بىردە ورىس تىلىندەگى جۋرنالدان مىناداي مالىمەتتى وقىپ, جاعامدى ۇستادىم. ەلىمىزدەگى 2 ملن 140 مىڭ زەينەتكەردىڭ 5 مىڭنان استامى قارتتار ۇيىندە ءومىر سۇرسە, 1 مىڭنان اسا 55 جاستان اسقان قازاقستاندىق ناركولوگيالىق ديسپانسەردىڭ ەسەبىندە تۇرعان كورىنەدى. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا قازاقستاندا 50 قارتتار ءۇيى بار. سول ۇيلەردە ءوز ەركىمەن ءومىر سۇرۋگە ءال-دارمەنى جوق, ۇنەمى كۇتىمگە مۇقتاج قاريالاردىڭ دا تۇراتىنى راس. بالالارى مەن تۋىستارى جوق, يا بولماسا بالالارى باس تارتقان قامكوڭىل جانداردىڭ تاعدىر-تالايى وتە اۋىر.
قارتتار ءۇيى جوق ەل
قارتايعاندا ءومىردىڭ بەينەتىنەن كوز اشپاعان 1026 قاريا ناركولوگيالىق جانە پسيحياتريالىق ديسپانسەردە ەسەپتە تۇر. دەمەك, كەدەيلىكتەن نە جالعىزدىقتان قاجىعان قارتتار ىشىمدىككە, ناشاقورلىققا سالىنىپ كەتكەن. مىسالى, جاپونيادا قارتتار ءۇيى دەگەن اتىمەن جوق. شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىندە ەگدە جاستاعى ادامدارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلەدى. سونداي-اق باتىس ەلدەرىندە دە «قاريا ۆولونتەرلەر» دەگەن ۇعىم بار. جەكەمەنشىك مەكتەپ, اۋرۋحانالاردا جەڭىل جۇمىستارعا كوبىنەسە قارتتاردى تاڭداپ الادى. بۇل ولاردىڭ قوعامنان وقشاۋ, سىرت قالماۋىنا ىقپال ەتەدى. جاپون زەينەتكەرلەرى ايىنا ورتا ەسەپپەن 67 مىڭ يەنا زەينەتاقى الادى. بۇل اقشاعا فيليپپينگە نەمەسە مالايزياعا قونىس اۋدارىپ, توقشىلىق پەن تىنىشتىقتا (تولىق پانسيون, باسسەين, كۇندەلىكتى كۇتىم جانە ت.ب.) ءومىر سۇرەدى. كۇنشىعىس ەلىندە ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى وتە جوعارى. سونىڭ ەسەبىنەن ءتاپ-ءتاۋىر تابىس تابۋعا بولادى. ماسەلەن, زەينەتكە 65 جاستا ەمەس, 70-تە شىققانداردىڭ زەينەتاقىسىنا 25 پايىز اقشا قوسىلادى. «زەينەتكەرلەردىڭ مەككەسى» اتانىپ كەتكەن يسپانيا سوڭعى جىلدارى كۇللى ەۋروپانىڭ قاريالارىن ماگنيتشە تارتۋدا. وعان سەبەپ – باسپانا مەن ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى ارزان, ءومىر سۇرۋگە وتە جايلى. جەرگىلىكتى زەينەتكەردىڭ ورتاشا زەينەتاقىسى – 850-900 ەۋرو. سونداي-اق قاريالار كولىكتە جەڭىلدىكپەن ءجۇرىپ, قىمبات ەمەس يسپانيالىق برەند كيىمدەردى ساتىپ الادى. گەرمانيانى «زەينەتكەرلەر ەلى» دەپ تەگىن اتامايدى. ويتكەنى ەل حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرى – 65 جاستان اسقاندار. الايدا نەمىس قارياسى ەڭبەك وتىلىنە قاراماستان 350-450 ەۋرو زەينەتاقى الادى. مەملەكەت باسپاناسى مەن كوممۋنالدىق تولەمدەرىن ءوزى تولەيدى. ەلدەگى ورتاشا زەينەتاقى مولشەرى – 810 ەۋرو. ۆەنگريادا ورتاشا زەينەتاقى 80 مىڭ ءفورينتتى قۇرايدى. بۇل اقشا كوممۋنالدىق تولەمدەرگە, اس-سۋعا, مەديتسينالىق قىزمەتتەردى تۇتىنۋعا, ءتىپتى ەلدىڭ اۋماعىندا قىدىرۋعا تولىق جەتەدى. ويتكەنى قالالاردا ۆەنگر قاريالارى تەگىن جۇرەدى. كەيبىر جۇمىس ىستەگىسى كەلگەندەر مۋزەيدە باقىلاۋشى, تەاتردا كاسسير بولىپ تابىس تابادى.
