كۇلتەگىن بابامىز سارىارقا دالاسىنا دەيىن كەلگەن
– ءCىز قازاقتىڭ كەم دەگەندە ەكى جارىم مىڭدىق تاريحى بار دەيسىز. سول ەكى جارىم مىڭ جىلداعى قازاقتىڭ استانالارى تۋرالى نە بىلەمىز؟ «استانا» دەگەن ۇعىم قاشان قالىپتاستى؟
– قازاق حالقىنىڭ تاريحى ۇزاق. بىراق سەنىمدى جازبا دەرەكتەرىنە نەگىزدەگەندە ول ەكى جارىم مىڭ جىلعا بارادى. ونىڭ ارعىسى جايلى بىردەمە دەۋ قيىن. بىراق قىتايدىڭ «شى جي» جانە «حان» كىتابىنا, سونىمەن بىرگە گەرودوتتىڭ تاريحي كىتاپتارىنا نەگىزدەگەندە ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن كونە كوشپەندى تايپالار, اتاپ ايتقاندا, ساقتار, ۇيسىندەر, ۇلى يۋزيلەر ءومىر سۇرگەن. ولاردىڭ تاريحى جوعارىدا اتالعان جازبا دەرەكتەرىندە ناقتى جازىلعان. كونە كوشپەلى تايپالار مۇندا وزدەرىنىڭ ساياسي بيلىگىن قۇرعان. ياعني مەملەكەت قۇرعان. قىتاي دەرەكتەرى اتالعان كونە ەتنوستاردى جازعان كەزدە ولاردى مەملەكەت دەپ اتايدى.
ال استانا دەگەن ۇعىمعا كەلەتىن بولساق, كونە تۇركىلەر وزدەرىنىڭ مەملەكەتىن تۇراقتى جەر اۋماعىمەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ, جازعى جانە قىسقى وردالارىن قۇرعان. ادەتتە, كوشپەندى حالىقتاردىڭ ەلورداسى – وردا كەنتى جازعى جانە قىسقى بولىپ بولىنەدى. سونداي وردا كەنتتەردىڭ ءبىرى كادىمگى استانا قالاسى دەپ اتالعان.
– سوندا تاريحتا استانا دەگەن قالا بولعان با؟
– ءيا. استانا كونە شاھارى – كونە يدوحو مەملەكەتىنىڭ ەلورداسى بولعان. ول – ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءVىىى عاسىرىنان باستاپ گۇلدەنگەن قالا. كونە ءتۇركىلەردىڭ قىستىق ەلورداسى. كونە تۇركىلەردىڭ انا وتانى, تۋىپ-وسكەن جەرى – بوعدا الاتاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن ويپاتتا ورنالاسقان. ول جەر قازىر تۇرفان ويپاتى دەپ اتالادى. تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن بولعاندىقتان, وندا بۇگىندە ءجۇزىم شارۋاشىلىعى جولعا قويىلعان, ءجۇزىمنىڭ جۇزدەن استام ءتۇرى وسىرىلەدى. ال استانا قالاسى سول كونە تۇركىلەردىڭ قىستىق ورداسى بولا تۇرىپ, جازدىق ورداسى كونە بەسبالىق قالاسى بولعان. قىتايلار ونى بەيتيڭ دەپ اتاعان. ول بوعدا تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. ونداعى تۇرىكتەردىڭ كوپشىلىگى قىستىگۇنى كيىز ۇيمەن شىعاتىن بولعان. سول ءۇشىن ولار كليماتى جايلى, جىلى جەرلەردى تاڭداعان. جالپى, تاريحتا تۇرفان, حۋاڭقى القابى, حاشي ءدالىزى, سىرداريانىڭ بويى, بالقاش بويى, قاراتاۋ القاپتارى – كوشپەندى حالىقتاردىڭ قىسقى ورداسى بولعان جەرلەر. ال جازدا ولار سارىارقا سياقتى سالقىن, ساۋىرلى القاپتاردى تاڭداعان. ەجەلگى زاماندا قازاق جەرى بۇكىل تۇركى ەتنومادەني كەڭىستىگى ءبىر-بىرىنەن بولىنبەگەن ەدى. بۇل – شىعىستا حينگان تاۋلارىنان, ياعني كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندە كوپ ايتىلاتىن قىدىرحان تاۋىنان, باتىستا ەدىل-جايىققا دەيىنگى كەڭ جاتقان القاپ. ول ءبىرتۇتاس كونە تۇركىلەردىڭ ەتنومادەني كەڭىستىگى بولعان.
