داعدارىس دەرتىنەن قايتسەك ارىلامىز؟

كەشە VII استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ اياسىندا II دۇنيەجۇزىلىك داعدارىسقا قارسى كونفەرەنتسيا بولدى. وعان كوپتەگەن مەملەكەتتەن ارنايى وكىلدەر قاتىسىپ, قازىرگى زامانداعى بىرنەشە ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان داعدارىستىڭ جاي-كۇيى تالقىلاندى.

«برەتتون ۆۋد كەلىسىمىنىڭ 70 جىلدىعى: دۇنيەجۇزىلىك قارجى جۇيەسىنە دەگەن سەنىمدى قايتا جاڭعىرتۋ» دەگەن تاقىرىپتا ۇيىمداستىرىلعان نەگىزگى جيىندى «Pramerica Investment Management» ۇيىمىنىڭ باسقارما ديرەكتورى ۋسمەن جاك ماندەنگ مىرزا جۇرگىزىپ وتىردى. كونفەرەنتسيانىڭ باستى ماقساتى بۇۇ-عا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى عالامدىق داعدارىسقا قارسى كونتسەپتسيانىڭ جوسپارىن قۇرۋ بولىپ تابىلادى.

كونفەرەنتسيادا ءبىرىنشى بولىپ ءسوز العان قر پرەمەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى – قارجى ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆ: «داعدارىس سالدارىنان قارقىندى دامۋ ۇستىندەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى ەداۋىر تۇرالاپ قالدى. ويتكەنى, نارىقتاعى بارلىق ونىمگە سۇرانىس تومەندەپ, ءوندىرىس قارقىنى ايتارلىقتاي باسەڭدەدى. وسى جاعدايدى ەسكەرگەن دۇنيەجۇزىنىڭ ساراپشىلار قاۋىمداستىعى جاھاندىق ۆاليۋتا جۇيەسىن تالقىعا سالىپ, قارجىلىق ەكونوميكالىق داعدارىستى اينالىپ ءوتۋ ماقساتىندا وسى سەكىلدى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ تۇرۋدىڭ ۇلكەن ماڭىزعا يە ەكەنىن مويىندادى. سول سەبەپتى, بۇگىنگى كۇنى ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جاھاندىق رەفورما جاسايتىن كەز كەلدى» دەدى.

بۇدان كەيىن برەتتون-ۆۋدستى جاڭعىرتۋ كوميتەتىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى مارك ۋزان بايانداما جاساپ, الەمدىك ساراپشىلاردىڭ باسىن ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا قوسىپ, كەز كەلگەن ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلاتىن وسىنداي جيىنداردى ءجيى وتكىزىپ تۇرۋ ءبىزدىڭ باستى مىندەتتەرىمىزدىڭ بىرىنە اينالۋى قاجەت ەكەنىن ايتتى.

سونداي-اق, مارك ۋزان: «دۇنيەجۇزىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان سول ءبىر ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ەتەك الۋى, ەڭ الدىمەن, مەملەكەتتەردىڭ ىشكى قۇرىلىمىنا بايلانىستى. ال, داعدارىسقا ۇرىنعان كەز كەلگەن مەملەكەت باسقالارمەن دە بىتە بايلانىساتىن بولعاندىقتان, ونىڭ كەرى اسەرى وزدەرىنە عانا تيەدى دەپ ويلاماۋىمىز كەرەك. مىسالى, ءجىو-نەن تۇسكەن پايدا كوپ بولا تۇرا, ەكونوميكالىق داعدارىستى باسىنان وتكەرگەن بىرنەشە ەلدەر دە بار. سولاردىڭ قاتارىندا دەپ ەۋروپا مەملەكەتتەرى مەن اقش-تى اتاۋعا ابدەن بولادى. ولار سىرتپەن قاتىناس ورناتۋ ارقىلى ءوز ەكونوميكاسىنىڭ تەڭسەلۋىن تەجەپ قالا المادى» دەگەن ءسوزىن سەنىممەن جالعاپ, الداعى جيىرما جىل ىشىندە بارلىق قيىندىقتاردى تولىقتاي جەڭۋىمىزگە بولاتىنىن ايتتى.

كەيىن مودەراتور ۋسمەن جاك ماندەنگ بايانداما جاساعان باقىت سۇلتانوۆتىڭ جاقسى وي تاستاعانىن ايتىپ, جاھاندىق رەفورماعا قارسى ەمەستىگىن ءبىلدىردى. قاتىسۋشىلارعا ول «وسى داعدارىس بارلىق ەلگە ءتان بە؟» جانە «دامۋشى ەلدەردىڭ بارىنە بىردەي اسەر ەتتى مە؟» دەگەن ورتاق ساۋال تاستاپ, وسىلارعا جاۋاپ ىزدەۋگە شاقىردى.