اقىلى قارتتار ءۇيى
ال بىزدە قالاي؟ قارتتىققا جەتىپ, قوعامنان جىلۋ سەزىنەتىن جاندار كوپ پە, الدە جاسىنا قاراي كەمسىتۋگە تاپ بولىپ, دەپرەسسياعا تۇسەتىن اتا-اجەلەر كوپ پە؟ مەنىڭشە, ەكىنشى توپتاعىلار كوپ. بۇعان دالەل جەتەرلىك. قازاقستانداعى بازالىق زەينەتاقىنىڭ مولشەرى 15274 تەڭگەنى قۇرايدى. ال ەڭبەك ءوتىلى 20 جىلدان اساتىندار – 20931 تەڭگە, 33 جىلدىق ءوتىلى بارلار 28284 تەڭگە زەينەتاقى الادى. ەلىمىزدەگى 940 مىڭنان اسا قاريا وسىنداي زەينەتاقىعا كۇنەلتىپ وتىر. شىنىن ايتساق, «شىقپا, جانىم, شىقپامەن» كۇن كەشەتىن اتا-اجەلەر الاڭسىز ءومىر سۇرگەننىڭ ورنىنا ازىق-تۇلىك پەن ءدارى-دارمەك ساتىپ الۋعا تيىن ساناپ ءجۇر. بۇل – بۇگىنگى ءومىرىمىزدىڭ شىندىعى.
«بىزدەردە مىناداي بار, مىناداي بار» دەگەندەي, نارىقتىڭ تالابى قارتتار ۇيىنە دە ورنىعىپ الىپتى. بىردە استاناداعى قارتتار ۇيىندە بولىپ, 60 ادامنىڭ اي سايىن 62570 تەڭگە تولەپ تۇراتىنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم.
قالالىق اكىمدىكتىڭ «قارتتار مەن مۇگەدەكتەرگە ارنالعان مەديتسينالىق-الەۋمەتتىك مەكەمەسى» ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ارداق بەيسەنبايقىزى مۇگەدەكتەرگە لايىقتالىپ, زاماناۋي جابدىقتالعان مەكەمەدە اقى تولەپ تۇرۋعا بولاتىنىن ايتتى. «2011 جىلى ەنگىزىلگەن ارنايى قىزمەت كورسەتۋ ستاندارتى بويىنشا جان باسىنا ايلىق تولەماقى 52 مىڭ تەڭگە بولىپ بەلگىلەنگەن ەدى. قازىر ول 62570 تەڭگە بولىپ وزگەردى. 322 ادامنىڭ 60-ى اقىلى نەگىزدە تۇرادى. اتاپ ايتارلىعى, ءۇي جاعدايىندا تۋعان-تۋىسى كومەك كورسەتە الماعاندار دا, بالالارى اۋقاتتى تۇراتىندار دا ءوز ەركىمەن كەلەدى. سوڭعىسى مەكەمە اقىسىن زەينەتاقىسىنان تولەيدى. بۇل جەردە مۇگەدەكتىڭ جاردەماقىسى مەن قاريانىڭ زەينەتاقىسى 100 پايىز قولىنا بەرىلەدى. مىسالى, مۇگەدەكتىگىنە قاراي ەڭ تومەنگى جاردەماقى كولەمى – 23 مىڭ تەڭگە, ەڭ جوعارعىسى 70 مىڭ تەڭگەگە دەيىن زەينەتاقى الاتىندار بار» دەدى ول.
