ادەمى دۇنيە كىمنىڭ كوزىنىڭ جاۋىن المايدى. سول سەكىلدى كەمەل ويدىڭ كەمەرىندە كەلىستى جازىلعان كوركەم شىعارما دا كوڭىلىڭدى مارقايتادى, جانىڭدى جادىراتادى. سونداي ءبىر كوڭىلدى مارقايتىپ, جانىڭدى جادىراتاتىن قابىرعالى قالامگەر, ءوزى ءجيى ايتاتىن شىرايلى شىمكەنتتە تۇراتىن مارحابات بايعۇت دەر ەدىك.
جازۋشىنىڭ ءبىرىنشى جيناعى قولىمىزعا تۇسە قويماعانىمەن, ەكىنشى كىتابى «سىربۇلاقتان» (1980) بەرگى كوركەم دۇنيەلەرى, سالا-سالا بولىپ كەلەتىن سالماقتى ماقالالارى, اعالارى جايلى ايتقانى, ىنىلەرى تۋرالى تولعانىستارى – قاي-قايسىسى دا ۇلت بولمىسىنىڭ بۇكىل قاتپارىن ايناداعىداي ايقىن كورسەتەدى. الارى كەتسە دە, ايتارىن ايتاتىن, وي الەمى تاۋدان اققان اقباس وزەنىنىڭ تولقىنىنداي شەراعاڭ, شەرحان مۇرتازا مارحابات بايعۇت تۋرالى: «بۇل جازۋشىدا قۇداي ءوزى بەرگەن كوز بار. كوز, ارينە بار. ول كىمدە جوق, ادامداردىڭ بارىندە دەرلىك بار. شىن جازۋشىنىڭ كوزى كوكىرەگىندە. ول ماڭدايعا بىتكەن ەكى كوزدەن باسقا-ا-ا. جازۋشى سونىسىمەن سۋرەتكەر» دەپتى. بۇل قالامگەردىڭ قالامگەر تۋرالى تاپ باسىپ, تانىپ ايتقان ءسوزى دەسەك, جاراسادى.
«ابايى بار, ماعجانى بار ادەبيەت – ادەبيەت» دەپتى باۋىرجان مومىشۇلى. ابايى بار, ماعجانى بار, وزگە دە تىرەلىپ تۇرعان الىپتارى بار قازاق ادەبيەتى ەشكىمنەن كەم ەمەس. وسى ادەبيەتكە حال-قادىرىنشە ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتقان مارحابات بايعۇتتىڭ ەكى جىل بۇرىن جارىق كورگەن «اپكەمنىڭ اۋىلى» اتتى كىتابىن وقىپ شىققاندا, ونىڭ وزىندىك قولتاڭباسىنا, ءومىردى بوياماسىز كورسەتەتىن سۋرەتكەرلىگىنە تاعى ءبىر كوز جەتكىزدىك. ول بۇرىنعى شىعارمالارىندا دا وسىنداي ءۇردىستى ورىستەتىپ كەلە جاتقان قالامگەر ەدى.
بيىل تاۋەلسىز ەلدىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى ەڭ جوعارى ماراپاتى – وتانىمىزدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا «اپكەمنىڭ اۋىلى» دەگەن كولەمدى كىتابىن تۇركىستان وبلىسى اكىمدىگى ۇسىنعان ەكەن.
ەندىگى اڭگىمەنى توپ بايگەگە تۇسكەن سۇبەلى ەڭبەككە بۇرالىق. ايتارى اۋقىمدى كىتاپتىڭ ءون بويىندا اۋىل مەن قالانىڭ بىتپەيتىن تىرلىگى, كۇنكورىس قامى, ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كوركەم دە شىنايى سۋرەتتەلەدى.
