انىز بەن اقيقات. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنداعى ابىلاي بەينەسى جانە دەرەككوز

جالعاسى. (باسى وتكەن ساندا)

ال, ءابىلمانسۇردىڭ اتى ابىلاي دەپ وزگەرۋ سىرى سۋرەتتەلەتىن تۇس بىلايشا كورىنەدى روماندا: «…ۇلكەن ءبىر ايقاستا اۋىل ادامدارى «سابالاق» دەپ ات قويعان, ون سەگىز جاسار تۇيەشى «ابىلايلاپ!» ات قويىپ, جاۋىن قاشىرىپ, بۇكىل ەلىنە «ابىلاي» دەگەن اتپەن ايگىلى بولدى. سوندا بارىپ ابىلقايىر حان بۇل ابىلاي باياعى بۇقار جىراۋ ەكەۋى بارلاۋدا جۇرگەندە كەزدەستىرگەن تولە ءبيدىڭ تۇيەشىسى ءابىلمانسۇر ەكەنىن ءبىلدى». بۇل جەردە تاريحي اڭىز وزگەرىسسىز قاز-قالپىندا الىنعان. تەك بۇقار جىراۋدىڭ ابىلايعا ابىلقايىر ەكەۋى بارلاۋ جاساپ جۇرگەندە كەزدەسۋى كوركەمدىك قيال دەۋگە بولادى.
وسىدان بىلايعى سوعىستاردىڭ بارىندە ابىلاي ەسىمى دۇرىلدەپ شىعا بەرگەن. جۇرت ابىلايمەن ساناسا باستاعان. روماندا سۇلتان اتانىڭ جۇرگەن كەزىندە-اق ونىڭ ءۇش جۇزگە حان سانالعاندىعى جونىندە مىناداي دەرەك-مىسال بار:
«ابىلايعا كوڭىل ايتىپ, سوناۋ ارقادان قازداۋىستى قازىبەك بي, ۇلى جۇزدەن تولە بي, كىشى جۇزدەن بالا بي كەلدى. بۇل ءۇش ءبيدىڭ كەلۋى ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ ەلى وزىنە كوسەم ەتە باستاعانىنىڭ بەلگىسى ەدى…».
ابىلايدىڭ ءۇش جۇزگە كوسەم سانالا باستاۋ تاريحىن جازۋشى ءى.ەسەنبەرلين بىلايشا سيپاتتايدى: «كوكەيكەستى ارمانىنا جەتكەن ابىلايدىڭ كوڭىلى اي-جاي ەدى… ءيا, تەلىكولدىڭ جاعاسىنا جينالعان ءۇش ءجۇزدىڭ «يگى جاقسىلارى» ونى «ۇلكەن وردا» حانى ەتىپ-اق كيىزگە كوتەرگەن. راس, بۇل جيىنعا ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارىنىڭ باستى ادامدارى كەلمەي قالدى. كەلمەسە ءوزى ءبىلسىن! ابىلايعا ونىڭ قازىر قانداي ماڭىزى بار؟ بۇگىن كەلمەگەنى ەرتەڭ كەلەدى. بۇگىن كونبەگەنى, ەرتەڭ كونەدى».
تىنىشتىق پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن, قازاق حالقىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋشىلەر قاتارىندا ەسىمى ەپيكالىق بيىككە كوتەرىلگەن ەر تۇلعا تۋمىسىنان بيلىككە شىعۋ پسيحولوگياسى بىرگە كالىپتاسقان, جەكە باسىنىڭ ابىرويى مەن مانسابىن قاتار ويلاعان جان رەتىندە ابىلايدىڭ پەندەشىلىك قاسيەتى قات-قابات ورىلەتىن شىعارماداعى تانىم قۋاتى وسىنداي. روماننىڭ ءار بەتىندە باعدار سىلتەپ, ويعا جەتەلەپ وتىراتىن تانىم قۋاتى مەن تاعلىم مۇراتىنىڭ سىرىنا قانىعۋ مىندەتىن ارقالايسىز. باتىر دا اتانعان, اقىرى حان تاعىنا دا وتىرعان, الايدا جارىق دۇنيەدەن وكىنىشپەن اتتانىپ, وكىنىشتە قوشتاسىپ بارا جاتقان ابىلاي تولعانىسى ويعا باتىرادى. راسىندا سوناۋ داڭققا بولەنگەن باتىرلىقتان دا, ابىروي-اتاققا ورانعان باسىنداعى باق, استىنداعى حاندىق تاقتان نە قالدى بۇگىن؟ حان تاعىنا جەتۋ ءۇشىن ۇزاق تا بۇرالاڭ جول باسقان ابىلايدىڭ جان تولقىنى نەنى مەڭزەيدى. وسى ءبىر سۇراققا كوڭىل-كۇيى قاسىرەت شەككەن كۇننىڭ ءبىرى – بۇگىن جاۋاپ بەرگىسى كەلگەن ابىلاي جايىن اڭعاراسىڭ. ەڭ اۋەلى سول حان تاعى نە ءۇشىن كەرەك بولدى!؟ ولىمنەن ارتىق قاسىرەت جوعىن سەزىنگەن بولمىسن كورەمىز. ءيا, حاندىق قۇرۋ مەن مانساپقورلىقتان عانا تۋدى ما سول ارمان؟
