قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا ەلىمىزدىڭ قاسيەتتى جەرلەرى ءبىزدى رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتايتىن بىردەن-ءبىر جول» دەگەنى بەلگىلى. وسىعان وراي قازاقستاننىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى كيەلى جەرلەردىڭ كارتاسىن جاسادى. وسى كارتاعا باتىس قازاقستان وبلىسىنان 6 نىسان ەنىپتى. سولاردىڭ ءبىرى – دادەم اتا – جۇماعازى حازىرەت زيراتى.
دادەم اتا كىم؟
باتىس قازاقستان وبلىسىندا سامارا-شىمكەنت كۇرە جولىنىڭ بويىندا, ورال قالاسىنان جىمپيتى اۋىلىنا قاراي 80 شاقىرىمداي جەردە اۋليە
جۇماعازى حازىرەت قورىمى بار. بۇل كىسىنى جەرگىلىكتى حالىق «دادەم اتا» اتاپ كەتكەن. ال حالىققا كوزى تىرىسىندە كەڭىنەن تانىلعان جۇماعازى حازىرەتكە قوسىمشا «دادەم اتا» ەسىمى قالاي بەرىلدى؟ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا, بۇل اتاۋدىڭ شىعۋىنىڭ دا وزىندىك تاريحى بار ەكەن.
حازىرەت زيراتى جاتقان جەر سىرىم اۋدانى, توعاناس اۋىلدىق وكرۋگىنە قارايدى. توعاناس – بۇرىن «پراۆدا» گازەتى اتىنداعى كەڭشار» اتانعان داڭقتى شارۋاشىلىق. ەگىنى مەن مال شارۋاشىلىعىن قاتار دامىتىپ, بۇكىل وداققا ايگىلى بولعان وسى كەڭشاردى ۇزاق جىل ۆيكتور شۋبين دەگەن كىسى باسقارعان. كەزىندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆپەن جەكە تانىستىعى بولعان سول كىسى شارۋاشىلىقتىڭ ەگىن القابىن كەڭەيتۋ ءۇشىن كونە زيرات ورنىن تەگىستەپ, جىرتتىرماق بولادى. بىراق جۇمساعان ادامدارىنىڭ تراكتورلارى قورىمنىڭ شەتىنە تۇسسە بولدى شەتىنەن قيراي بەرگەن. بۇعان سەنبەگەن ۆيكتور يگناتەۆيچ ءبىر كۇنى ءوزى كەلەدى. شىنجىر تابان تراكتوردىڭ تابانى زيراتتىڭ شەتىنە ىلىگە بەرگەندە شارت ءۇزىلىپ, تراكتور شىر اينالادى. كەرەمەتتى كوزىمەن كورىپ, بۇل جەردە ءبىر قۇدىرەت بارىن تۇسىنگەن شۋبين ەندى اۋليە زيراتىن قورشاپ, ەشكىم تيىسپەۋىن ءوزى قاداعالايتىن بولىپتى. جىل سايىن اۋىل قارتتارىنا ءبىر ءىرى قارانى تەگىن بەرىپ, اۋليەنىڭ باسىندا قۇران وقىتىپ, قۇربان شالاتىن بولعان. شۋبين اۋليەنى جۇماعازى دەۋگە ءتىلى كەلمەي, ءارى قۇرمەتپەن دياديا, كەيىنىرەك ءدادام اتا دەپ اتاپ كەتكەن كورىنەدى.
ەرەكشە تىلسىم كۇشىمەن تانىلعان
جۇماعازى حازىرەتتىڭ قاي جىلى دۇنيە ەسىگىن اشقانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. اقيقاتى – ول كىسى كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋىنا كىرەتىن تاما رۋىنان ەكەندىگى. ەندى ءبىر ءمالىمەتتەردە «سىرىم اۋدانىندا جەرلەنگەن تاڭكەۇلى جۇماعازى حازىرەتتىڭ اتالارى ءحىح عاسىردىڭ باسىندا بوكەي حانمەن بىرگە جايىقتىڭ سامار بەتىنە كوشىپ كەلىپ, سارىوزەننىڭ ەكى بەتىنە, قازىرگى قازتالوۆ اۋدانىنىڭ اقكول اۋىلى ماڭىنا قونىستانعان. بىراق, 1820-1825 جىلدار شاماسىندا قازىرگى جايىقتىڭ سول جاعىنا (قازىرگى بقو, سىرىم اۋدانىنىڭ جەرى) كەرى كوشكەن» دەپ ايتىلادى.
