«شاعىن كاسىپكەرلىككە – كەڭ ءورىس». تاۋەلسىزدىك تۋىن كوككە كوتەرگەن جىلدارداعى العاشقى اڭگىمەمىز وسىلاي باستالىپ ەدى-اۋ… جەكە كاسىپتىڭ نە ەكەنىن بۇرىن بىلمەگەن ەلگە باسىندا ءبارى تانسىق بولدى. كۇن ساناپ ساڭىراۋ قۇلاقتاي قاپتاپ شىققان كاسىپكەرلەرگە قىزىعا دا, قىزعانا قارادىق. (بۇرىن باي ادامداردى ءوز كوزىمەن كىم كورىپتى؟!) ولارعا مەملەكەت تاراپىنان ءتۇرلى كومەكتەر جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كاسىپكەرلەر ەلدىڭ ەڭسەسى تىكتەلۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسا باستادى. سالىقتىڭ باسىم بولىگى ءىستىڭ كوزىن تابا بىلەتىن ادامداردان ءتۇستى. از ۋاقىتتا ەل بيۋدجەتىنىڭ ءبۇيىرى تومپايدى. قازىر دە كاسىپكەرلىك سالاسىنان قۇيىلاتىن سالىق تۇسىمدەرىنىڭ كولەمى قوماقتى. ماسەلەن, باسقاسىن ايتپاعاندا, ەلورداسى استانا قازىناسىنا تۇسەتىن سالىقتاردىڭ 67 پايىزى شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى ەكەن. بۇل مالىمەتتى جاقىندا استانا قالاسىنىڭ كاسىپكەرلەر پالاتاسى مالىمدەگەن بولاتىن. بىراق, سولاي بولا تۇرا, بۇگىندە كاسىپكەرلەرگە «ءبىرتۇرلى» كوزقاراس قالىپتاسىپ كەلە جاتقان سياقتى. نەلىكتەن؟
كاسىپكەرلەرگە ۇرى-قاراقشىلار دا جاۋ. ەلىمىزدىڭ اقپارات ايدىنىن سۇزە قالساڭىز, مۇلكى تونالعان, ۇرلانعان, قاراقشىلىق ماقساتتا ولتىرىلگەن كاسىپكەرلەر تۋرالى كوپ مالىمەتتى كەزدەستىرەسىز. بۇدان ارينە, جابايىلاۋ قوعامنىڭ كاسىپكەرلەرگە دەگەن كوزقاراسى مەنمۇندالاپ تۇر. مۇنىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى. ءبارىنىڭ تۇرمىسى ءبىر دەڭگەيدە بولعان كەڭەستىك كەزەڭدە بايلارعا, جالپى بايلىققا قاتىستى تەرىستەۋ كوزقاراس ساڭاعا بەرىك سىڭگەنى راس. باي ادام – ساراڭ, جاۋىز, قاناۋشى, كەدەيدىڭ ماڭداي تەرىن جەۋ ارقىلى داۋلەت جيعان ادام. وسى تەرىس نەگاتيۆ سانامىزدان ءالى وشەتىن ەمەس. بۇگىندە باي ادامدارعا قاراقشىلىق شابۋىلداردىڭ كوبەيۋى سول كەڭەستىك كەزدەگى تەرىس كوزقاراستىڭ جەمىسى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ ەتىن اۋىرتىپ ەڭبەك ەتكىسى كەلمەيتىن كەرجالقاۋلاردا بۇل كوزقاراس ءتىپتى سۇمدىق بولادى. بۇدان بىرەر جىل بۇرىن اتىراۋ قالاسىندا كاسىپكەردى ولتىرگەن قاراقشىدان سوت «نە ءۇشىن ءولتىردىڭ؟» دەپ سۇراعاندا ول: «قالتاسىنداعى 200 مىڭ تەڭگەسىن بەرە سالعاندا, مەن ونى ولتىرمەيتىن ەدىم» دەپ شىمىرىكپەستەن قاراپ تۇردى. بۇل جاۋاپتان سوڭ نە ايتۋعا بولادى؟
ءجا, قاراقشىلار جاباي كوزقاراستاعى ادامدار دەلىك. ولاردىڭ ساناسىن ەمدەۋ – ۇزاق جىلدارعا سوزىلاتىن ءۇردىس. ال ەلىمىزدىڭ قارجىلىق قۇرىلىمدارى, قارجى ينستيتۋتتارى سانالاتىن بانكتەر دە (ولار قوعامىمىزدىڭ جوعارى ساناتتاعى وكىلدەرى عوي) ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەردى رەتى كەلگەن جەردە «سورىپ» قالۋعا تىرىساتىنىن قالاي تۇسىنسەك ەكەن؟! سوڭعى كەزدە بانكتەردىڭ «اپپەتيتتەرى» سۇمدىق ارتىپ بارا جاتقانى دا قولىمىزعا ەرىكسىز قالام الدىرىپ وتىر.
بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ءبىر توپ كاسىپكەر قر پارلامەنت ماجىلىسىندەگى «اق جول» دەموكاراتيالىق پارتياسى فراكتسياسىنا بانكتەردەگى بەرەكەتسىزدىكتەرگە قاتىستى شاعىمدانعان بولاتىن. ەڭ ءبىرىنشى, ارينە بانكتەردىڭ نەسيەنى تەڭگەمەن بەرۋدەن باس تارتۋىنا نارازىلىق تانىتتى. ءتىپتى, تەڭگەمەن بەرگەن جاعدايدا دا, نەسيە شەتەلدىك ۆاليۋتانىڭ ايىرباس باعامىنا سايكەس بوساتىلادى ەكەن. ودان سوڭ, تەڭگەمەن بەرىلەتىن نەسيەگە ەسەپتەلەتىن پايىزدىق مولشەرلەمەنى دە اناعۇرلىم جوعارىلاتقان. وبالى نە كەرەك, كاسىپكەرلەردىڭ شاعىمى بويىنشا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى سۆەتلانا قادىراليەۆا دەپۋتاتتىق ساۋال ازىرلەپ, بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ۇلتتىق بانك توراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ نازارىنا ۇسىندى. ەلباسمىزدىڭ ءوزى ەل اۋماعىنداعى ىشكى ەسەپ-قيساپ, الىس-بەرىستەردى تەك تەڭگەمەن جۇرگىزۋ ارقىلى ەكونوميكامىزدى بىرتىندەپ دوللارسىزداندىرۋعا بەت بۇرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ جاتقاندا, بانكتەردىڭ تەڭگەمەن نەسيەلەندىرۋدەن باس تارتۋى – دوللارعا ودان سايىن تاۋەلدىلىكتى كۇشەيتۋ ەكەنىن اشىنا جەتكىزىپ ەدى دەپۋتات حانىم.
بىراق, بار ماسەلە وسىمەن شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋ قيىن. «ءالاۋلايىم بىتسە, حالاۋلايىم تاعى بار» دەگەن الداركوسە اتامىزدىڭ انىندەي, ودان سوڭ بۇل بانكتەر نەسيە سۇراپ كەلگەن كاسىپكەرلەردى مەملەكەتتىك باعدارلامامەن نەسيەلەندىرمەي, الدىمەن ءوز ونىمدەرىن ۇسىنىپ باقتى. بۇل ءوز ءونىمى دەگەن كاسىپكەردى تەسپەي سورۋعا ارنالعان باعدارلاما دەسەك بولادى. ونىڭ جىلدىق پايىزدىق مولشەرلەمەسى 28 پايىزدان باستالىپ, ودان ءارى جوعارىلاي بەرەدى. پايىزدىق مولشەرلەمەسى جوعارى بولعاندا ۇزاقمەرزىمدى بولسا, ءبىر ءسارى عوي. «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورى» اق باسقارماسىنىڭ ءتورايىمى ءلاززات يبراگيموۆانىڭ ايتۋىنشا, ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى بويىنشا نەسيە الۋعا تۇسكەن وتىنىشتەردى وتكەن جىلى ءتورت اي بويى قاراعان. نەگىزىندە ونىڭ مەرزىمى ءبىر ايدان اسپاۋى كەرەك ەكەن. سونىڭ سالدارىنان كوپشىلىگى پايىزدىق مولشەرلەمەسى جوعارى تۇتىنۋشىلىق نەسيە الۋعا ءماجبۇر بولادى. وسى ارادا «ءبىرىنشى كرەديتتىك بيۋرو» جشس-نىڭ مالەمەتتەرىنە نازار اۋدارايىق. ەلىمىزدە ەسەپكە الىنعان 1,5 ملن. شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرى بولسا, سونىڭ 56 مىڭ سۋبەكتىسى عانا بانكتەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى رەتىندە نەسيە العان. حالىق سانىمەن الىپ قاراعاندا, بۇل وتە از كورسەتكىش.