«جوق, بۇقار اعا, وندا سەن مەنى بىلمەگەنسىڭ. قولىڭدا كۇشىڭ بولماسا, كىمگە ايتقانىڭدى ىستەتە الاسىڭ؟ ۇلى حان تاعىنا وتىرسام, قازاق ەلىن ءوزىمنىڭ دەگەنىمە جەتكىزەم دەپ ويلاعام… ال سوڭىنان… ادىلەتتى ۇلى حان بولسام, حالىق مەنىڭ بۇرىنعى قياناتتارىمدى ۇمىتادى عوي دەپ سەنگەنمىن…
… حان بار جەردە قيانات بولماۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن. بىراق مەن سول قياناتىمدى دا, وزبىرلىعىمدى دا حالقىمدى ۋىسىمدا ۇستاۋ ءۇشىن جۇمسادىم, ەل بىرلىگىن كۇشپەن ساقتاماق بولدىم» دەگەن ابىلاي تولعانىسى ءومىر ساباعىنان العان تانىمدىق زەردەگە ۇلاسادى.
ابىلاي تاباندى كۇرەسكەرلىگىنىڭ, ايتقانىنان قايتپايتىن باتىرلىعىنىڭ جانە حالىق تالايى تارازىعا تۇسكەندە سىن ساعاتتا ەشكىممەن دە ىمىراعا كەلمەيتىن قاتال, قاتىگەزدىگىنىڭ ارقاسىندا قازاق ەلىنىڭ, جەرىنىڭ بوستاندىعىن قورعاپ قالدى. ءال ۇستىندە اۋىرىپ جاتقان, ابىلاي بۇقار جىراۋعا ايتقان: «…مەنىڭ كەڭەسىممەن جۇرەر ۇل-قىز بولار ما ەكەن؟ سويتسە دە, ەكى كەڭەسىم بار. ءبىرى – قازاق از ەل عوي, ازىپ-توزىپ كەتپەس ءۇشىن, قولدارىنان كەلسە, سولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاسىن. بىرلىگى بار ەلدى باسقارۋ – جەڭىل. ەكىنشى ايتارىم, مەن ەلۋ جىلدان استام سوعىس جۇرگىزدىم. جەتپىسكە كەلگەن جاسىمدا, مەيلى ايلا قۇرايىن, ايتەۋىر, شىعىس جاعىمنان كەلگەن جاۋعا, اسىرەسە, قىتايعا قازاقتىڭ ءبىر بولشەك جەرىن بەرگەم جوق» دەگەن جولداردان لەۆشين ايتقان جوعارىداعى مىنەزدەمە سىرىن ەمەس, كوركەم بولجال ارقىلى ورىلگەن جازۋشى ءتۇيىنى مەن تاريحي تانىم سيپاتىن كورەمىز. «…قازاق از ەل عوي, ازىپ-توزىپ كەتپەس ءۇشىن, قولدارىنان كەلسە, سولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاسىن» دەگەن ابىلاي ءسوزى مەن «الماس قىلىشتا» سۋرەتتەلەتىن «جالعاندا نە قيىن – قازاقتىڭ رۋ تالاسىن شەشۋ قيىن. بىراق ونى شەشۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ بىراق ونىڭ قانداي قاجەتى بار؟ … – شىڭعىس تۇقىمىنىڭ حان تاعىنا وسىنشاما ۇزاق وتىرۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا ەمەس پە؟ ەگەر رۋ-رۋ بوپ بولىنگەن بار قازاق بىرىگىپ كەتسە نە بولار ەدى؟ جوق-جوق, بۇل جۇرت ابايلاپ ۇستاماساڭ, قولىڭدى الىپ تۇسەر قىلشىلداعان ۇستارا. ابايلاپ ۇستاۋدىڭ جالعىز جولى – بىرىنە-ءبىرىن باقتىرىپ قويۋ. سوندا عانا بۇل وتكىر ۇستارا قاۋىپسىز» دەيتىن ون بەسىنشى عاسىرداعى ابىلقايىر ويىنىڭ ەكى بوتەن باعىتى ارقىلى-اق بيلىك قاعيداسىنىڭ جەكە تۇلعالار بولمىسىمەن تامىرلاسىپ جاتاتىن سان تاراۋ پسيحولوگيالىق ءساتىن تانۋعا بولادى. وتكەن تاريح بەينەسىنەن قازىرگى زامان كەلبەتى كورىنەدى, ساباقتاستىق سارالانادى, ۇقساستىق ۇعىلادى. حالىقتى باسقارۋدىڭ جەڭىل جولى ابىلقايىر ءۇشىن «بىرىنە-ءبىرىن باقتىرىپ قويىپ» ازىپ-توزدىرۋ ارقىلى بولسا, ابىلاي دىتتەگەن ءومىر ساباعى بويىنشا «ازىپ-توزىپ كەتپەۋ ءۇشىن ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ەكەن».
