امىرەنىڭ ءانى – الەمنىڭ ءسانى

1934 جىلدىڭ 6 جەلتوق­سانىندا قازاق ءانىنىڭ قۇدىرەتىن الەمگە تانىتىپ, 1925 جىلى پاريجدە وتكەن ەكسپو كورمەسىندە ەكىنشى ورىن الىپ, كۇمىس مەدال يەلەنگەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ مۇردەسى الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىنەن تابىلدى. ءانشى ءولىمىنىڭ جۇمباعى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلگەن جوق. امىرە ءومىرىنىڭ كەيىنگى جىلدارى تراگەدياعا تولى بولدى. وگپۋ جەندەتتەرى وعان تىنىشتىق بەرمەي, اقىرى تۇبىنە جەتتى.

تۇلعاتانۋعا قوسىلعان ۇلەس
استاناداعى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادە­ميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى ءانشىنىڭ قازاسىنان تۋرا 82 جىل وتكەندە رۋحىنا تاعزىم رەتىندە جانە ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارناپ جازۋشى-دراماتۋرگ راقىمجان وتار­باەۆتىڭ «امىرە» دراماسىن كورەرمەندەرگە ۇسىندى. امىرەنىڭ قايعىلى اياقتالعان ومىرىنەن سىر شەرتەتىن قويى­لىمدى رەجيسسەر, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نۇرلان جۇمانيازوۆ ساحنالادى.
قاللەكي تەاترىنىڭ بۇل پرەمەراسى تۇڭعىش رەت بەي­بىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا ءوتتى. تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى تالعات تەمەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇدان بىلاي دا اتالمىش ونەر وشاعىنىڭ ءار جاڭا تۋىندىسى وسى كەڭ سارايدا قويىلاتىن بولادى. بۇل قوس تاراپ جاقىندا قول قويعان مەموراندۋمنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى.
تىكەلەي قويىلىمعا كەلسەك, امىرەنىڭ ءرولىن سومداۋ اكتەر قاسىمحان بۇعىبايدىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. پاريجدە ءان­شىنىڭ جارقىراپ شىعىپ, زور داۋىسىمەن ەۋروپالىقتاردى, سونىڭ ىشىندە سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنونى تاڭعالدىرىپ, تامساندىرۋىمەن, الاش ارىسى مۇستافا شوقايدىڭ (قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جانقالدىبەك تولەنباەۆ) قانداسىنىڭ ونەرىنە شىن ريزا بولۋىمەن اشىلاتىن دراما ماجورلىق نوتادا باستالادى. العاشقى ستسەنادا امىرەمەن بىرگە ەكسپو-عا قاتىسقان وزبەك ءبيشىسى تامارا حانىم (تاڭسۇلۋ باتالوۆا) سىندى كەيىپكەرلەر كورىنەدى.

تۇلعا تراگەدياسى
امىرە مەن مۇستافانىڭ مەيرامحانادا وڭاشادا كەزدەسۋىمەن جالعاساتىن وقيعانىڭ نوتاسى ءارى قاراي وقىستان مينورعا اۋى­سادى. وسى جۇزدەسۋدەن سوڭ تاعدىرى تالكەككە تۇسەتىنىن ءانشى ءبىلدى مە؟ ءيا, كەڭەس وداعىنىڭ وكتەم ساياساتىنا قارسى شىعىپ, جاۋعا اينالعان مۇستافامەن پاريج تورىندە دامدەس بولۋى امىرەگە سور بولىپ جابىستى. ەلگە ورالعان سوڭ تەرگەۋدەن كوز اشپاي, ءتانى مەن جانى قانشا رەت ازاپتالدى. قاللەكي تەاترىنىڭ ۇجىمى دا ءانشىنىڭ وسى تراگەديا­سىن اشۋعا تىرىستى.
ارتىستەردىڭ ويىنىنا كەلسەك, قويىلىمدا ەستە قالاتىن وبرازداردىڭ ءبىرىن قر جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى بوتاگوز ماقسۇتوۆا سومدادى. كىشكەنتاي ءرول بولسا دا, ول سول زامانداعى شولاق بەلسەندىلەردىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا اكەلە ءبىلدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بورانباي مولداباەۆ تا امىرەنى تەرگەگەن كوميسساردى ءساتتى سومداپ شىقتى. بۇل قاتارعا امىرەنىڭ جارى – ورازكەنى ويناعان قر «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى سايا توقمانعاليەۆانى دا قوسۋعا بولادى. سونداي-اق, تەرگەۋدەن ابدەن السىرەگەن امىرەگە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي بولعان دارىگەر قىز اقكەربەزدىڭ (التىنگۇل سەركەباەۆا) بەينەسىنەن دە وتكەن عاسىردىڭ جيىر­ماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارداعى جۇيەنىڭ كەسى­رىنەن ادامداردىڭ ىشكى ارپالىسىن بايقاۋعا بولادى.