«وسى جاعدايدى وڭتۇستىك كورەيامەن سالىستىرىپ كورەلىك. ول ەلدە 49 ميلليون ادام تۇرادى. سونىڭ ىشىندە 800 مىڭ ادام شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلى رەتىندە بانكتەردەن نەسيە العان. بىزدەگى حالىق سانىمەن الاتىن بولساق, بانكتەردەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلى رەتىندە نەسيە الۋشىلار سانى كەمى 240-250 ادام بولۋى كەرەك ەدى», – دەپ تۇسىنىك بەردى بۇل جايعا ءلاززات ەركىنقىزى.
يا, بىزدە بيزنەس وكىلدەرى رەتىندە نەسيە العان 56 مىڭ ادام بانكتىڭ تۇلكى بۇلانىنا كونبەي, تابانداپ وتىرىپ بيزنەس-نەسيەگە قول جەتكىزگەن ناعىز ەرلەگەندەر بولىپ شىعادى.
–«بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى كاسىپكەرلەر ءۇشىن وتە ءتيىمدى. بۇل باعدارلامامەن نەسيە العاندارعا پايىزدىق مولشەرلەمە 14 پايىز. ونىڭ 7 پايىزىن كاسىپكەر تولەسە, 7 پايىزىن «دامۋ» قورى سۋبسيديا رەتىندە تولەيدى. كاسىپكەردەن كوميسسيالىق تولەم الىنبايدى. ونىڭ ۇستىندە بىزدەر ماركەتينگ جانە بيزنەس-جوسپار جاساۋ, زاڭگەرلىك, مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ, جەكە كاسىپكەرلىكتى اشۋ, بۋحگالتەرلىك ەسەپ سياقتى كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەستەر بەرەمىز. اتالعان باعدارلاماعا قالاي ىلىگۋگە بولادى جانە باسقا سۇراقتارعا بىزدەن كەلىپ تولىق ماعلۇمات الۋعا كاسىپكەرلەردىڭ مۇمكىندىگى بار. مۇمكىن, بىرقاتار بانكتەر الدىمەن ءوز ونىمدەرىن وتكىزۋگە تىرىساتىن شىعار. ءبىزدىڭ قوردى جالپى حالىق بىلەدى, ءوز ءىسىن اشقىسى كەلگەندەر, باعدارلاما بويىنشا نەسيە العىسى كەلگەندەر كەلىپ جاتىر, قاجەتتى كومەكتەرگە قول جەتكىزۋدە,– دەيدى «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورى» اق استانا قالالىق ايماقتىق فيليالىنىڭ قۇزىرەتتىلىكتى ارتتىرۋ جونىندەگى مەنەدجەرى دانيار تورعاەۆ.
ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا, بۇگىندە ەلىمىزدە 2,5 ميلليوننان استام ادام شاعىن جانە ورتا كاسىپ سالاسىندا ەڭبەك ەتەدى. وسى سالا جىلىنا 8 تريلليون تەڭگەنىڭ ءونىمىن وندىرەدى ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز ۇلكەن كۇش, زور الەۋەت. ءبىز كەلتىرگەن ساندار ەكونوميكانى عانا ەمەس, ەلدىڭ دە ەڭسەسىن تىكتەپ تۇرعان شاعىن جانە ورتا بيزنەس ەكەنىن دالەلدەپ تۇر ەمەس پە. ەندەشە, كاسىپكەرلەردىڭ مۇددەسى – ول ءبىزدىڭ مۇددەمىز, ەلدىڭ مۇددەسى. ەگەر بانكتەر وزدەرىنىڭ قۇلقىن عانا ويلاماي, كاسىپكەرلەرگە مەملەكەت جاساپ وتىرعان مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋىنا قولايلى جاعداي جاساسا, ەلدىڭ ەرتەڭىنە, تۇراقتىلىعىنا جاساعان قامقورلىعى بولماي ما؟ بانكتەردىڭ قازىرگى ارەكەتى, ءوزى وتىرعان بۇتاقتى وزدەرى كەسكەن اپەندەنىڭ تىرلىگىن ەلەستەتەدى ەكەن…
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