تەك قانا تاريحي دەرەكتىڭ عانا جەتەگىندە كەتە بەرمەي, جازۋشى اڭىز-اڭگىمەلەر مەن جىر-داستاندار ارقىلى حالىق ساناسىنا ورنىققان ابىلاي تۇلعاسىن دامىتا وتىرىپ جاڭا يدەيا­لارمەن ۇشتاستىراتىن كوركەم بولجال ءادىسىن قولدانعان. كوركەمدىك بولجال ادىسىمەن ءى.ەسەنبەرلين تاريحي فون ارقىلى بۇگىنگى كۇن ماسەلەسىن قوزعاپ, يدەيالىق ماقساتتىڭ تالىمدىك, تانىمدىق قۋاتىن قاراستىرعان. «…وكىنىشىم, – دەدى ابىلاي كۇرسىنىپ. – ءوز باسىمنىڭ وكىنىشى … ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسا المادىم; از ەلگە حان بولدىم. قازاققا مال ەمشەگىن ەمىزگەنمەن, جەر ەمشەگىن ەمىزە المادىم. وردا كوكشەتاۋدا تۇرعاندا اقىلشىم بولعان تيموفەي ەگورۇلىنىڭ كەڭەسىمەنەن زەرەندى, شورتاندىنى جايلاعان توڭىرەگىمە ەگىن ەگۋدى ۇيرەتسىن دەپ ورىس مۇجىقتارىن دا اكەلدىم. بىراق مال باققان, نايزا ۇستاعان سورلى قازاق, تەز كوندىگە قويمادى. جەر دەگەن التىن قازىنا عوي. ەكى تەپە سۋلى جەرى بار وزبەك, ەكى ءۇيىر جىلقىسى بار قازاقتان باي تۇرادى» دەگەن جولدار ابىلاي اۋزىمەن ايتىلعانمەن, ول وتكەن داۋىردەن گورى ءى.ەسەنبەرلين زامانىنىڭ كەلبەتى ەكەنى ايقىن. جازۋشىنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردەن تۇيگەن تۇجىرىمى.
كەڭەستىك داۋىردە جالپى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن كونە قولجازبا, تاريحي دەرەك, قازان توڭكەرىسىنە دەيىن شىققان پاتشالىق باسقارۋ جۇيەسىنە قىزمەت اتقاراتىن مىنەزدەمەلىك, اقپاراتتىق سيپاتى بار تاريحي قۇجاتتار مەن سيرەك قورعا اينالعان كىتاپتاردى ايتپاعاندا ءى.ەسەنبەرليننىڭ روماندارى دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىن حالىق ابىلاي تۇلعاسىن ادەبيەت وقۋلىقتارىنداعى بۇقار تولعاۋلارى ارقىلى عانا جاقسى بىلەتىن. تاريحي تۇلعاسى بەينەلەنگەن جىر-داستاندار «جابىق قويمادا» ساقتاۋلى بولدى. ال, وقۋلىقتار مەن ادەبي زەرتتەۋلەردىڭ كوبىنەسە ابىلايدىڭ كولەڭكەلى جاقتارى سۋرەتتەلەتىن شىعارمالار العا تارتىلاتىن.
