استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى دىلدابەك قاجيەۆ اۋلاسىنداعى جەر تەلىمىنە كەلىسە الماي كورشىسىمەن ايقايلاسىپ قالعان. ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى اڭگىمە ۋشىعىپ, ءبىر-بىرىنە قاتتى سوزدەر ايتىپ, قاتتى اشۋعا مىنگەن دىلدابەك كورشىسىن بوقتاپ جىبەرىپتى. بۇرىن مۇنداي ارتىق-اۋىس سوزدەردىڭ ەشقايسىنا ونشا ءمان بەرمەيتىن كورشىسى بۇل جولى «مەنىڭ ار-نامىسىما ءتيدى, جۇرتتىڭ كوزىنشە مەنى بالاعاتتادى» دەپ پوليتسياعا شاعىم ءتۇسىرىپتى.
راسى كەرەك, كوپە-كورنەۋ بىرەۋدىڭ ار-نامىسىنا تيۋ, نەمەسە ونىڭ قادىر-قاسيەتىن قورلاعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىندا بۇرىننان بار ەدى. مۇندايدا 10 اەك كولەمىندە اكىمشىلىك ايىپپۇل نەمەسە 120 ساعاتقا دەيىن قوعامدىق جۇمىستارمەن تۇزەۋ قاراستىرىلاتىن. دەگەنمەن, كەيىنگى كەزدە, دالىرەك ايتساق, 2023 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ زاڭناماعا قوعامدىق ورىنداردا اينالاڭىزدى سىيلاماي, ادەپسىز سوزدەر ايتقانىڭىز ءۇشىن ايىپپۇل كولەمىن ۇلعايتۋ جونىندە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.
ەندى اشۋلانعاندا ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرىن «تۇزدىقتاپ» اۋزىنان «اق يت كىرىپ, كوك يت شىعاتىندار» ابايلاپ سويلەۋىنە تۋرا كەلەدى. قوعامدىق ورىنداردا (كەڭسەدە, قوعامدىق كولىكتە, تاعى سونداي جەرلەردە) بىرەۋگە داۋىستاپ ايتقان بالاعاتىڭ دالەلدەنەتىن بولسا, 20 اەك, ياعني 69 مىڭ تەڭگە ايىپپۇل تولەپ نەمەسە 5 تاۋلىكتەن 15 تاۋلىككە دەيىن قاماۋعا الىنۋىڭىز مۇمكىن.
– بۇل, ارينە, امالسىزدان جاسالىپ وتىرعان شارا. ويتكەنى كەي ادامدار ادەپتەن كوپە-كورنەۋ اتتاپ ءوتىپ, بالا-شاعانىڭ كوزىنشە ەش قىسىلماستان قوعامدىق ورىنداردا, كوشەدە, ساياباقتاردا اۋزىنا كەلگەن بەيپىل سوزدەردى قارشا بوراتاتىن جاعدايعا جەتتى. شەت ەلدە مۇنداي كەلەڭسىزدىكتى بۇرىننان ايىپتاپ, قاتاڭ جازالايدى. ماسەلەن, شۆەتسيادا بىرەۋگە ەكىنشى بىرەۋدىڭ كوزىنشە شەشەسىنەن نەمەسە اكەسىنەن بوقتاپ, ءتىل تيگىزگەن ادام, قوماقتى ايىپپۇل تولەپ قانا قويمايدى, ەكى جىلعا دەيىن شارتتى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. ال گەرمانيادا ايەل ادامعا جۇرتتىڭ كوزىنشە «سيىر» دەسەڭىز, بىردەن 600 ەۋروعا جازالاناسىز. ال ەندى «جەكسۇرىن» دەپ ايەل ادامدى قورلاعان ادامعا بىردەن 1800-2000 ەۋرو ايىپپۇل سالىنادى, – دەيدى قوعام بەلسەندىسى جۇماعازى كەنجەبەك.
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى اينۇر ەسەنبەك كوشەدەگى جولاۋشىلار جۇرەتىن ارنايى بەلگىلەنگەن جەردەن ءوتىپ بارا جاتقان, الدىنان بەر جەڭىل كولىك جىلدامدىعىن ازايتپاستان, زىر ەتىپ وتە شىقتى. ەرەجە بويىنشا جۇرگىزۋشى جاياۋ جۇرگىنشىگە توقتاپ, جول بەرۋگە ءتيىس بولاتىن. ولاي ىستەمەدى. ونىڭ ۇستىنە الدىنا باسا-كوكتەپ وتە شىعىپ, ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىردى. اينۇر ەرەجە بۇزعان جۇرگىزۋشىنىڭ كولىگىن ۇيالى تەلەفونىنا ءتۇسىرىپ الدى. كەيىن اكىمشىلىك پوليتسياسىنا شاعىم ءتۇسىرىپ, جۇرگىزۋشىنى تاۋىپ الدى. جاس جىگىت قاتەلىگىن مويىنداپ كەشىرىم سۇراۋدىڭ ورنىنا, «سەن مەنى ادەيى ءتۇسىردىڭ» دەپ بالاعات سوزدەر ايتقان. ءسويتىپ, جۇرگىزۋشى جول ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزىپ, ءبىر جازالانسا, جازىقسىز قىز بالانى بوقتاپ, ەكىنشى رەت جازالاندى.
