ى.التىنسارين – ۇلت رەفورماتورى. تار قاپاس, تايعاق جەردە ءجۇرىپ ەل ءبىلىمىن جاڭا ارناعا بۇرۋ – قاي جاعىنان دا رەفورما. الدى-ارتىن قوسا ەسەپتەگەندە ەكى ءجۇز الپىس ءتورت جىلدىق قيىن وتكەلدەن جول تابۋ وسى بولار.
ەۋروپا شىعىسقا اسىعا ەنتەلەگەن ءحىح عاسىر قازاق سىندى قاۋقارسىز ۇلتتاردىڭ وقىعاندارىن سان سىنادى. قارۋىن سۇيرەتە كەلگەندەر «جابايى جۇرتقا مادەنيەت اكەلۋدەمىز» دەستى. ال بۇلاردىڭ يدەولوگتارى ءتۇرلى ايلانى ىسكە قوستى. سونىڭ ءبىرى – رەسەي شىندىعىنا ساي ۇلتىن دامىتپاق بولعان جەرگىلىكتى ازامات-وقىعانداردى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋ ارەكەتى-ءتىن. جاسىرىپ نە كەرەك, قىم-قۋىت كەزەڭدە يمپەريا قارماعىنا ىلىنبەگەن زيالى قازاق سيرەك ەدى. وسى جاعدايدى كەزەڭ شىندىعىنا سايكەس دۇرىس تالداي العان الاش زيالىلارى, مىسالى, «ا.بايتۇرسىنۇلى ىبىراي تۇسىندا ءومىر سۇرسە – ىبىرايداي, ال ى.التىنسارين احمەت تۇسىندا ءومىر سۇرسە – احمەتتەي بولارى ءسوزسىز» دەپ بايىپتادى ء(ا.بوكەيحان 1925 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنا جازعان ءبىر حاتىندا «ى.التىنسارى بالاسى تۋرالى زەرتتەۋدى سەن جازساڭ, دۇرىس بولار ەدى!» دەپ قولقا سالعانى دا ءمالىم). ياعني, ىبىرايداي دارا كورىنگەن تۇلعالار بولماسا, احمەت كەزىندە توپتانا كورىنەتىن زيالىلاردىڭ ءومىر ساحناسىنا شىعۋى كەشەۋىلدەر ەدى. سونىمەن بىرگە الاش زيالىلارى «العاشقى اعارتۋشىلار – وتارشىلدىقتىڭ قۇرباندارى» دەپ ءدوپ كورسەتتى. ءتىپتى 20-جىلدارى ولاردىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ارنايى دارىستەر دە جۇرگىزىلدى. ايتالىق, 1924 جىلى تاشكەنتتەگى قازاق-قىرعىز مادەنيەت كوركەيتۋشىلەرىنىڭ «تالاپ» ۇيىمىندا ى.التىنسارين جونىندە ءدارىستى مىرزاعازى ەسبولۇلى وقىعان.
1926 جىلى تاشكەنتتە تۇڭعىش قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اشىلۋ سالتاناتىنداعى سوزىندە س.سادۋاقاسۇلى ىبىراي تاعدىرىنا قاتىستى بىلاي دەيدى: «التىنسارين ومىردەن قايتار ساتىندە وزىنە بىردە-ءبىر ورىستى, ءتىپتى دوستارىن دا كىرگىزبەۋدى وتىنگەن. عۇمىرىندا اتەيست بولعان ول جانازاما 99 مولدا كىرسىن دەپ وسيەت قالدىرىپتى… بىزگە ونىڭ بۇل ارەكەت قازىر تۇسىنىكسىز دە شىعار. الايدا ۇزاق جىل ورىسپەن قويان-قولتىق ارالاسا ءجۇرىپ, ەڭ سوڭىندا ميسسيونەر اتاۋلى قازاق حالقىنا ەشقانداي جاقسىلىق ويلامايدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن بولار».
دەرەك كوزدەرى ى.ءالتىنساريننىڭ اجالىن جۇرەگىنىڭ اۋرۋمەن بايلانىستىرادى. ماسەلەن, نەمەرە باۋىرى احمەدبەك بالعوجين ن.يلمينسكيگە جولداعان حابارلاماسىندا: «جاز بويى اۋىردى. جۇرەك اقاۋىنان (پوروك سەردتسا). قايتاردىڭ الدىندا ءۇش كۇن بويى ءتىل-اۋىزعا كەلمەي جاتتى» دەسە, «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتىنە جاريالانعان مۇناقىپتا (30.ءVىى.1889) «وكپە قابىنۋىنان ءولدى» دەلىنگەن. ىبىرايدىڭ ءوزى ۆ.كاتارينسكيگە جازعان حاتىندا (15.ءVى.1889): «ناۋقاستانىپ ءجۇرمىن. ۇيىقتاي المايمىن, تاماققا دا زاۋقىم جوق: جۇرەگىم تىم قاتتى سوققىلايدى, اۋا جەتپەي قينالامىن» دەيدى.