– ءبىز تۇركىلەردىڭ الىپ مەملەكەت قۇرعان جەرىن مەكەندەپ وتىرمىز. ال استانا بولسا قازاقستاننىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان. استاناعا كونە داۋىرلەردەن مۇراعا نە قالدى؟
– استانانىڭ ءوزىنىڭ تۇرعان جەرى – كونە بوزوق قالاسىنىڭ جانى. قالامىزدان 17 شاقىرىم جەردە كونە بوزوق قالاسىنىڭ ورنى تابىلىپ وتىر. بىراق ءبىر بوزوق ەمەس, بۇل جەردە – ەسىل مەن نۇرا بويىندا, قورعالجىن كولى ماڭايىنداعى «توعاناستىڭ توقسان ەكى كولىنىڭ» اينالاسىندا كوپتەگەن شاعىن كەنتتەر بولعان. ولار جايلى الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ «ەجەلگى جىر-اڭىزدار» دەگەن كىتابىندا جاقسى ايتقان. وكىنىشكە قاراي, ءبىز سول قالالاردى ءالى تولىق اشا الماي جاتىرمىز. قالا دەگەننەن شىعادى, ول كەزدە قالالار قازىرگىدەي ەمەس, شاعىن ەدى. كەيبىرى ءتىپتى بەكىنىس, ال ەندى بىرەۋلەرى كەرۋەن جولدارى بويىنداعى بەكەت سيپاتىندا بولعان. ادامدار جىل ون ەكى اي تۇراتىن وڭتۇستىكتە عانا ۇلكەن قالالار بولۋى مۇمكىن, ساۋران, تاراز, يسفيدجاب, شاش سياقتى قالالار. ويتكەنى وندا كليمات قولايلى. ال سارىارقانىڭ تابيعاتى وعان كەلمەيدى. بۇل جەردى جاز كەزىندە مەكەندەپ, قىستا ءبىرلى-جارىم ادامدى كۇزەتكە قالدىرىپ, ەل جىلى جاققا كەتىپ قالىپ وتىرعان. بوزوق قالاسى دا سونداي ەدى.
استانانىڭ ماڭايى تاريحي جادىگەرلەرگە تولى. مىسالى, ەرەيمەنتاۋدا تۇركىلەردەن قالعان بالبال تاستار, كونە قورىمدار بار, قازىرگى كەزدە ارحەولوگيالىق اشۋلار جاسالىپ جاتىر. بۋرابايدى ايتاتىن بولساق, ول ءتىپتى قازاق حاندىعىمەن تىعىز بايلانىستى, ابىلاي حاننىڭ ورداسى تۇرعان جەر. ونىڭ ءبىر شەتىندە ەرتە زامان مادەنيەتىنىڭ بەلگىلەرى – بوتاي مادەنيەتىنىڭ ىزدەرى جاتىر. «توعاناستىڭ توقسان ەكى كولى» بويىنداعى شاعىن قالالاردىڭ ىزدەرى دە تاريحي مۇرالارىمىز دەۋگە بولادى. ءبىر شەتىمىزدە ۇلىتاۋ مادەني ءماسسيۆى بار. ول جەردە دومباۋىل, جوشى حان كەسەنەلەرى تۇر. ەرتە زامانداعى كونە قولا, مىس كەندەرىنىڭ ورنى بار. ءبىز ونى ءالى اشىپ كورسەتە الماي وتىرمىز.
– دەمەك, جەزقازعان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە عانا ەمەس, ەرتە زاماندا دا كەن ورنى بولعان با؟
– ءيا, قازىر دە ولاردىڭ ورنى ساقتاۋلى. وسىنداي قاداۋ-قاداۋ مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىز بار. وكىنىشكە قاراي, ولاردىڭ ءبىرازى تىڭ يگەرۋ كەزىندە جويىلعان, ءىرى قۇرىلىستاردىڭ ىرگەتاسى رەتىندە قالانىپ كەتكەن. ءبىز وسىلاي كوپ ەسكەرتكىشتەن ايىرىلىپ قالىپ وتىرمىز.
وسى جەردە «اقساق قۇلان» اڭىزى پايدا بولعان
– ارحەولوگيالىق, ياعني ماتەريالدىق تۇرعىداعى مۇرالارعا توقتالدىڭىز. ال رۋحاني جاعىنان استاناعا نە قالدى؟
– ءبىزدىڭ استانا تۇرعان جەر – كونە سارىارقا كوپتەگەن اڭىز-جىرلارعا ارقاۋ بولعان. دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ساياحاتشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە, مىسالى, پلانو كارپينيدىڭ جازبالارىندا, «تاريحي راشيديدە», «تاريحي جاھان كۇشى» ەڭبەكتەرىندە بار. جوشىعا بايلانىستى كوبىرەك جازىلعان, اسىرەسە. جوشى حاننىڭ وسى سارىارقادا وردا تىككەنى, كەيىن كەتىپ قالعانى, قالاي دۇنيەدەن وتكەنى, وسى جەردە «اقساق قۇلان» اڭىزى پايدا بولعانى – ءبارى بەلگىلى. ال ءبىز سول اڭىزدى ءىلىپ الىپ, سونىڭ نەگىزىندە استانا ماڭىنان جوشى حاننىڭ ورداسىن نەگە جاساقتامايمىز؟ وعان تولىق قۇقىمىز بار عوي.