جۇماعازى حازىرەتتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن بولجاۋعا ناقتى مۇمكىندىك بەرەتىن دەرەكتىڭ ءبىرى – اۋليەنىڭ اناسىنا ءوز قولىمەن قويعان قۇلپىتاس. جۇماعازى حازىرەتتىڭ اناسى ايسۇلۋ مەن اۋليەنىڭ قابىرى قاتار ورنالاسقان. اراب جازۋىمەن جازىلعان ەسكەرتكىش ماتىنىندە: «ءال-ماعفۋر, ءال-مارحۋم تاما رۋى تولەك تايپاسى, ايسۇلۋ تانكە جاماعاتى وفات 78 ياشىندا. ءۇشبۋ تاس ءبينا قىلدى ۇلى حازىرەت يشان … جۇماعازى 1875-ءنچى يىلدا» دەگەن جازبا ساقتالعان. مۇنىڭ ماعىناسى – جۇماعازى حازىرەت بۇل ەسكەرتكىشتى ءوز اناسى ايسۇلۋ تانكە زايىبىنا ارناپ قويعان, مارقۇم 1875 جىلى 78 جاسىندا ومىردەن وتكەن. سوندا اۋليەنىڭ اناسى 1798 جىلى تۋعان ادام بولىپ شىعادى. بۇعان قاراپ حازىرەتتى ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا تۋعان دەپ ايتۋعا بولادى.
جۇماعازى حازىرەت جاس كەزىندە ءبىراز جىل تۇركىستان قالاسىندا, ازىرەت سۇلتان مەشىتىندە ءارى ءبىلىم العان, ءارى قىزمەتىندە بولعان كورىنەدى.
ەل اۋزىندا جۇماعازى حازىرەت تۋرالى اڭىز-ءافسانا تولىپ جاتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگىندە حازىرەتتىڭ ەرەكشە قاسيەتى, ەلدەن ەرەك تىلسىم كۇشى تۋرالى سىر شەرتىلەدى.
«جۇماعازى حازىرەت تۇركىستاننان ورالعان سوڭ قازىرگى سىرىم مەن تەرەكتى اۋداندارى ارالىعىنداعى جەردى جايلاپ وتىرعان قازاق رۋلارىنىڭ اقساقالدارىنا جولىعىپ, قونىس سۇراپتى. بىراق رۋباسىلار جۇماعازىنىڭ وتىنىشىنە قۇلاق سالمايدى. سول كەزدە بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتقان جۇماعازى حازىرەتتىڭ ارقاسىنان لاۋلاپ وت كورىنگەن ەكەن. مۇنى بايقاعان ءبىر اقساقال: «وۋ, جۇرتىم, مىنا ادام تەگىن كىسى بولمادى, كيەسى ۇرار, ءوتىنىشىن ورىنداپ, جەر ءبولىپ بەرمەسەك بولماس!» دەگەن ەكەن دەيدى. قازىرگى تاماساي, ءۇبىنياز ء(ۇبىش, ءۇبىنياز – جۇماعازى حازىرەتتىڭ بالاسى ەكەن) جايلاۋى دەگەن جەرلەر سول كەزدە جۇماعازى حازىرەتتىڭ ۇلەسىنە بەرىلگەن جەر بولسا كەرەك.