«تۇرعىنداردىڭ» اراسىندا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى, ساۋدا جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان جاندار بارىن ەستىگەندە ەلەڭ ەتتىك. مەكەمە باسشىسىنىڭ ورىنباسارى: «322 ادامنىڭ 103-ءى – مۇسىلمان. قاريالاردىڭ دەنى ومىرلىك قيىندىققا دۋشار بولىپ, وزدەرى كەلگەن. جۇرتتىڭ كوبى: «قارتتار ۇيىنە بالالارى اپارىپ تاستايدى» دەپ قاتەلەسەدى. مەنىڭشە, بۇل – تاعدىرى تىعىرىققا تىرەلگەن جاندار مەكەنى. وسىندا كەلگەلى جۇرەگىمە تۇيگەنىم, ءار ادامنىڭ پەشەنەسى – بولەك ماسەلە. وعان تۇسىنىستىك, سابىرلىق, مەيىرىمدىلىك كەرەك. مەنىڭ ۇققانىم, قامكوڭىل قارتقا قىزمەت ەتۋگە ومىرگە, ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قاجەت ەكەن» دەپ ىشكى سىرىمەن ءبولىستى.
كارى جەتىمنىڭ كوز جاسى
كىتاپحانادا تانىسقان كىسىمىزدىڭ ءبىرى – قايىربەردى كارىمجانۇلى كاريموۆ. تەحنيكا عىلىمىنىڭ «مايىن ىشكەن», پروفەسسور اعامىز قاراعاندى, استانا, كوكشەتاۋ, ەكىباستۇز, پاۆلودار قالالارىندا كوپ جىل كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەن. زەينەت دەمالىسىنا شىعار الدىندا قارتتار ءۇيىنىڭ «ءدام-تۇزى تارتادى» دەپ ويلاماعان. كەنەتتەن كەلگەن تاعدىر تالكەگىنەن جالعىز قالعان.
– 1990 جىلى ايەلىممەن اجىراستىم. ول قىزىمدى ەرتىپ, چەحياعا كەتىپ قالدى. بۇگىنگە دەيىن ەش حابار-وشارسىز. زەينەتكەرلىككە شىعاردا اياعىمداعى ۆاريكوزعا كوكشەتاۋدا وتا جاساتتىم. وتا ءساتتى بولعانىمەن, دەنساۋلىعىم ناشارلاپ كەتتى. ءجۇرىپ-تۇرۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولدى. وتباسى جوق ءبىر قارىنداسىممەن بىرگە تۇراتىنبىز. بىرەۋگە تاۋەلدى بولعانشا, ءوز ەركىڭمەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى. ءسويتىپ وسىندا كەلدىم. ەڭ باستىسى, مۇندا ماعان ناعىز ادامشا قارايدى. ءتىپتى ۇلكەن ءبىر وتباسى سەكىلدى. ورتا وتە جاقسى. جولداس-جورا تاپتىم. قىزمەتكەردىڭ بارىنە باۋىر باستىم. ءبىز ءبىر اكەدەن 9 اعايىندىمىز, بىراق بىرەۋى دە مەنىڭ ءحالىمدى سۇراپ كەلمەدى. بۋرابايدا تۇراتىن كاسىپكەر ءىنىم بار. وعان باۋىردان گورى, اقشا قىمبات. كەرىسىنشە, قاتىگەزدىك قاپتاعان سىرتتاعى ومىرگە بارعىم كەلمەيدى, – دەدى ول.
پروفەسسور زەينەتاقىسىنىڭ ازدىعىنا قاپالاناتىنىن جاسىرمادى. اي سايىنعى مەكەمەنىڭ تولەمىن زەينەتاقىدان تولەيدى. ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-مەن, س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن ىنتىماقتاستىق ورناتىپتى. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەتىن ستۋدەنتتەرگە ديپلومعا جەتەكشىلىك ەتىپ, از-ماز تابىس تابادى ەكەن. ول ادامدار اقشاعا قۇل بولعان زاماندا قاريانى قۇرمەتتەۋ دەگەن نارسەنىڭ ازايعانىنا ناليدى. «بالالارى مەن تۋىستارى قاريالاردى جايشىلىقتا ىزدەمەيدى. ولەرىنىڭ الدىندا پاتەرىن الامىز دەپ جانۇشىرىپ جۇگىرەدى. بۇل – بارىپ تۇرعان بەيشارالىق, ازعىندىق. بىردە اۆتوبۋستا نويىس نەمەرەسى اتاسىنا باس سالىپ, ۇرعىشتاي جونەلگەنىنە كۋا بولدىم. اراشا تۇسەيىن دەپ ەدىم, قورلانعان قارياعا زيانىم تيەر دەپ ءوز-ءوزىمدى ازەر توقتاتتىم» دەدى قاتىباس قوعامداعى قاتىگەزدىكتى ايىپتاپ قايرەكەڭ.
كىتاپحانادان شىعىپ, بولمەلەردى ارالادىق. قامكوڭىل قارتتار ءوزىن بىرەۋ ىزدەپ كەلگەندەي ۇمىتپەن قارايدى. دالىزدەگى ورىندىقتا وتىرعان ءبىر كەيۋانانى كوزىمىز شالدى. قالىڭ وي قۇشاعىنداعى قاريانىڭ جانارى جاسقا تولى ەكەن. ءماريام مۇحامەدينا ءوز زامانىندا الماتىداعى «قازاقستان» اتتى امبەباپ دۇكەننىڭ ديرەكتورى بولعان. كۇيەۋى ۇقك-ءنىڭ باستىعى بولىپ تۇرعاندا بارماعان جەرى, باسپاعان تاۋى جوق. بىراق ول داۋرەنى بۇگىن جوق. قارتتار ۇيىنە قامالىپ, وزەگىن وكىنىش ورتەگەن. وكىنىش ەمەي نەمەنە, تۇمسىقتىعا شوقىتپاي, قاناتتىعا قاقتىرماي ماپەلەپ وسىرگەن بالالارى قارتايعاندا ۇيىنەن قۋىپ جىبەرگەن. «كۇيەۋىم 43 جاسىندا قايتىس بولدى. كارىلىك كەلگەندە بالالارىم الماتىداعى ەكى ءۇيىمدى ساتىپ جىبەردى. استاناعا كوشىپ كەلگەنىمدە: «بار! كەت!» دەپ قۋدى. «ەندى كەرەگىڭ جوق» دەگەن ءسوزدى ايتتى. قازىر ماعان ءومىردىڭ ەشقانداي ءمانى قالمادى. بالالارىم مۇندا كەلمەيدى. وسىنداي دەرت دەندەگەن جاي-كۇيىم بار» دەپ قامىققان قارت مۇڭىن شاقتى.
P.S. دالاعا شىققانىمدا ىزعارلى جەل كۇشەيە ءتۇسىپتى. ءتىلىمنىڭ ۇشىنا قاراۋسىز قارت, تاسجۇرەك ۇل, كەكىرەيگەن كەلىن, نويىس نەمەرە دەگەن تىركەستەر ورالا بەردى. ءوز اۋلەتىنەن, ۇياسىنان ەرىكسىز بەزىنگەن بەيباق قارتتاردىڭ مۇڭلى جانارى كوپكە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەدى.