كونفەرەنتسيا جاپونيانىڭ ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى, جاپون بانكى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى كازۋماسا يۆاتانىڭ بايانداماسىمەن جالعاستى. ونىڭ ايتۋىنشا, جاپون حالقى الەمدىك قارجى داعدارىسىنان كوپ نارسە جوعالتقان ەكەن.

«داعدارىس كەزەڭىندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇرالاپ قالعانى سونشالىق, جاپونيا ۇكىمەتى اياق استىنان شەتەلدىك قارجى ورتالىقتارىنان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولىپ قالدى. جاپونيا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ بولجامىنا سەنسەك, ءبىز قازىرگى قارقىنىمىزبەن 15 جىل ىشىندە عانا ەكونوميكامىزدى داعدارىستىڭ داعىنان ءبىرجولا تازارتامىز» دەپ, دۇنيەجۇزىلىك سول ءبىر اۋىر جاعدايدىڭ كەسىرىنەن ءالى دە بولسا ءالسىز كۇي كەشىپ جاتقانىن ايتتى.

جاپونيا ەلىنىڭ وكىلى ءسوزىن اياقتاي سالىسىمەن مىنبەرگە يەل ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاھاندىق ماسەلەلەر جونىندەگى ينستيتۋتتىڭ اعا عىلىمي جەتەكشىسى, ارگەنتينانىڭ بۇرىنعى ەكونوميكا ءمينيسترى ءارى ارگەنتينا ورتالىق بانكىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دوميگو كاۆاللو كوتەرىلدى.

«2008 جىلى باستالعان قارجىلىق داعدارىستىڭ ەلەسى بۇگىنگى الەمنىڭ ءىشىن ءالى كەزىپ ءجۇر. ەكونوميكا سالاسىنىڭ كەيبىر ساراپشىلارىنا سەنسەك, بۇل توقىراۋ ءالى دە بىرنەشە جىلدارعا سوزىلادى. ءوزىمنىڭ پايىمداۋىمشا, بۇنىڭ باستى سەبەبى ادامزاتتىڭ دامۋعا دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ شاپشاڭدىعىندا جاتقان سەكىلدى. بىراق, ارينە, ودان قورقىپ, العا باسۋدان ۇرىكپەۋىمىز كەرەك. كەرىسىنشە, كەز-كەلگەن داعدارىستىڭ الدىن الۋدى جان-جاقتى ويلاستىرا وتىرىپ, جارقىن بولاشاققا ۇمتىلا تۇسەيىك» دەگەن دومينگو كاۆاللو ىشكى ۆاليۋتانىڭ قۇلدىراۋى دا ەل ەكونوميكاسىنىڭ تەجەلۋىنە ىقپال ەتەتىنىن تاريحي مىسالدارمەن وزىنشە دالەلدەپ باقتى.

ونىڭ سوزىنە سالساق, ارگەنتينانىڭ 2002 جىلعى جاعدايى, سونداي-اق, ۋرۋگۆاي مەن گرەكيانىڭ توقىراۋدى باسىنان وتكەرگەنى – ءبارى-ءبارى اتالعان مەملەكەتتەر ۆاليۋتالارىنىڭ باعاسى تىم تومەندەپ كەتكەندىگىنەن.

فۋاد سينيورا دا ءوزىنىڭ ويىن ورتاعا سالىپ, بايانداماسىندا قاشاندا الەمدىك داعدارىستىڭ الدىن الۋ مۇمكىندىگى بولاتىنىن ءسوز ەتتى. ول – ليۆان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2005-2009 جىلدارداعى پرەمەر-ءمينيسترى.

«شىنى كەرەك, الەمدىك ەكونوميكا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراعان سوڭ, قايتەرىن بىلمەي داعدارىپ قالعان ەلدى كوردىك. ونىڭ سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. ءوز باسىم سوڭعى ۋاقىتتاردا پايدا بولعان ستاندارتقا ساي كەلمەيتىن اقش-تاعى نەسيەلەۋ جۇيەسىن كىنالايمىن. ول الدىمەن ەۋروپاعا, ىلە-شالا قارت قۇرلىق ارقىلى بۇكىل الەمگە كەرى اسەرىن تيگىزدى.