ەندى ءبىر اڭىزدا جۇماعازى حازىرەتتىڭ ەرتە كۇزدە جاڭا قاتقان اڭقاتى وزەنىنىڭ ءۇستىنەن تارانتاس اربامەن ءوتىپ كەتكەندىگى ءسوز بولادى. سوندا قابىرشاق مۇز اربانى قاۋىرسىن قۇرلى كورمەي كوتەرگەن, ال اربا سوڭىنان ەرگەن كۇشىك يت مالتىعىپ, سۋعا باتا بەرگەن ەكەن.
تاعى بىردە جۇماعازى حازىرەت قوسشى بالاسىمەن بىرگە اربامەن كەلە جاتادى. ايدالادا اربانىڭ بەلتەمىرى ءۇزىلىپ, شويىرىلىپ قالادى. سوندا حازىرەت سىنعان بەلتەمىردى ءتۇسىرىپ الىپ, ءبىر-بىرىنە دەم سالىپ جالعاعان ەكەن. ايتۋشىلار «سىنعان تەمىرگە كوكتەن نايزاعاي ءتۇسىپ, بالقىتىپ جالعاعان ەكەن» دەپ تە اڭىز قىلادى. حازىرەت قوسشى بالاسىنا بۇل وقيعانى كوزىنىڭ تىرىسىندە ەلگە جاريا قىلۋعا تىيىم سالعان.
ارينە, مۇنىڭ ءبارى ەل ەسىندە قالعان كەيبىر ەرەكشە وقيعالار عانا. ايتپەسە, حازىرەت ەلگە كەرەمەت كورسەتىپ, ارزان اتاق جينايتۇعىن ادام بولماعان. ول كىسىنىڭ مەشىتى, مەدرەسەسى بولعانى, شاكىرت تاربيەلەگەنى, وتە تاقۋا, ەشكىمگە زيان جاسامايتىن اقجۇرەك ادام بولعانى تۋرالى كونەكوز اقساقالدار ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ كەلەدى.
اتا شىراقشىسى
جۇماعازى حازىرەتتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى عاريفوللا بايمۇراتۇلى 2009 جىلدىڭ 25 ماۋسىم كۇنى باتىس قازاقستان وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتىندە «دادەم اتا» جەكە قورىن تىركەۋدەن وتكىزدى. باسىنا كەسەنە كوتەردى. ونى اكەسى بالا كۇنىندە حازىرەتتىڭ زيراتى باسىنا ەرتىپ بارىپ:
«مىناۋ – سەنىڭ اتاڭ! بىراق, بۇل جەردەن سىنىق ينە الام دەپ ويلاما! كەرىسىنشە, قىزمەت قىل!» دەپتى. مىنە, سول اكەسىنىڭ وسيەتىن حازىرەتتىڭ ءۇبىنياز دەگەن بالاسىنان تۋعان جامبوزدىڭ نەمەرەسى عاريفوللا بايمۇراتۇلى ورىنداپ كەلەدى. بىرنەشە جىلدان بەرى وسىندا شىراقشى قىزمەتىن اتقارۋدا. ول قازاق حالقىنىڭ اۋليەگە قۇرمەت, زيارات ادەبى تۋرالى ءبىلۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى كيەلى مەكەندەردى ارنايى كورىپ قايتىپتى. «ارىستانباب, ازىرەت سۇلتان, شوپان اتا, بەكەت اتا سەكىلدى اۋليەلى جەرلەردە بولعان.
بۇگىندە شىراقشىنىڭ ءوز كۇشىمەن, جاناشىرلاردىڭ دەمەۋىمەن زيارات ورنىندا ساۋلەتتى مەشىت, ۇلكەن قوناق ءۇي كوتەرىلگەن. حالىق كۇندە كەلىپ, ابىر-سابىر بولىپ جاتقان كيەلى مەكەندە بۇگىندە ەلەكتر جارىعى مەن تابيعي گاز جەلىلەرى تارتىلعان. اينالا اباتتاندىرىلىپ, سۋبۇرقاق ورناتىلىپ, ورنەكتاستار ءتوسەلگەن, كوشەت ەگىلىپ, زياراتشىلارعا بارلىق جاعدايلار جاسالعان.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