ايتالىق, كىتاپ اتىن يەلەنىپ وتىرعان اڭگىمەدە تىرلىكتىڭ جەتەگىندە كەتكەن باۋىرلاردىڭ ءومىر وتكەلدەرى جەلى تاراتادى. اپكە مەن ءىنىنىڭ ىشكى يىرىمىنەن شىققان سوزدەر جۇرەك قىلىن تەربەپ, تەرەڭ ويعا باتىرادى. ءوستىپ ءجۇرىپ زىمىران ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن سوڭ, اتتەڭ-اي دەمەيتىن كىم بار دەيسىڭ؟ ول بۇرىنعىلاردىڭ دا باسىندا بولعان. امال نە, كەيدە سونى بىلە تۇرا قايتالايتىنىمىزدى قايتەرسىڭ. ءبىر جاعىنان, بۇعان قوعامداعى الا-قۇلالىق, توڭىرەگىنىڭ شاش ال دەسە باسقا جۇگىرەتىن تورەشىل جەتەسىزدىك تە اسەر ەتپەي قويماسا كەرەك. اتالمىش اڭگىمەدە وسىنىڭ ءبارى ادەمى باياندالعان. اپكە مەن ءىنىنىڭ سىرتى ءبۇتىن بولعانمەن, ىشتەي ءوز-وزدەرىنە ايتاتىن سوزدەرى بىردە ءسۇيسىنتىپ, بىردە مۇڭايتادى.
دايەككە جۇگىنەلىك, اۋىلداعى ءۇريسان اپكەسى «قالاداعى, كۇنشۋاقتاي شاھارداعى كۇنىم عوي دەۋشى ەم. كۇنىم دەگەنىم – ءىنىم عوي دەۋشى ەم. توڭىرەككە تۇگەلدەي» دەسە, بىردە: «دوس-دۇشپانعا كورىنىڭكىرەپ, وقتا-تەكتە كەلىڭكىرەپ تۇرساڭ قايتەدى, قاراشىعىم؟!» دەيدى. ارتىنان: «اسىرەسە كەيىنگى جىلدارى كىرتيىپ, جۇدەپ-جاداعان جەزدەڭنىڭ جانىندا جارتى كۇن قالساڭ قايتەر ەدى, جارىعىم؟» دەيدى ارقا تۇتقان ىنىسىنە. بۇل ىشكى ءسوزدى اپكەسى ۇلكەن ۇلى ۇيلەنگەندە, «قالاداعى قوڭىر توبەل قىزمەتىنەن» ايىرىلىپ قالام با دەپ تويعا اسىعىس جەتىپ, جايىلعان داستارقانعا دا قاراي الماي, كەلگەن ىزىمەن قايتىپ بارا جاتقاندا ايتادى.
ال ءىنىسى بولسا: «ءسىز دە مەنى تۇسىنبەيسىز, اپكە! كىمدى-كىم اياپ, مۇسىركەيدى بۇگىندە؟ كوكىلەتتىكتەن وكىلەتتىك العان وركوكىرەكتىك جايلاپ بارا جاتقان جوق پا؟» دەپ الىپ: «ەكى-ءۇش ساعاتقا ارەڭ بوساتار باستىقتارىم ەكى-ءۇش كۇنگە قالاي شىداسىن, ءۇريسان اپكە؟» دەپ ايلاسىزدىعىن ىشتەي العا تارتادى.
جەزدەسى جۇلدىزحان ومىردەن وزعاندا دا ەكەۋى بىردەي وسىنداي اۋىر كۇيدى باستان كەشەدى. اپكەسى باۋىرىنىڭ جولىنا قاراپ, كەلەر دەپ ۇمىتتەنەدى. باۋىرى ماشينا جالداپ جەزدەسىنىڭ قازاسىنا كەلسە, الىستا تۇراتىن قىزى جەتپەي جەر قوينىنا بەرمەيتىنىن ەستيدى. ەدىرەڭدەگەن باستىقتارى كوز الدىنان وتكەندە, كەرى قايتۋعا بەكىنەدى. مۇنى ەستىگەن اپكەسى مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالادى. وعان كوز سالعاندا ويىنا كەلگەن ءسوزى «…جەر تۇبىنە كەتپەي-اق قويساڭىزشى دەپ ەدىك قوي سىزگە» بولادى.