بارلىق مەملەكەتتەردىڭ دامۋ جولىنا تۇسكەنى ءبىزدى قۋانتادى. بىراق بولۋى مۇمكىن ءاربىر قاۋىپتەن ساقتانۋدى دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قالاساق تا, قالاماساق تا, ەكونوميكالىق داعدارىس قايتا اينالىپ سوعۋ مۇمكىن» دەگەن فۋاد سينيورا باتىس ەلدەرىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى ساياسي شيەلەنىسكە نەمقۇرايلى قاراپ وتىرعانىن اشىق سىنعا الدى.

«بۇگىنگى كۇنى باتىستىق ءبىراز ەلدەر تاياۋ شىعىسقا تەك قانا اشكوزدىكپەن قاراپ وتىر. جەراستى قازبا بايلىقتارى ءۇشىن كوز الارتقاندار وسى ادەتىنەن ارىلسا, تۇرالاپ جاتقان عالامدىق ەكونوميكانىڭ تۇراقتى قالپىنا ەنۋىنە ءوزىم-اق كەپىلدىك بەرە الامىن. ويتكەنى, يزرايل مەملەكەتىنىڭ پالەستيناعا ءالسىن-ءالسىن الىمجەتتىك جاساۋى بۇكىل اراب الەمىنىڭ دامۋىنا ءسال بولسا دا سالقىنىن تيگىزىپ جاتىر. بىراق, سوعان قاراماستان تاياۋ شىعىستاعى كوپتەگەن ەلدەردەن وركەنيەت جولىندا العا ۇمتىلىستى بايقايمىز. ەشكىم ەشقاشان ءبۇتىن ءبىر قوعامدى اشسا – الاقانىندا, جۇمسا – جۇدىرىعىندا ۇستاۋعا ءتيىستى ەمەس. سول سياقتى پالەستينا تۇرعىندارى دا بوتەن ءبىر ەلدىڭ بودانىندا بولۋدى قالامايدى. مىنە, وسىعان بايلانىستى باتىس ەلدەرىنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا: جاھاندىق قارجى داعدارىسىنا تاياۋ شىعىستاعى جاعداي دا اسەر ەتەدى. 300 ملن حالقى بار جەرگە بەيبىت كوزقاراسپەن قاراساڭىزدار عانا كۇللى ادامزات بولىپ كەز-كەلگەن قيىندىقتى جەڭە الامىز» دەدى ول.

باياندامالار لەگىن ودان ءارى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى دانيەل حەللەر جالعادى. ول اقش تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى از-كەم ماعلۇمات بەرىپ ءوتتى. حەللەردىڭ ايتۋىنشا, وباما ەلىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى بۇرىنعىعا قاراعاندا 2006-2013 جىلدارى ءوز قارقىنىن باسەڭدەتىپ العان. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن ولار بەلگىلى ءبىر نەگىزدە قۇرىلعان قىسقا مەرزىمدى جانە ۇزاق مەرزىمدى جوسپارلاردى قولعا العان. ينفراقۇرىلىم مەن ەكونوميكالىق تازا ونىمدەرگە كوڭىل بولە وتىرىپ, داعدارىستىڭ كۇشىن ءبىرجولا جويۋدى ماقسات ەتكەن ەكەن.

سوڭعى باياندامانىڭ كەزەگى قر ۇلتتىق بانكى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دانيار اقىشەۆكە بۇيىردى. ول ەلىمىزدىڭ العا قويعان ايقىن ماقساتتارىن بايانداپ, ەكونوميكاعا ازىرگە كەلىپ-كەتەر قاۋىپتىڭ جوقتىعىن ايتتى جانە قازاقستان, بەلورۋسسيا, رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ىقپالداستىقتا قۇرىلعان كەدەندىك وداقتىڭ ەل ەكونوميكاسىنا وڭ اسەرى بار ەكەنىن ءتۇسىندىردى. اقىشەۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل وداق كەز كەلگەن داعدارىستىڭ الدىن وراۋعا كومەكتەسەدى. سونىمەن قاتار, ول قازاقستاننىڭ قاشاندا حالىقارالىق ستاندارتتاردان ۇلگى الاتىنىن ايتىپ ءوتتى.

جيىن سوڭىندا قاتىسۋشى تاراپتاردان سۇراقتار قويىلىپ, ءوز ىسىنە جاۋاپتى ساراپشىلاردىڭ جاۋابى ەستىلدى.

نۇريسلام قۇسپانعالي