تاريحى تەرەڭ, مادەنيەتى ەرەكشە ەلدىڭ ءبىرى – ارمەنيا. ارميان ۇلتى – كونە ءداستۇرىن ءالى ۇمىتپاعان, وعان قۇرمەت پەن ىزەت كورسەتەتىن حالىق. كاۆكاز تاۋىن مەكەندەگەن ەلدىڭ بولمىسى بولەك, تابيعاتى دا كوز تويدىرارلىقتاي ادەمى. سوندىقتان دا شىعار, بۇگىندە ارمەنيا ەكونوميكاسى ىلگەرى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ قازاقستان مەن ارمەنيانىڭ اراسىنداعى دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق بەكي ءتۇستى. وسىعان وراي, ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ توتەنشە وكىلى جانە وكىلەتتى ءمينيسترى, ۋاقىتشا cەنىمدى وكىلى ارتۋر ماناسەريان مىرزاعا ءىلتيپاتىمىزدى بىلدىرە وتىرىپ, بىرنەشە سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك.
ارمەنيا – ەلىمىزدىڭ سەنىمدى سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى. سوزىمىزگە دالەل بولسىن, 2020 جىلى قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 15 ملن دوللاردى قۇرادى, بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا (11,5 ملن دوللار) 30 پايىزدان جوعارى. قازاقستاننان ارمەنياعا ەكسپورت 2020 جىلى 66 پايىزعا ءوسىپ, 7,3 ملن دوللار بولعان. سوڭعى 15 جىل ىشىندە ارمەنيا ەكونوميكاسىنا قازاقستاننىڭ تىكەلەي ينۆەستيتسيالارىنىڭ كولەمى 56,2 ميلليون دوللاردى قۇراسا, ال ارمەنيا قازاقستانعا 1,2 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيا قۇيعان.
– قۇرمەتتى ارتۋر مىرزا! 1991 جىلدىڭ 21 قىركۇيەگىندە ارمەنيا, كوپ وتپەي 16 جەلتوقساندا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىن جاريالادى. سودان بەرى ارادا 30 جىل ءوتىپتى. قوس ەل دامۋ جولىنا بىرگە قادام باسىپ, ءبىر-بىرىنە قولداۋشى بولىپ كەلە جاتىر. وسى جىلدار ىشىندەگى قازاقستاننىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تۇراقتى ەكونوميكالىق دامۋعا جانە حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا ۇمتىلدى. 30 جىل ىشىندە قازاقستان ءوز ماقساتىنا تولىقتاي قول جەتكىزدى, حالىقارالىق ارەنادا ۇلكەن بەدەلگە يە, گۇلدەنگەن, دامۋشى ەلگە اينالدى دەپ سانايمىن. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا رەسپۋبليكا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ, تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ تولىق قۇقىقتى مۇشەسى, سونداي-اق شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ قاتىسۋشىسى بولدى. قازاقستان – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ, ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ جانە باسقا دا ۇيىمداردىڭ بەلدى مۇشەسى. سونىمەن قاتار قازاقستان ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستورلارعا قولايلى جاعداي جاساپ كەلەدى. بۇل سوزىمىزگە نۇر-سۇلتان قالاسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان كەڭ اۋقىمدى قۇرىلىس جۇمىستارى مەن حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلە جاتقاندىعى دالەل.
