن ەرتەگىلىك سارىن تاڭعى سامالداي ەسىپ قويا بەرەدى. «سورقۇدىقتىڭ باسىنا سورعا بولا قوندى اكەم» دەپ زارلاعان جىر ۇزىگى ورالىپ, قازاق ساناسىنا سۇتپەن سىڭگەن الەم قالقىپ شىعادى. ءسويتىپ, ءشول كەزگەن عۇلاما, الكەي اعا «ەرتوستىكتەگى» جوعالعان 8 اعاسىن ىزدەگەن كەنجە ۇل ءتارىزدى رۋحاني جوقشى, جول باستاۋشىعا اينالادى, تۇلعاسى زورايىپ وسەدى.
جيدەلى اتاۋى الپامىستى, ەپوس قۋاتىن ەسكە سالارى انىق. توپونيمدەردەن زاتاەۆيچتىڭ «قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي» دەگەن پوەتيكالىق سيمۆوليكاسىن تابار ەدىك. قازاقتىڭ اقىندىق قاسيەتى ءار اتاۋدان كورىنەدى. جەر مەن كوكتەگى بەدەر-بەلگىنى جىرداي كورىپ, ولەڭ اڭقىعان اسەم بەينەگە اينالدىرىپ جىبەرە الار ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىندە. قۇلانوتپەس – وزەن اتاۋى. بارساكەلمەس ارالى – تۇنعان ميستيكا, بولىمسىز ەتىستىكتەن زات ەسىمدى بالقىتىپ قۇيىپ شىعارعان قازاقتىڭ ميفتىك, ەپوستىق سونى جادى.
الكەي مارعۇلان قالامى وسىنىڭ ءبارىن قاعىس قالدىرماي باياندايدى, قىدىر بابا, قورقىت بابا, اسان قايعىداي, شەجىرەشىل شالداي كۇي كەشەدى, قىزعىشتاي قوريدى. جولاي جۇلدىزدار ارقىلى, جەتىقاراقشىنى مەگزەپ, ءشول دالا ءۇشىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قۇدىقتار مەن باستاۋ-بۇلاقتار ارقىلى ءجۇرىپ وتكەن سان كەرۋەن قۇمتوبەلەر, شۇڭقىرلاردان اسىپ, جازىققا قۇلايدى, جەر شۇرايى جەتىسۋعا تابان تىرەيدى. سونىمەن اۆتور قازاق دالاسىن كوكتەي وتكەن كەرۋەن جولدارىن سۋرەتتەگەن قىسقاشا شولۋى گەوگرافيالىق قۇندىلىق بولىپ تابىلادى. وندا قازاق تاريحىنا, ولكەتانۋعا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەر دە بار. وسى تەكتەس مۇقيات كارتوگرافيا قانىش ساتپاەۆ سىندى الەمدىك دارەجەدەگى ۇلى عالىمنىڭ كەن-زەرتتەۋ عىلىمىندا دا بولعانىن ايتپاي-اق بىلەمىز.
الكەي مارعۇلان جازبالارىنىڭ ءتىلى جەڭىل, تۇماندى, بۇلدىر ەشتەڭەسى جوق. سونىمەن قاتار, عالىم ەتنوگرافيالىق سالت-داستۇرگە بايلانىستى كوپ جايتتارعا ەرەكشە ۇڭىلەدى. مىسالى, كوشپەلى قازاقتارعا ءتان جول ءجۇرۋ ەرەجەسىنىڭ ءبىرى ۇدەرە كوشۋ دەپ اتالادى ەكەن. بۇل ەۆرازيالىق قوڭىرجاي ەندىكتەگى مول دالانىڭ اۋا رايىنا, تابيعات سىرلارى مەن كۇننىڭ ىستىق-سۋىعىنا ساي ەڭ ۇتىمدى جاقتارىن ەسەپكە الىپ بارىپ ىستەيدى. قيامەت ءشولدى امان-ەسەن كەسىپ ءوتۋ – تەڭدەسسىز ەرلىك. ءوزىن ەڭ تاڭداۋلى حالىقپىز دەپ جاھانعا جار سالعان جەبىرەيلەر مىسىردان, پەرعاۋىن قۇلدىعىنان قاشقاندا شولدەن شىعا الماي قىرىق جىل اداسىپ ءجۇردى دەپ ءاپسانا جاساۋى بەكەر ەمەس.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا, بەتپاقدالانىڭ ەڭ اۋىر جەرى شولاقكەسپەدەن كەندىرلىككە دەيىن مارشرۋت ەكەن. سارىسۋ ساعاسىنان بالقاش كولىنە دەيىن 75 مىڭ شاقىرىمدى ورايتىن زور كەڭىستىك نەگە «بەتپاق» اتالعان؟ كوكتەمدە ارناسى سۋعا تولىپ, جازدا قۇرعاپ قالاتىن وزەندەرى مەن تۇزدى كولدەردى بار, جازى قۇرعاق. ونىڭ ويلى-قىرلى, ادىرلى تۇستارىندا جەردىڭ جارىعىنان شىعىپ جاتقان بۇلاقتارى كوپ ەمەس پە ەدى؟! قازاقتىڭ جادى كوركەمدىگىنە ءتىل جەتپەيدى, ءمىرزاشول دەگەن وكسيۋمورون اتاۋ وزگە قاي حالىقتىڭ لەكسيكاسىنان كەزدەسە قويار دەيسىز.