ءوزىنىڭ تاريحي رومانىندا ءى.ەسەنبەرلين وسى ارحيۆتىك ماتەريالدار مەن تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە وي قورىتا وتىرىپ, جاڭا يدەيالىق ماقساتتار شەڭبەرىندە ابىلايدىڭ كەڭ اۋقىمدا الىناتىن كوپ قىرلى كۇردەلى تۇلعاسىن اشىپ بەرگەن. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا بار بولمىسىمەن وقشاۋ تۇراتىن بۇقار سياقتى تۇلعا كەڭەستىك داۋىردەگى وقۋلىقتاردا ابىلاي ءومىرى مەن تاريحي كەلبەتى تۋرالى ءوز ولەڭى ارقىلى كەيىنگى ۇرپاق ساناسىنا جەتكىزگەن. بۇقار بەينەسى دە روماندا تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن كوركەمدىك بولجالمەن ورنەكتەلگەن. اڭىز بەن تاريحي دەرەك جەلىسى رومان سيۋجەتىندە قوزعالىسقا ءتۇسىپ, قيسىندى قيۋلاسقان, كوركەم شىندىققا اينالعان. ابىلايدىڭ جاستىق شاعىنىڭ كۋاسى بولعان, ءومىر بويى قاتار, ۇزەڭگىلەس جۇرگەن, ءتىپتى ايگىلى حاندى سوڭعى ساپارعا اتتاندىرۋ ساتكە دە تاپ بولعان بۇقار جىراۋ تاعدىرىن كورەمىز. سول بۇقارعا ابىلاي ءتۇس جورىتادى: «تۇندە ءتۇس كوردىم. تابىتتا جاتىر ەكەنمىن. باسىما ىلىنگەن ءۇش ءجۇزدىڭ جالاۋىن ءۇش توبىر جۇرت جۇلىپ جەگەلى تۇر. تابىتىمنىڭ ءبىر بۇيىرىندە ارىستان, ەكىنشى بۇيىرىندە ايداھار وتىر. اياق جاعىمدا ءبىر توپ ءۇرىم-بۇتاعىم. ۋاليدەن تاراعان ءبىر ۇرپاعىم ماعان قۇران وقىپ وتىر. قاسىمنان وربىگەن ءبىر تەنتەگىم قولىنا قانجار ۇستاپ مەنى قورعاپ تۇر. ال, مەن ءولىپ جاتسام دا, ەكى بۇيىرىمدە وتىرعان ارىستان مەن ايداھارعا كەزەك قاراپ, مىنالاردان قالاي قۇتىلام دەپ جانتالاسۋدامىن. وسى ءتۇسىمدى جورىپ بەرشى, بۇقار اعا؟!»
بۇقار تۇنجىراپ ءبىراز وتىردى. ءۇي ءىشى دە تىنا قالدى. الدەن ۋاقىتتا جىراۋ:
– ءتۇس جورۋ تۇلكى اۋلاۋمەن تەڭ, كەيدە ىزىنە ءدال تۇسەسىڭ, شەت كەتەسىڭ, ويتسە دە, جورىپ كورەيىن…
سويلەڭىز, كومەكەي اۋليە…
– قىرىققا كەلمەي تابىتتا جاتساڭ, ءومىرىڭ ۇزاق ەكەن. باسىڭدا جالاۋ تىگىلىپ, وعان ءۇش بىردەي توپ تالاسىپ جاتسا, ءۇش جۇزگە حان بولادى ەكەنسىڭ. بىراق, حان اتىنا يە بولساڭ دا, ەلگە يە بولا المايدى ەكەنسىڭ. سەن ولگەن كۇنى ۇشەۋى ءۇش جاققا كەتەدى ەكەن. تابىتتا جاتىپ ەكى بۇيىرىڭدەگى ارىستان مەن ايداھاردان قالاي قاشىپ قۇتىلام دەپ قورىقساڭ, ولە-ولگەنشە ەلىڭنىڭ ەكى بۇيىرىندە تۇرعان مەملەكەتكە جالتاقتاۋمەن وتەدى ەكەنسىڭ… ال, اياق جاعىڭدا تۇرعان ءۇرىم-بۇتاعىڭنىڭ ىشىنەن ءبىرى قۇران وقىپ, ءبىرى قانجار قايراسا, ءۋاليدىڭ ۇرپاعىنان شىققان ءبىر تۇقىمنىڭ اتىن قاعازدا, ال, قاسىمنان تۋعان ءبىر بالاڭ اتاعىن ماڭدايىندا قالدىرادى ەكەن».
بۇل ورايدا جازۋشى حالىق ادەت عۇرپىنداعى ءتۇس جورىتۋدى ءوز ماقساتىنا ءتيىمدى پايدالانعان. بۇقار ايتقان ءتۇس جورۋ ارقىلى ابىلاي ءىس-ارەكەتىنە باعا بەرىلەدى, ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعى جايلى بۇگىندە شىندىققا اينالعان بولجام ايتىلادى.

قۇنىپيا الپىسباەۆ,
تۇركى اكادەمياسى عىلىم
ءبولىمىنىڭ باسشىسى, فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى,
پروفەسسور