وسىلايشا قىزمەت دەپ ءجۇرىپ اپكەدەن الىستاپ قالعانىن وزىنە ار ساناعان ءىنىسى ايكورىك اۋىلىنا ءبارىن جيىپ قويىپ, ساعىنىشپەن, اڭساپ جەتەدى.
وزىمەن-ءوزى تىلدەسكەندە «جۇلدىزحان جەزدە, كەشىرگەيسىڭ ءبىز بەيباقتى…» دەيدى دە, «اپكە, اۋىرىپ قالعان جوق پا ەكەنسىز, سونشا نەگە سۋىل كەرنەپ بارادى, بۇل جۇرەكتى؟» دەپ, ارتىنان: «الدە مىنا مەيىرىم جۇدەگەن مەزگىلدە تاسقا اينالا باستاعان باۋىرلاردىڭ بۇيرا ساعىمعا ەرىگەندەگى, جىبەكتەي جەلگە جىبىگەندەگى سيقى ما؟». وسىلاي وزىنە ءبىر سۇراق قويىپ الىپ: − «ءۇريساندى كورگەندە ۇگىتىلىپ كەتەتىن شىعارمىن مىنا كۇيىمە قاراعاندا» دەيدى. «ول كىسى قايتەر ەكەن؟ بىرقانشا جىلدار بويى كورمەستەن, كەلمەستەن, ات ءىزىن دە سالماستان, قالايشا شىداعانمىن؟!» دەپ تولعانادى.
اڭسارى اۋىپ كەلگەندە بايقاعانى − جۇلدىزحان جەزدەسى سالعان ۇيگە ءۇي قوسىلىپتى. ءاپ-ادەمى. قاقپا سىرلانعان. بىراق قۇلىپتاۋلى. كورشى-قولاڭنان ءۇريسان اپكەسىنىڭ قايدا ەكەنىن سۇرايدى. ولار مەكتەپتە ەدەن جۋشى ەكەنىن, قاس قارايا كەلەتىنىن ايتادى.
مەكتەپكە بارادى. ەدەن جۋىپ جۇرگەن ەگدە ايەل قيسايعان ورامالىن تۇزەپ, قيعاشتاي قاراپ, ءبىراز تەرگەپ-تەكسەرەدى. اقىرى ەكى سىنىپتى بىرىكتىرىپ ساباق ءوتىپ جاتقانىن ايتادى. ءىنىسى بۇعان سەنىڭكىرەمەيدى.
مەكتەپتى تەكسەرۋشىلەردىڭ كۇن كورسەتۋدەن قالعانىن, تاعى ءبىر توبى كەلىپ, «زابىشى بار, ەكى كلاستىڭ مۇعالىمى بار» ولاردى كوك مايسادا كۇتىپ جاتقانىن, ەكى كلاستى شۋلاتپاي ۇستاپ وتىرۋ ۇريسانعا جۇكتەلگەنىن جەتكىزىپ, ونىڭ ساباعىن بولۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتىپ, ءىنىسىن اپكەسىنىڭ داۋسى جەتەتىن, كورە الاتىن قاعا بەرىسكە وتىرعىزىپ كەتەدى. باس باعىپ قاراسا, اپكەسى پارتالاردىڭ اراسىندا ءجۇر. «قولىندا شۇبەرەك وراپ, ەدەن جۋاتىن شۆابرا». اپكەسى ايكورىك اۋىلىنداعى بار مەن جوقتى, ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىن اياۋدان قالىپ بارا جاتقانىن, اۋىل ىشىندە ۇرىلاردىڭ قاعىنىپ, قاسقىرداي باسىنعانىن, جەڭىل جەگىسى كەلەتىندەردىڭ كوبەيگەنىن كولدەنەڭ تارتىپ, ىزدەپ كەلە قويماسا دا ءىنىسىن سىرتتاي: «كۇنشۋاقتا مەنىڭ كۇنىم بار عوي, – دەيمىن مەن. – كۇنىم دەگەنىم – ءىنىم دەگەنىم. كۇندەي كورەتىن ءىنىم تۇرادى عوي, كۇنشۋاق اتتى شاھاردا» دەپ ماقتان ەتكەنىن ەستىپ, جۇرەگى ەلجىرەيدى.