بۇل بولىمدە اۆتور تاريحي دەرەكتەردەن عورى, ەتنوگرافيا, مەنتاليتەتكە لايىق ۇعىمداردى ەرەكشە دەن قويا سۋرەتتەۋى كۇشتى.
ءۇشىنشى ءبولىم – «قازاقستاننىڭ ەپيگرافيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماڭىزى تۋرالى» دەپ اتالادى. سىرداريا وزەنىنىڭ كونە اتاۋى «ۇلىق ەنە» ەكەن. قازاق رۋلارىنىڭ ەرتەدە ەگىنشىلىكتى ءتاپ-ءتاۋىر يگەرگەنى ناقتى كورسەتىلەدى. بۇل ولكەدە جەر سۋعاراتىن كانالدار بولعانى تۋرالى اۆتور باتىل مالىمدەپ, ەجەلگى قازاق تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان دەگەن ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستى بۇزادى.
ال كونە ەسكەرتكىشتەگى قۇلپىتاستارداعى جازۋلار ورحون جازۋلارىمەن قاشالعان. اڭىزدار, جازباشا, اۋىزشا جەتكەن ماتىننەن بولەك قازاقتاردىڭ ەجەلگى تاريحىن قابىر باسىنداعى جازۋلار ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى دەپ مالىمدەيدى اۆتور. مۇندا قازاققا ءتان ارۋاق كۋلتى مەن جەتى اتاسىن ساناۋ عۇرپى بار.
مولاسى جاس شوقىنىڭ قورىمىندا,
بەل اسار جۇرگىنشىنىڭ جولى مۇندا.
كوك تاسقا باسىنداعى ايشىقتالعان,
جەتپەيتىن ءسوز جازىلعان جولى ونعا.
بەيىمبەت مايلين پروزاسىندا وسىلاي جازدى. ەسكەرتكىشتەر «قۇلپىتاس», «كوكتاس» اتالعان. جاراسقان ابدىراشەۆ جىر جيناعىن «قۇلپىتاس» اتادى. بۇل بولىمدە قازاق ۇلتى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن حات تانىماعان, ساۋاتسىز كۇن كەشكەن ءتارىزدى ۇستەم, كەمسىتۋشىلىك كوزقاراستاردى الكەي مارعۇلان جوققا شىعارادى. ول كوزىمەن كورگەن 800-گە تارتا ەسكى قولجازبانىڭ ەڭ كونەسى XVI عاسىردا تۋعان, ال قۇلپىتاستاردا ولگەن ادامنىڭ قىسقاشا ءومىربايانى, جەتى اتاسى, رۋلىق تاڭباسى بولادى. مۇنداعى توپونيميكا دا ءمان بەرەرلىك. جەر تاريحى – ەل تاريحى. جوڭعارلارمەن سوعىس كورىنىسى – نايمانقاشقان اتتى تاۋ سىلەمى. ەڭىرەكەي (ەڭىرەپ جىلاعان جەر) – 12-13 عاسىرلارداعى مونعول شاپقىنشىلىعىنىڭ بەلگىسى. سارىسۋ جاعاسىنداعى تامعالى تاس دەگەن جەر – قازاق ەتنوسىنىڭ بىرىككەن, توپتاسقان جەرى. ەپيگرافيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ ءمانى زور. ول يمپەريالىق پيعىلداردان قورعايدى. ول حالقىمىزدىڭ مادەني اسىل مۇراسى. ونىڭ استارىندا عالامات ءبىر تۇسپال مەن قۇدىرەت-كۇش تۇنىپ جاتىر.
ءا.مارعۇلان جيناعىنىڭ سوڭعى ەكى تاراۋى – «قاڭلى تايپاسىنىڭ شىعۋ تەگى», «قازاقتىڭ كيىز ءۇيى جانە ونىڭ جابدىق-جاساۋلارى». اۆتور «قاڭلى» ءسوزىنىڭ توركىنى «اربا» دەگەن ءسوز دەيدى.
ەجەلگى پەتروگليفتەردەن تابىلعان دوڭعالاقتى اربا كوشىپ-قونۋعا, جورىققا ارنالعان. ۆارۆارلار اتانعان عۇندار كۇشەيگەنى جورىققا بەيىم ات-ارباسىنان ەكەنى ءمالىم. اۆتور رۋ اتىنا بايلانىستى ماقالدار ارقىلى قاڭلى-ءۇيسىن تايپالارىنىڭ ماڭىز, قاسيەتىن تۇيىندەيدى. ول كوشپەلى تايپالاردىڭ وتكەنىن, ەلدىگىن اكادەميكتەر بارتولد, ياكينف, بروننيكوۆ, گولۋبوۆسكي, پروفەسسور تولستوۆ سياقتى وقىمىستىلار زەرتتەگەنىن تەگىن كەلتىرمەيدى. ونى وزگەلەر مويىنداعان ارتىقشىلىقتار مەن مادەنيەتتى ۇلىقتاپ كەلتىرگەنى انىق. ال كيىز ۇيگە بايلانىستى ەتنوگرافيالىق ماعلۇماتتار 1970-1990 جىلدارى تالاي بەلگىلى ەتنوگراف جازۋشىلاردىڭ سۇيىكتى تاقىرىبىنا نەگىز عانا ەمەس, تۇرتكى بولعان دۇنيە ەكەنىن ايتپاسا دا بولار ەدى.
ايگۇل كەمەلباەۆا,
جازۋشى