– ەكى ەلدىڭ ورتاسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جىل وتكەن سايىن قارقىندى دامۋدا. قازاقستان مەن ارمەنيانىڭ قارىم-قاتىناسىن قالاي سيپاتتايسىز؟ ءسىز تاعى قانداي سالالاردا ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ, باسىمدىقتاردى بەلگىلەۋ قاجەت دەپ ويلايسىز؟
– تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ارمەنيا مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدە جانە قارقىندى دامۋدا. ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق شەڭبەرىندە ارمەنيا-قازاقستان ۇكىمەتارالىق كوميسسياسى جۇمىس ىستەيدى, ونىڭ 8-وتىرىسى جاقىندا ءوتتى. وندا ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى تالقىلاندى. سونداي-اق ارمەنيا مەن قازاقستان – پارلامەنتارالىق دوس. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ پارلامەنتتەرى اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىل پارلامەنتارالىق دوستىق فورماتىندا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ الاڭدارىندا جوعارى باعالانىپ ءجۇر. ەكى ەل مەرزىمدى تۇردە دەپۋتاتتاردىڭ كەزدەسۋلەرىن ۇيىمداستىرادى, شارتتىق-قۇقىقتىق بازانى جەتىلدىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ارمەنيا مەن قازاقستان اراسىندا 35-تەن استام قۇجاتقا قول قويىلعان. سونداي-اق ەكونوميكالىق سالاداعى ىنتىماقتاستىق دامىپ, كاسىپكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن بيزنەس-فورۋمدار وتكىزىلۋدە.
كەلەشەكتە ەكى ەل تۋريزم جانە جوعارى تەحنولوگيالار سالاسىندا ءوزارا ءىس-قيمىلدى دامىتۋ قاجەت دەپ سانايمىن. بۇل تۇرعىدا كاسىپكەرلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تاجىريبە الماسقانى دا اسا ماڭىزدى.
– ارمەنيانىڭ تابيعاتى ەجەلدەن ەرەكشە. تۋريزم سالاسىن تۇراقتى دامىتىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ قاتارىندا. ال سىزگە قازاقستاندا دەمالىس وتكىزگەن ۇناي ما؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, ەلىمىزدىڭ تۋريستىك سالاسىن قالاي دامىتۋ كەرەك؟
– ءيا, ماعان قازاقستاندا دەمالىس وتكىزگەن ۇنايدى. ەلدەرىڭىزدىڭ دە تابيعاتى اسەم. شىعىستان باتىسقا دەيىنگى ءار ايماق تاريحي دەرەك پەن مول شەجىرەگە تولى. اسقار تاۋلار مەن ايدىن كولدەر, نۋ ورمان مەن ءشول دالا – قازاقستان گەوگرافياسىنا عانا ءتان ەرەكشەلىك. قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ءتۇرلى قىزمەت سالالارىن دامىتىپ جاتقانىن ەسكەرسەك, تۋريزم سالاسىندا ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى كورىپ وتىرعان جوقپىن. ەڭ باستىسى, قالالاردى بايلانىستىراتىن اۆتوموبيل جولدارىن جاقسارتۋعا كوڭىل ءبولۋ جانە قازاقستانعا كەلەتىن تۋريستەر ءۇشىن كەڭ اۋقىمدى اقپارات بەرۋ قاجەت.
– ارتۋر مىرزا, ءسىز قازاقستاندا قاي ۋاقىتتان بەرى تۇراسىز؟ ارمەنيانىڭ قاراپايىم تۇرعىنى قازاقستان تۋرالى نە بىلەدى؟ ءبىزدىڭ ەلگە العاش كەلگەندە ءسىزدىڭ اسەرىڭىز قانداي بولدى؟
– قازاقستانداعى ديپلوماتيالىق ميسسيانى 2019 جىلعى تامىزدان باستادىم. ياعني نۇر-سۇلتاندا 2 جىلدان استام ۋاقىت تۇرامىن. قازاقستان استاناسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ, مەن قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىمەن, سالت-داستۇرىمەن, ەلوردانىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن جاقىنىراق تانىستىم. قازاقستان مەنى عاجاپ تابيعاتىمەن, ءدامدى تاعامدارىمەن تاڭعالدىردى.
وكىنىشكە قاراي, قازاقستان مەن ونىڭ مۇمكىندىكتەرى, كورىكتى جەرلەرى تۋرالى ارمەنيادا اقپارات جوق. سوندىقتان ارمياندار قازاقستاننىڭ, اسىرەسە تۋريزم سالاسىنداعى مۇمكىندىكتەرى جايىنان بەيحابار.