سونىمەن, جۇرەك… ياكي ءدىل. ىبىراي جۇرەگى نەگە اۋىردى ەكەن؟ ناۋقاس جۇرەك تۋرالى اباي (يبراھيم) نە دەپ ەدى؟
اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي,
شارشاپ قالعان كەۋدەمدە تۋلاي الماي.
كەيدە ىستىق قان باسىپ كەتەدى ونى,
دوڭبەكشىگەن تۇندەردە تىنشىعا الماي.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جۇرەگىن ەكى باستى سامۇرىق تىرناعىندا جانشىلعان حالقىنىڭ اۋىر ءحالى, ءبىرلى-جارىم قاۋقارسىز وقىعاندارىنىڭ «ەڭبەگى ەش, تۇزى سور» تىرلىگى, ءوزىنىڭ قاۋمالاعان سۇرقيالاردىڭ ورتاسىندا «يۆان الەكسەەۆيچ» اتالعانىنا «ءماز بولعانى», ءسويتىپ, سماعۇل نۇسقالاعانداي, الدانعانى سىزداتقان شىعار-اۋ. مۇحتار اۋەزوۆ 20-جىلدارى ى.التىنسارين حاقىندا: «اۋرۋدىڭ ەمى مىناۋ دەپ اشىپ ايتىپ, ءبىر نارسەنى شەشىپ بەرمەسە دە, بىردە ءدىندى, بىردە وقۋدى, بىردە تازا ادامشىلىقتى ەم قىلىپ ۇسىنا باستاعان – التىنسارين. …بىراق مۇنىڭ ايتقان ەمىندە ءبىر باعىتتىق, انىقتاپ باستاعان ەكپىن, اعىن جوق» دەپ جازعانى ءمالىم. الايدا وسى ىزدەنىس ءھام تالپىنىس ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان بولاتىن. اتتەڭ… ىبىراي دا, اباي دا, شوقان دا, ءا.بوكەيحان ايتقانداي, جالعىز ەدى. ولاردى تىڭدايتىن ورتا دا, حالىق تا قالىپتاسقان جوق-تى. بۇل ەندى قازاق ءميللاتىنىڭ ماڭدايىنا جازعان تاعدىر-تىن. وسىعان نالىپ جۇرەگىن اۋىرتقان, حالقىنىڭ باقىتى جولىندا ءوزىن قۇربان ەتكەن دارا اعارتۋشىلار تۋعان جۇرتىنا قانداي تەگەۋرىندى رۋح سىيلادى دەسەڭىزشى…
ەلى ءۇشىن قامىققان, جاۋ پيعىلىن سەزگەندە تاۋباسىنە كەلگەن ى.ءالتىنساريننىڭ اجال الدىندا ايتقان ءسوزى مىناۋ بولىپتى:
ۋا, اللا, بەرەر بولساڭ بەرەر كەزىڭ,
«ءۋا ءامماسسااايلا ءفالا ءتان ءھار» دەدىڭ ءوزىڭ.
ۋز-زۇحا سۇرەسىندە حابار بەرىپ,
بەكەر مە ءان-راسۋلعا ايتقان ءسوزىڭ.
ءبىز وسى دەرەكتى جەزقازعاندىق قۇرىلىس ينجەنەرى, ورتا جاستان اسقان ازامات ءبايتورين قوڭىراتبايدىڭ اۋزىنان جازىپ العان بولاتىنبىز. تەگى ى.التىنسارينگە جاقىن بۇل كىسىنىڭ اتاسى ەرتەدە جەزقازعان ماڭىندا مەشىت-مەدرەسە ۇستاپتى. ال 1906 جىلى تۋعان اكەسى قۇلمۇحامبەت كەڭەس وكىمەتى تارتىبىمەن تاربيەلەنىپ جاتقان بالالارىنا: «ءدىن-يسلامدى ۇيرەنە الماساڭدار دا, ىبىراي اتالارىڭنىڭ مىنا ءسوزىن ۇمىتپاي, قايتالاپ وتىرساڭدار, مۇسىلمان بولىپ قالاسىڭدار» دەيدى ەكەن. ارينە, قوڭەكەڭ دىنگە جۇيرىك ەمەس كورىنەدى. سويتە تۇرا اتا وسيەتىن ساقتاپ كەلگەنىن ماقتانىشپەن ايتتى. ءسوز اراسىندا: «ءبىز ۇلكەندى سىيلاعان ەلمىز عوي. مەن مۇنى ۇيىقتاپ جاتقاندا سۇراسا دا قايتالاپ بەرە الامىن. بىراق قۇراننان «وززاحا» دەگەن سۇرەنى تابا المادىم» دەپ تە قويادى. ال «ءۋا ءامماسسااايلا ءفالا ءتان ءھار» قوڭىراتباي اعامىزدىڭ جادىندا «ءو ءامما ءسا فالاتانحار» نۇسقاسىندا جاتتالىنىپ قالىپتى.