قازاق تەاترىنىڭ تۇڭعىش اكتەرى كىم؟
قويىلىمدى كورۋگە بەلگىلى دومبىراشى, كۇيشى, مۋزىكا زەرتتەۋشىسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جارقىن شاكارىم الماتىدان ارنايى كەلدى. بۇل كىسى 1969 جىلى «ەۋروپانى كەزگەن ەر جىگىت» ماقالاسىن جازعانىنان باستاپ امىرەنى جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت زەرتتەپ كەلەدى. امىرە تۋرالى التى كىتاپ جازدى. التىنشى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى استانادا جۋىردا ءوتۋى ءتيىس. ال زەرت­تەۋشىنىڭ ەڭ باستى ولجاسى – 1974 جىلدىڭ 21 اقپانىندا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ورتالىق ءارحيۆىنىڭ قىرعىز رەسپۋبليكاسى بولىمىنەن تابىلعان امىرەنىڭ ورىنداۋىنداعى فونوگرافقا جازىلعان «بالقاديشا», «بەس­قاراگەر», «دۋداراي», «جالعىز ارشا», «اعاش اياق», «سمەت», «ءۇش دوس» اندەرىنىڭ تاسپاسىن تاۋىپ, كوپ كەشىكتىرمەي ەلىمىزگە اكەلۋى بولدى.
– امىرە تۋرالى 5 كۇن, 5 ءتۇن ايتۋعا بارمىن. سپەكتاكل ءساتتى شىقتى. مازمۇنى مەن كوركەمدىك جاعى انىق بولدى. تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبارى شىن. جالپى, امىرە جونىندە ساكەن سەيفۋلليننەن باستاپ ءبىراز ادام جازدى. قازىر قولىمدا 800 ماقالا تۇر.
قازاق تەاترىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءارتىسى – امىرە. مەن ونى ارحيۆتەن كوردىم. بۇيرىق سودان باستالادى. قاليبەك قۋانىشباەۆ – ەكىنشى, ەلۋباي ومىرزاقوۆ – ءۇشىنشى, قۇرمانبەك جانداربەكوۆ – ءتورتىنشى, ورتالارىندا سەركە قوجامقۇلوۆ تۇر. قاپان بادىروۆ ءبىر جىلدان كەيىن كەلدى. سوندىقتان قاللەكي تەاترىندا «امىرەنىڭ» قويىلۋىندا ۇلكەن ءمان بار. مەن بۇل تەاتردىڭ ونەرىن م.اۋەزوۆ تەاترىمەن قاتار قويامىن. الماتىداعى قاراشاڭىراق ءوز الدىنا, ال ءسىز­دەر – تاريحتىڭ اشىلعان جاڭا پاراعىسىزدار, – دەدى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى «امىرەنىڭ» ساحنالانۋىنا قۋانىشىن جاسىرا الماي. سونىمەن قاتار, جارقىن شاكارىم قاللەكي تەاترىنىڭ ۇجىمىنا امىرە تۋرالى ءبىر كىتابىن تارتۋ ەتتى. تەاتر بولسا قۇرمەتتى قوناقتىڭ يىعىنا
قازاق سالتىمەن شاپان جاپتى.

«ەكسپو» اياسىندا كورسەتىلسە…
جارقىن اعا امىرەمەن قاتار عۇمىر كەشكەن الكەي مارعۇلان, سەركە قوجامقۇلوۆ, ەلۋباي ومىرزاقوۆ, قانابەك بايسەيىتوۆ, ساپارعالي بەگالين, جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ, قاپان بادىروۆ, سارا ەسوۆا, اشىمبەك بەكتاسوۆ سىندى تۇلعالاردان كەزىندە ءانشى تۋرالى ماعلۇمات الدى. درامانىڭ ءبىر «اتتەگەن-ايى» وسى عىلىم مەن ونەر مايتالماندارىنىڭ تىم قۇرىعاندا ءبىرىنىڭ بەينەسىن سپەكتاكلدەن كورە المادىق. ماسەلەن, تەرگەۋدە جۇرگەن امىرەنىڭ تەاترعا كوكالا قوي­داي بولىپ كەلەتىنى سەركە قو­جامقۇلوۆتىڭ ەستەلىگىندە ايتىلادى. وسى ەپيزود دراماعا ەنگىزىلسە, بىزدىڭشە, اسەرلىرەك بولار ەدى. ال جالپى العاندا تەاتر ۇجىمىنىڭ ەڭبەكتەنگەنى كورىنىپ تۇردى. سونىڭ ىشىندە قويۋشى سۋرەتشى بەرىك بۋرباەۆ پەن حورمەيستەر, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى امانتاي جۇماشەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ەرەك ايتۋعا بولادى. سپەكتاكلگە ءسال جان ءبىتىرىپ, كەلەسى جىلى استانادا وتەتىن «ەكسپو-2017» كورمەسى اياسىندا شەتەلدىك قوناقتارعا ۇسىنسا, حالقىمىز ونەرىنىڭ الەمگە تانىلۋى جولىنداعى بۇل ۇتىمدى قادام بولار ەدى.

امانعالي قالجانوۆ