«بىلاپىت سويلەۋ ۇساق بۇزاقىلىققا جاتادى. جەكە باسقا قورلاپ ءتيىسۋ, عيماراتتاردى, وزگە دە قۇرىلىستاردى, تۇرعىن ءۇي-جايلاردى بۇزۋ, ورتاق پايدالانىلاتىن ورىنداردى, كولىكتەگى جانە وزگە دە قوعامدىق ورىندارداعى مۇلىكتى ءبۇلدىرۋ جانە اينالاسىنداعىلارعا سىيلاماۋشىلىق بىلدىرەتىن, جەكە تۇلعالاردىڭ تىنىشتىعىن بۇزاتىن باسقا دا وسىنداي ارەكەتتەر ەندى مىندەتتى تۇردە جازالاناتىن بولادى» دەيدى جاقىندا قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە وتكەن ءباسپاسوز بريفينگتە. ءار كەلىپ تۇسكەن شاعىم ارىز بويىنشا پوليتسيا قىزمەتكەرى كۋالاردان مالىمەتتەر جيناپ, قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى بەينەجازبا, اۋديوفيكساتسيا بولسا ونى ىسكە تىركەپ, قاجەتتى جاعدايدا ساراپشىلاردىڭ دا ۇيعارىمىن شىعارتادى. كىنالى ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنە قۇقىقتىق باعانى سوت بەرەدى.
قانداي سوزدەردى ادەپسىز, بىلاپىت سوزدەرگە جاتقىزۋعا بولادى؟ مامانداردىڭ ايتۋىنشا, قازاقستاندا مۇنداي سوزدەردىڭ ناقتى ءبىر بەلگىلەنگەن انىقتاماسى جوق. قاي تىلدە ايتىلسا دا, بوقتىق, نامىسقا تيەتىن دورەكى سوزدەر ادامنىڭ جانىن جارالارى ءسوزسىز. دەگەنمەن, كورشىلەس رەسەيدە «روسكومنادزور» ادامنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن بىلاپىت سوزدەردىڭ قاتارىنا «ح», «پ», «ە», «ب»-دان باستالاتىن سوزدەردى جانە سولاردى «تۇزدىقتاپ» ايتاتىنداردى وتكەن جىلدان بەرى جازالاپ كەلەدى.
– بۇل جەردە ءبىر تۇسىنىكسىز جاي بار, – دەيدى استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەلەمەس جايلاۋباي.
– مەن اۋلا سىپىرامىن. كوشەدە دە, كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ كىرەبەرىستەرىندە دە نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتاردى كورەمىن. ۇيات تا بولسا ايتايىن, تاڭەرتەڭ كەلگەندە اۋلانىڭ ىشىندە, تەرەزەلەردىڭ الدىندا تولعان تەمەكىنىڭ تۇقىلىمەن قوسا شپريتستەر مەن مۇشەقاپتار تولىپ جاتادى. بىردە مەن سىپىراتىن ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىن بىرەۋلەر تۋالەت جاساپ كەتىپتى. وزىمنەن-ءوزىم جۇيكەم قوزدى, اشۋىم كەلدى. قىزباقاندىلىققا بەرىلىپ, «دوڭىزدار, حايۋاندار» دەپ بازبىرەۋلەردى سىرتىنان ايقايلاپ بوقتاپ جىبەرىپپىن. ەندى وسىنى بىرەۋ ديكتوفونعا جازىپ السا, ماعان ايىپپۇل سالا ما؟ مىنە, وسىنداي جايلاردىڭ اراجىگىن اشىپ السا دۇرىس بولار ەدى, – دەيدى ول.
ايتا كەتەيىك, 2019 جىلى قىزىق ءۇشىن «قازاقستاندا قاي قالا تۇرعىندارى بوقاۋىزعا ءۇيىر؟» دەگەن تاقىرىپتا زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپتى. سويتسە, بوقتىق ءسوزدى ەڭ كوپ ايتاتىن نەنى بولسا دا «شەشش..» دەپ باستايتىن شىمكەنتتىكتەر ەمەس, اقتاۋلىقتار بولدى. ەكىنشى – پاۆلودار, ءۇشىنشى اتىراۋ تۇرعىندارى ەكەن. ال تۇركىستان – 4, تەمىرتاۋ – 5, قوستاناي – 6, شىمكەنت 7-ورىنعا تابان تىرەپتى. استانا – 14-ورىندا بولسا, ەڭ مادەنيەتتى ورال قالاسىنىڭ تۇرعىندارى بولىپ شىقتى.
بۇل, ارينە, ءازىل-شىنى ارالاس جەكەلەگەن ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ساراپتامالارى بولعانمەن, كىم-كىمگە دە الداعى ۋاقىتتا, اسىرەسە, قوعامدىق ورىنداردا اشۋىن سابىرعا باسىپ, ءوزىن-ءوزى ۇستاي بىلۋگە ۇندەيتىن تۇسپالدار بولسا كەرەك. ال شىندىعىندا, قامشىنىڭ سابىنداي مىنا قىسقا عۇمىردا ادامدار ءبىرى-ءبىرىن رەنجىتپەي, تەك جاقسىلىق جاساپ, قۋانىش سىيلاپ جۇرگەنگە نە جەتەدى. سوندا اۋىزدان تەك العىستان باسقا ءسوز شىقپاس ەدى.