ءدىندار ح.التايدىڭ ماڭداي تەرى ارقاسىندا جەتكەن «قۇران كاريم. قازاقشا ماعىنا مەن تۇسىنىگى» ەڭبەگىن قولعا الا وتىرىپ, ءبىز «وززاحا»-نىڭ «زۇحا» (93-سۇرە) سۇرەسى ەكەنىن قينالماي-اق تاپتىق. ءتىپتى «ا.بايتۇرسىنۇلى حارپىمەن» «ءفالا ءتان ءھار»-ءدى وقي الدىق. حاليفا اقساقالدىڭ اۋدارۋى بويىنشا, «ءۋا ءامماسسااايلا ءفالا ءتان ءھار» – «سۇراۋشىنى زەكىمە» (10-ايات). بۇل سۇرەدە اللانىڭ قايىرىمدىلىعى جانە ادامنىڭ سول قايىرىمدىلىققا لايىق بولۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتىلادى.
اجال الدىنداعى ىبىراي جاراتقاننان نە سۇرادى ەكەن؟.. «اللاعا تاقۋالىق ىستە دە, كاپىرلەر مەن مۇنافىقتارعا باعىنبا» (احزاپ سۇرەسى). «كىم كۇنادان تازارسا, ءوزى ءۇشىن تازارادى. جانە بارار جەرى – اللا جاق» (فاتىر سۇرەسى). بالكىم… «بۇل دۇنيەدە جاقسىلىق ىستەگەندەرگە جاقسىلىق بار» ء(زۇمار سۇرەسى).
قالاي دەگەندە, پەندە ىبىراي اجال ساعاتىندا دا وبال مەن ساۋاپتى, كەلەشەك ۇرپاق الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتى ويلاعان ازامات دارەجەسىندە قالدى.
وسىدان ون جىل بۇرىن قوستانايلىق عالىمداردان مىناداي قىزىق دەرەك ەستىدىك. ءاسىلى, ول ەل اۋزىنان جەتسە كەرەك. …ى.التىنسارين 1889 جىلى باقيلىق بولادى. ەندى ونى قالاي جەرلەۋ كەرەك؟ رەسمي وكىمەت, ونىڭ «جاناشىر دوستارى» بۇل جەردە دە ءوز ەسەبىن تۇگەلدەگىسى كەلەدى. ايدى اسپانعا شىعارىپ, «ساحاراعا ۇلگى ەتەيىك!» دەپ حريستيان راسىمىمەن شىعارىپ سالۋدى جوسپارلايدى. «ونىڭ دەنەسىن ءبىر قۇپيالاۋ ورىنعا قويىپ, دياكون ءوز جورالعىلارىن باستاماق بولىپ جاتادى. ۋاقىت كەشكى مەزگىل ەكەن. ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن سەزگەن ىبىرايدىڭ اعايىندارى مىقتى, قارۋلى جىگىتتەردى ەرتىپ, سۇيەك جاتقان جەرگە ساۋ ەتە تۇسەدى. پراۆوسلاۆ ءدىندارى ساسقالاقتاپ تۇرعان ورنىندا مەلشيىپ قالىپتى. جىگىتتەر ءمايىتتى الادى دا, توبىلدىڭ قالىڭ نۋىنا سۇڭگىپ كەتەدى. سول ءتۇنى ۇستاز دەنەسىن مۇسىلمانشا ارۋلاپ, وزەننىڭ كەلەسى بەتىندەگى زيراتقا قويادى. ءسوز شىعىپ كەتە مە دەپ بۇل تۋرالى كەيىنگىلەرگە سىبىرلاپ قانا ايتادى…». وسىنداي قۇپيادان دەرەك قۇرالىپ, م.حاكىمجانوۆا (تۋىسى), وزگە دە بىلىكتى ازاماتتاردىڭ تاباندىلىعىمەن كەڭەس تۇسىندا سول زيرات ورنىنا ى.التىنسارينگە شاعىن كەسەنە ورناتادى. ايتقاندايىن, انە ءبىر جىلى ۇلت گازەتتەرى جازعانداي, ول جەردە قايسىبىر ۋاقىتتا شوشقافەرما بولعانى دا راس ەكەن. مۇسىلمان زيراتىنىڭ ورنىنا دوڭىز ورگىزۋگە كىم مۇددەلى ەكەنى تۇسىنىكتى شىعار…
2010 جىلدارى ول جەر تازالانعان الاڭقاي ەدى. ءبىر بۇرىشىندا ىبىراي, ەكىنشى بۇرىشىندا تاعى ءبىر مۇسىلمان قانداستىڭ كەسەنەسى قالقيادى. وكىنىشتىسى, بۇل زيراتتاردىڭ شىراقشىسى جوق. بۇل جەردە اتەيزمنىڭ دە, كەڭەس تۇسىندا جۇقتىرعان بەيرۋحاني داراقىلىقتىڭ دا سۋىق جەلى ەسىپ تۇرادى. مىسالى, ۇيلەنگەن ورىس, قازاعىڭىز بىردەي وسى جەرگە گۇل قويادى-مىس… ى.ءالتىنساريننىڭ كەسەنەسىنىڭ اينالاسى تولعان «قۋانىش بوتەلكەلەرى». ارينە, شىراقشى بولماعان سوڭ, كەسەنە ەسىگىندە قارا قۇلىپ ىلىنگەن. ءبىر يمانسىزدار ساداقاعا تاستاعان تيىن-تەبەندى الماق بولىپ تەرەزەنىڭ تەمىر تورىن سىندىرىپ ىشكە ەنگەنى دە ايقىن بايقالادى. مۇندا قاسيەتتى يسلامدى ماجۋسيلىكپەن ارالاستىرعانداردىڭ دا ءىزى سايراپ تۇر: كەسەنەنىڭ ەسىگىنە, بۇعان جاقىن ماڭداعى تەرەككە جىپىرلاتىپ شۇبەرەك بايلانعان…