مەنىڭ ويىمشا, قازىرگى عالامتور نارىعىنداعى بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ, وسى حابارسىزدىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ تۋريستىك الەۋەتى تۋرالى اقپاراتتىڭ نەعۇرلىم كەڭ كولەمىن جاريالاي بەرگەنىمىز ءجون. ول ءۇشىن ارمەنيا مەن قازاقستاننىڭ تۋريستىك كومپانيالارىمەن جۇمىستى كۇشەيتۋ جانە دامىتۋ قاجەت.
– قوس ەلدىڭ استانالارى – نۇر-سۇلتان مەن ەرەۆاننىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟ قازاقستاننىڭ باس قالاسى ءالى جاس. ەلوردامىزدىڭ ودان ءارى دامۋىندا نەنى ەسكەرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ەلدەرىمىزدىڭ استانالارىن سالىستىرۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى نۇر-سۇلتان نەبارى 24-تە, ال ەرەۆاننىڭ تاريحى 2000 جىلدان اسادى. الايدا مەنى ەلورداداعى قۇرىلىستىڭ قارقىنى تاڭعالدىرادى. ەرەۆاندا مۇنداي اۋقىمدى قۇرىلىس جوق. نۇر-سۇلتاننىڭ سول جاعالاۋى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قاتىسۋىمەن سالىنۋدا جانە قالا وتە تەز وسۋدە, ال ەرەۆاندا قۇرىلىس جۇمىستارى وتە باياۋ جۇرەدى. سەبەبى قۇرىلىسقا ايگىلى ارميان تاسى – قىزعىلت تۋف قولدانىلادى, ونى قولدانۋ – وتە اۋىر جانە ۇزاق پروتسەسس. سونداي-اق نۇر-سۇلتان – جازىق دالادا سالىنعان قالا, ال ەرەۆاندى ءتورت جاعىنان تاۋ قورشاپ تۇر. بۇل دا قۇرىلىس جۇمىسىنا اسەر ەتەدى.
نۇر-سۇلتاندى ودان ءارى دامىتۋدا ەڭ ءبىرىنشى ينفراقۇرىلىمدى ەسكەرىپ, قالانى كوگالداندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ, قالا ەكولوگياسىن مۇقيات باقىلاۋ قاجەت.
– ال نۇر-سۇلتانداعى سۇيىكتى دەمالىس ورنىڭىز قاي جەر؟
– بوس ۋاقىتىمدا قالانىڭ ورتالىق ساياباعىندا دەمالعاندى, اسىرەسە ەسىل وزەنىنىڭ ادەمى جاعالاۋىمەن سەرۋەندەگەندى ۇناتامىن.
– تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ەلوردا تۇرعىندارىنا نە تىلەيسىز؟
– ەڭ باستىسى, دوستاس قازاقستان حالقىنا ەلدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسىپ, تۇرعىنداردىڭ تاتۋلىق پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرۋىن تىلەيمىن!
– ارتۋر مىرزا, اڭگىمەڭىزگە راقمەت, ەكى ەلدىڭ التىن كوپىرىندەي قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىز!
قىسقاشا ومىردەرەك:
ارتۋر ماناسەريان 1955 جىلى ەرەۆان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1982 جىلى ەرەۆان پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن, ال 1988 جىلى كسرو بۇكىلوداقتىق سىرتقى ساۋدا اكادەمياسىن تامامداعان. 1992 جىلدان بەرى ديپلوماتيالىق قىزمەتتە. ارمەنيانىڭ الەپپوداعى (سيريا) باس كونسۋلى بولعان. ماسكەۋدە توتەنشە وكىل جانە وكىلەتتى مينيستر قىزمەتىن اتقارعان. ال 2019 جىلعى تامىزدان باستاپ ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ توتەنشە وكىلى جانە وكىلەتتى ءمينيسترى, ۋاقىتشا cەنىمدى وكىلى رەتىندە ديپلوماتيالىق قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى.