شىعىس ءوڭىرىنىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ەڭ العاش بولىپ زەرتتەلگەن ەسكەرتكىش – بەرەل قورىمى تاريحي-مادەني مۇراعا وتە باي.
ول سوناۋ 1865 جىلى العاش رەت ارحەولوگ-عالىم ۆ.رادلوۆ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەردەن باستاۋ الدى. ۆ.رادلوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى «1865 جىلعى بەرەل دالاسىنداعى, بۇقتىرمانىڭ جوعارعى ساعاسىنان الىس ەمەس جەردەگى قازبا جۇمىستارى» اتتى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدىڭ جازباسىندا تولىق سيپاتتالعان. بۇقتىرمادا التايلىق فەنومەن – توڭ باسقان قورعان تابىلعان. بەس مەتر تەرەڭدىكتە جاتقان قابىردىڭ وڭتۇستىك بولىگى اعاشپەن, سولتۇستىگى قايىڭنىڭ قالىڭ قابىعىمەن جابىلعان. قايىڭنىڭ قابىعىن العاندا, عالىم سولتۇستىك بولىگىنەن اتتاردىڭ (جىلقىنىڭ) سۇيەكتەرىن كورەدى.
بارلىعى 16 ات (جىلقى) بولدى. بارلىق اتتاردىڭ باستارى شىعىسقا قاراتىلىپ – 4 اتتان, 4 قاتار ورنالاسقان. الدىڭعى قاتارداعى 8 اتتىڭ اۋىزدىعى تەمىردەن جاسالعان جانە اعاش پەن قابىقتان ويىلىپ, جۇقا التىن فولگالارمەن قاپتالىپ, ارنايى جاسالعان سالپىنشاقتارمەن اسەمدەلگەن.
قورىمنىڭ شىعىس جانە باتىس بولىكتەرىنەن عالىم ءتورت تاقتايدان قۇرالعان قيما تاۋىپ العان. قيما ىشىنە قاراعايدان جاسالعان تابىت ورنالاسىپ, تابىت قابىقپەن كومكەرىلگەن. تابىتتىڭ ءتورت بۇرىشىندا مىستان قۇيىلعان قۇستار ورناتىلعان. ءار قۇستىڭ ءبىر قاناتى كوتەرىلىپ, ال ەندى بىرەۋى تومەن قاراتىلا ورناتىلعان. اعاش توسەۋدىڭ استىنان تاعى ءبىر ات جانە جەرلەنگەن ادام مۇردەسىنىڭ قالدىقتارى, ادام سۇيەكتەرىنىڭ جانىنان تاعى دا بىرنەشە مىستان جانە التىننان جاسالعان پلاستينالار تابىلعان.
زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا, بۇل قورعان ەرتەدە تونالعان. ۆ.رادلوۆ بەرەل قورعاندارىنىڭ جەتى قورىمىن وسىلايشا زەرتتەدى. وسى ءبىر ەسكەرتكىشتەن تابىلعان تاماشا جادىگەرلەر رەسەي استاناسى ماسكەۋ قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي مۋزەيىنىڭ «رادلوۆتىڭ جەكە كوللەكتسياسى» زالىندا تۇر.
1959-1963 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەتتىك ەرميتاج (لەنينگراد قالاسى) س.سوروكيننىڭ باسقارۋىمەن وڭتۇستىك-التاي ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىردى. ەكسپەديتسيا ۇلكەن بەرەل قورعاندارىن تولىعىمەن زەرتتەپ, بۇقتىرمانىڭ جوعارعى تۇسىنداعى: كۇرتى جانە تاۋتەكە وزەندەرىنىڭ قوسىلىسىنداعى قورعانداردى اشتى.
1935 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ «ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحي» ينسيتۋتىنىڭ س.چەرنيكوۆ باسقارعان ەكتسپەديتسياسى قۇرىلىپ, 1937-1938 جج. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا قالايى, مىس, التىن وندىرگەن كەن ورىندارىن زەرتتەدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ەجەلگى كەن ورىندارىنىڭ قولا داۋىرىنە ءتان ەكەنى جونىندە پىكىر ءبىلدىردى. بۇل عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە عالىم كەن ءوندىرىسى قولا داۋىرىنەن باستاۋ الادى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. كوپجىلدىق ىزدەنىستەردەن كەيىن عالىمنىڭ «ۆوستوچنىي كازاحستان ۆ ەپوحۋ برونزى» اتتى ەڭبەگى جارىققا شىقتى.
ال ءشۇلبى سۋ ەلەكتر ستانساسى قۇرىلىسى باستالاردان بۇرىن 1980-1983 جىلدار ارالىعىندا ا.ماكسيموۆا, كەيىننەن س.اقىنجانوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ءشۇلبى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جۇمىسىن جالعاستىردى. كەڭ اۋقىمدى ارحەولوگيالىق ىزدەنىستەر كەزىندە تاس, قولا, تەمىر, ورتاعاسىرلىق كوشپەندىلەر ەسكەرتكىشتەرى جانە پەتروگليفتەردى زەرتتەۋ ءىسى قامتىلدى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ج.تايماعامبەتوۆ, ز.ساماشەۆ, يۋ.تريفونوۆ, ا.ەرمولاەۆا سىندى ارحەولوگ عالىمدار ەڭبەك ەتتى. وسى ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كەڭ كولەمدى ەڭبەك جارىققا شىقتى. بۇل پاتشالىق رەسەي مەن كسرو كەزىندە زەرتتەلگەن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جانە جارىق كورگەن مونوگرافيالاردىڭ ءبىر عانا بولىگى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى وتىز جىل ءوتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى وتتە قارقىندى دامۋ ۇستىندە.
1998 جىلى بەلگىلى ارحەولوگ ز.زاماشەۆتىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى, قۇپياعا تولى بەرەل قورىمى عىلىمعا جاڭا سەرپىلىس اكەلدى. ولاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى 13 جيرەن جىلقىنىڭ سول قالپىندا ساقتالىپ, بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى.
جىلقىلارعا پانارالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ, 13 جىلقىنىڭ ءار ايماقتان كەلگەندىگى انىقتالدى. سونداي-اق جىلقىلاردان ءتۇرلى جىرتقىش بەينەسىندەگى اڭ ستيلىندە جاسالعان جادىگەرلەر تابىلدى.
وسى تىلسىم قۇپياعا تولى «بەرەل» ەسكەرتكىشى اۋماعىندا 2008 جىلى مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا رەسپۋبليكالىق تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعى اشىلدى.
اراعا جىلدار سالىپ, ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي وتكەن «التاي-تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى كونفەرەنتسيا اياسىندا №11 وبا ورنىنا «كۇن شىنىدان سالىنعان» اشىق اسپان اياسىندا مۋزەي اشىلدى. قازىرگى تاڭدا بۇل مۋزەي الىس-جاقىن شەتەلدىك قوناقتاردىڭ كوزايىمىنا اينالۋدا.
شىعىسىمىزدىڭ تاعى ءبىر بۇرىشىندا «شىلىكتى» اتتى ەليتالىق قورىم بار. ول قورىمنان تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى ءۇشىنشى «التىن ادام» تابىلدى.
2018 جىلى «ەلەكە سازى» پاتشالار جازىعىنان «اتىن كيىمدى ساق بەكزاداسى» تابىلدى. «ەلەكە سازى» پاتشالار جازىعىنان تۇركى دالاسىندا «ەجەلگى تۇركىلەردىڭ شيۆەەت ۋلاان» عۇرىپتىق كەشەنىنە ۇقساس, ەلىمىزدەگى بىرەگەي «ەلەكە سازى تۇركى ءداۋىرىنىڭ عۇرىپتىق» كەشەنى اشىلادى.
شىعىس ءوڭىرى – بىرنەشە تاريحي مادەنيەتتەردىڭ توعىسقان جەرى. تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى: قازاق التايىنداعى قاراقابا قورىمى, ايان-تۇيەتاس قورىمدارى, شىڭعىس تاۋ قورىمى, جاڭادان اشىلعان كوكەن تاۋ قورىمى. وسى ءبىر قۇت قونعان شىعىس وڭىرىنەن تابىلعان ارحەولوگيالىق مۇرالارىمىز, ەلىمىزدىڭ باس قالاسى نۇر-سۇلتان شاھارىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مۋزەيى تورىندەگى ەكسپوزيتسيالاردىڭ اجارىن كىرگىزۋدە.
شىعىس قازاقستان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا بىرنەشە كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. قازىر دە بىرنەشە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار جازىلۋدا. بۇل ءوڭىردىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى قۇپياعا تولى بولعاندىقتان, ءالى دە اشىلماعان قىرلارى كوپ. الداعى ۋاقىتتا دا جارقىن جاڭالىققا تولى زەرتتەۋلەردىڭ كۋاسى بولاتىنىمىزعا سەنىمدىمىز.
ارمان قۇرمانعاليەۆ,
قر ۇلتتىق مۋزەيى
ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا
ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى