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «ىبىراي كەسەنەسى جاڭارتىلدى» دەگەن اقپارات وقىدىق. ارينە, ەلدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمەن اعارۋشى قورىمىنىڭ وركەنيەتتى سيپات الۋى – ارۋاقتان بۇرىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تالعام-تالىمىنە سىن.
تۋرا وسى جەردە ءبىزدىڭ قاۋاشاعىمىزعا مىناداي وي كەلدى: الەمگە ءھام جاڭالىققا كوپىر سالامىن دەگەن جانە ونى سالعان تۇلعانىڭ ومىردەگى دە, ءوزى وتكەننەن كەيىنگى پانيدەگى ارتى دا نەگە اۋىر بولدى ەكەن؟.. ءسىرا, كىنارات ارتىندا قالعان اداسقان قاۋىمدا-اۋ!
ەسىمىزگە 30-جىلدارى بالتا كەرەي جاقىپ اقىن جەتكىزدى دەگەن اعارتۋشىنىڭ ءبىر ولەڭى ءتۇستى:
الاسى اعايىننىڭ الاڭداتتى,
كورە الماي كوپ ىشىنەن جامانداتتى.
«شوقىندى», «كرەست تاقتى», «ايكاپىر» دەپ,
اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ باقتى.
ناداندىق قانداي قىزىققاراپ تۇرساڭ,
كوڭلى سوقىر كورمەيدى كوزگە ۇرساڭ.
بابىن قالاي تابارسىڭ بۇل قازاقتىڭ,
باسقا تەبەد جانىڭدى قۇربان قىلساڭ…
حالىق «مۇنى ايتقان – ىبىرايدىڭ ءوزى» دەسەدى. بىراق ول ايتتى ما, جوق ونىڭ ويىن بىرەۋ ولەڭگە ءتۇسىردى مە, ول جاعىن ءبىر اللا بىلەدى. ال ءبىز قاراپايىم ادام رەتىندە, مەملەكەتتىلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ جاتقان قوعامنىڭ مۇشەسى رەتىندە ىبىرايداي تۇلعاعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىپ, ەڭبەگىن ەلگە ورنىمەن, جۇيەسىمەن جەتكىزۋدى ءبىلۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن مىنا شارالاردى اتقارعان ءلازىم:
- اعارتۋشىنىڭ 1975-1978 جىلدارى شىققان اكادەميالىق ءۇش تومدىعىن قايتا قاراپ, تولىقتىرىپ شىعارۋعا جۇمىلعان ارنايى عىلىمي كوميسسيا (قر بعم ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى مەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى عالىمدارى بىرلەسكەن) قۇرعان ماقۇل.
- قوستانايداعى ارنايى مۇراجايىنان باستاپ رەسپۋبليكا مۇراجايلارىندا اعارتۋشىعا بولىنگەن ستەندتەردى جاڭا ءارى ساپالى ماتەريالدارمەن تولىقتىرعان ابزال.
- اعارتۋشى تۋرالى دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر شىعارعان دۇرىس.
- ونىڭ اسا كۇردەلى تاعدىرىن, جاسامپاز كۇرەس جولىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز بەن ەلدىگىمىزدىڭ تالابى تۇرعىسىنان زەردەلەيتىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى جولعا قويعان ءجون.
ديحان قامزابەكۇلى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پرورەكتورى,
قر ۇعا اكادەميگى