العاشىندا بالالار قابىلداي قويمايدى. ارتىنان ول ايتقان اقيقاتتى ەستىپ, سەزىپ جۇرگەن سوڭ يلانا باستايدى. «ەڭ ۇلكەن ساباق ءومىردىڭ وزىندە ەكەن, اپاي!» دەيدى ءبىر بالا. ەكىنشى بالا مۇعالىمدەرىنىڭ ءومىر ساباعىنان گورى وزگە ساباقتى ايتاتىنىن ەسكە سالادى. ساباق بىتكەندە وقۋشىلار دا, ءۇريسان دا ەسىككە بەتتەيدى. قالادان اپكەسىن اڭساپ كەلگەن ءىنىسى قالتارىستاعى ورنىندا ومالىپ وتىرىپ قالادى.
اڭگىمە شاعىن, بىراق كوتەرگەن جۇگى ءزىل باتپان. اڭدىسىپ قالعان قالا ءومىرى, ءبىر-بىرىنە قارا بولىپ, بارىن بازارلاپ, جوعىن تۇگەندەپ, كەمىنە كەي بەرمەي, كەڭدىك تانىتىپ, تۇزەلىپ جاتقان ايكورىك اۋىلىنىڭ ادامدارى – ەكى الەم دەسە بولعانداي.
«ء…ۇريسان اپكەمنىڭ جانارىنان توگىلگەن جاستىڭ تامشىلارى جەردى تەڭسەلتىپ جىبەرگەندەي ەدى», «كەلمەي كەتكەن ءىنىسى ەمەسپىسىڭ؟», «تىرىدەي تاباعا شىجعىرىلىپ, ساپ-سالقىن مەكتەپتىڭ ىشىندە شىپ-شىپ تەرلەپ, الگى ايەلدىڭ سوڭىنان سۇمىرەيە ءىلبىدىم» دەگەن سويلەمدەردەگى سۋ استىنداعىداي تۇڭعيىق اعىس, تاس كوشەسى جوق, كۇن جاۋسا لاي كەشەتىن اۋىلدىڭ ءبىر ءساتىن ەدەن جۋاتىن ەگدە ايەلدىڭ شەلەگىندەگى «قويمالجىڭ سۋ» ارقىلى كورسەتۋ, كىرگەندەردىڭ اياعىنا قارايتىن تۇسى – ءبارى دە قالامگەردىڭ كورىنىستى كوركەمدەۋدەگى قاپىسىز شەبەرلىگى دەۋىمىز كەرەك.
ءبىر قاراعاندا, جازۋشىنىڭ ءتىلى قاراپايىم بولعانمەن, استارى تەرەڭ, وقيعانىڭ ورىستەۋىنە قاراي قۇبىلتىپ جىبەرەدى. ىشكى تولعانىستاعى ايتىلار اقيقاتتا دا جاساندىلىق جوق. سەنەسىڭ, سەندىرەدى. باستىسى − باۋىرلار قۋ تىرلىكتىڭ قۇلى بولىپ, ءبىر-بىرىڭنەن قول ۇزبە دەگەندى التىن ارقاۋ ەتىپ الادى. مۇنىڭ ارعى جاعىندا ۇلتتىق مۇددە, ۇلت كەلەشەگى ايقىن اڭعارىلادى. بابالاردان قالعان ۇلتتىق قارەكەتتەن, بولمىستان قول ۇزسەڭ, ومالىپ وتىرىپ قالاسىڭ دەيدى. ءبىر ادامنىڭ ومالىپ وتىرىپ قالعانى تۇك ەمەس, قارا باستىڭ قامىن كۇيتتەۋمەن كەتۋدىڭ سوڭىندا جۇرتىمىز جۇتىلىپ, مەيىرىم, شاپاعاتتان ادا بولىپ, جاقىنىن جاتقا قيىپ, باۋىر بەرىشكە اينالىپ كەتە مە دەگەن كۇدىك تە قىلاڭ بەرەدى.
مۇنىڭ ەلەسى قازىر جوق دەپ ايتا الامىز با؟ جازۋشى سونىڭ الدىن الۋدى مەڭزەپ وتىر. اڭگىمەنىڭ سوڭىنا شىققاننان كەيىن, ءتۇرلى ويلار قاسقىرشا قامايدى. وسىدان قۇتىلۋدىڭ جولى قايسى دەگەندە, ءۇريسانداي انانىڭ شۋاقتى كوڭىلى, ءبارىن باۋىرلىق مەيىرىمگە جەڭدىرگەن اپپاق نيەتى, قاراوردانىڭ قابىرعاسىن قاقىراتپاي, وتىن وشىرمەي ۇستاپ وتىرعان قايسار تىرلىگىندەي تىرلىك قۇتقاراتىنداي كورىنەدى.
مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرعان «اپكەمنىڭ اۋىلى» اتتى جيناعىنداعى قىرىققا تاياۋ اڭگىمەنىڭ قاي-قايسىسىن الساڭ دا تۋىرىلىپ تۇرعان ۇلت بولمىسىن كورەسىڭ. جۇرتىنىڭ بارىنا قۋانا وتىرىپ, كەمىنە كەلگەندە «كەسەلدى ءتۇيىن شەشىلسە» (اباي) ەكەن دەيدى. الۋان ءتۇرلى يىرىمدەرىن كوركەم تىلمەن كەستەلەۋ ساتىندەگى سويلەم قۇرۋ ءتاسىلى اقاۋسىز. قىرىققا تاياۋ اڭگىمەلەردەگى تۇنىپ تۇرعان ءتۇرلى تاعدىرلاردىڭ ءبارىن تالداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەستىگى بەلگىلى.
بەدەلدى جازۋشى ءارى پۋبليتسيست, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, «قۇرمەت», «پاراسات» وردەندەرىنىڭ يەگەرى, حالىقارالىق «الاش» جانە «تۇركى الەمىنە قىزمەتى ءۇشىن» ادەبي سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى مارحابات بايعۇت استانادان دا, الماتىدان دا جىراقتا تۇرادى. ونى وڭىردەگى بەلدى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ەمەس, بىرەگەيى دەسەك بولادى. قالامىنان تۋعان تۋىندىلارى تۋرالى جۇرت پىكىرى قاشاندا جۇعىمدى. ەشكىم ونىڭ تالانتىنا ءشۇبا كەلتىرگەن ەمەس. اسىرەسە, شاعىن اڭگىمەلەرى كەرەمەت وقىلادى. زامان قاجەت ەتىپ وتىرعان اڭگىمە جانرىن دامىتۋشى عانا ەمەس, مارحابات بايعۇت كوشەلىلىك تانىتىپ, كوش باسىندا تۇر. ەشكىمنىڭ دە «ءاي, كاپىر» ء(ا.كەكىلبايۇلى) دەمەيتىنىنە يمانىمىز كامىل.
ەندەشە, جۇرت كوڭىلىنەن شىققان كەلىستى اڭگىمەلەردەن تۇراتىن, قازاقى قالىپ, اسىرەسە اۋىل حالقىنىڭ اجارى ءار قىرىنان قۇنارلى سۋرەتتەلەتىن «اپكەمنىڭ اۋىلى» اتتى بۇل كىتاپ مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىقتى دەپ بىلەمىز.
سۇلەيمەن مامەت