– بوزوقتى شە؟ ءبىز تاياۋدا بارىپ كوردىك, بوزوقتىڭ ورنى دا ءدال قازىر ەلەۋسىز جاتىر. تاريحتى بىلمەيتىن ادام «بوزوق» دەگەن جازۋى بار تاقتايشانى كورمەسە, ول جەردىڭ ارحەولوگيالىق قالاشىق ەكەنىن دە بىلمەيدى. بىراق سول جەردەن ارحەولوگيالىق مۋزەي اشامىز دەپ وتىرمىز. ول مۋزەي كىسى قىزىعاتىن ورىن بولۋى ءۇشىن قانداي ۇسىنىس قوسار ەدىڭىز؟
– بوزوققا الدىمەن جاقسىلاپ جول سالۋ كەرەك. جولدىڭ بويىن, كەشەننىڭ ماڭىن اباتتاندىرۋ قاجەت. ول جەردى ماعىنالى, قىزىقتى نىسانعا اينالدىرۋ ءۇشىن تەك بوزوقتى كورسەتۋ ازدىق ەتەدى. رەستاۆراتسيالاپ, بوزوقتىڭ ماكەتىن جاساپ, سونىڭ جانىنا بوزوقپەن قاناتتاس ورتاعاسىرلىق قالالاردى, مىسالى, جاڭاعى جوشى حاننىڭ ەسكەرتكىشىن دە تىگۋگە بولادى. سوسىن سول جەرگە قوسىمشا كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اللەياسىن جاساسا جاراسادى. كۇلتەگىن, بىلگە قاعان, تونىكوك ەسكەرتكىشتەرىن جاساتىپ قويۋ كەرەك. بارعاندار تاريحتى سەزىنۋى كەرەك. ول ءۇشىن كەرەمەت سۋرەتشىلەردى, ساۋلەتشىلەردى تاۋىپ, بۇل باستاماعا شىعارماشىلىق تۇرعىدا كەلۋ كەرەك. سولاي بوزوقتى ءارى ەل بارىپ كورىپ, ءارى دەم الىپ, ءارى تاريحتى ءبىلىپ قايتاتىن ورتالىق جاساۋعا بولادى. ارينە, جانىندا جاتقان كولدى دە تازارتىپ, ماڭىنا اعاش ەگىپ, دەمالىس ورنىنا اينالدىرۋ قاجەت. كولدە كەمەمەن, قايىقپەن جۇرەتىن مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. تاماق ىشەتىن ورىندار, بالالار وينايتىن الاڭقاي جاسالسا دا ارتىق ەتپەيدى. بىراق ءبارى دە تاريحي مازمۇندا بەزەندىرىلسە جاقسى بولار ەدى. مۇمكىن جان-جاعىنا كيىز ۇيلەر شوعىرىن تىگىپ, ەتنواۋىل قۇرۋعا, اتقا ءمىنىپ جۇرەتىن ەكزوتيكالىق دەمالىس ورنىن اشۋعا دا بولاتىن شىعار. جالپى, بۇعان كەشەندى تۇردە قاراۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
– بەزەندىرۋ دەمەكشى, بىزدە كەڭەستىك كەزدەگى اتاۋلارمەن اتالاتىن ءدامحانالار بار. كىرسەڭ, كەڭەس داۋىرىنە تاپ بولعانداي كۇي كەشەسىڭ. ال ۇيعىر, وزبەك ءدامحانالارىنا بارساڭ, سول ەلدەردىڭ سالت-ساناسىن سەزىنەسىڭ. سول سەكىلدى «وتىرار», «الاشا», «تۇركىستان» دەگەن سەكىلدى ءدامحانا-مەيرامحانالار بار. وندا كىرسەڭ, تاريحي قالالاردىڭ تىم بولماسا سىنىق ىدىستارىنىڭ سۋرەتىن دە كورە المايسىڭ.
– مەنىڭ ويىمشا, وسىنداي تاريحي اتاۋلاردى يەلەنگەن مەيرامحانا, قوناقۇيلەردىڭ, تۋريستىك بيزنەس نىساندارىنىڭ بارىنە «تاريحي اتاۋدى الدىڭ با, سونىڭ مازمۇنىن كورسەتۋگە ءتيىسسىڭ» دەپ مىندەتتەۋ قاجەت.
جالپى, ءبىزدىڭ استانامىز تەك زاماناۋي عيماراتتاردان عانا تۇرماۋى كەرەك. مۇندا تەرەڭ ماعىنالى تاريحي ءمان جاتقانى ءجون. بۇل جەردە كوگالداندىرۋ, اباتتاندىرۋ, تاريحي-مادەني كەشەندەردى ءسىڭىرۋ قاتار جۇرگەن كەزدە عانا استانانىڭ ءمان-ماڭىزى ارتادى. ايتپەسە, باسقا ەلدەردىڭ ادامدارى عيمارات كورمەي جۇرگەن جوق.
ولارعا بيىك عيماراتتار ونشا قىزىق ەمەس. ءبىز تاريحي دەرەكتەردە كوپ ايتىلاتىن دەشتى قىپشاق دالاسىندا تۇرمىز. دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ قۇدىرەتىن, تاريحي ءمانىن وسى قالاعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك.
مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردەن كۇلتەگىن
تاسىنداعى جازۋلاردى ءبىلۋىن دە تالاپ ەتۋ كەرەك
– ءبىز كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن اكەلىپ, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس عيماراتىنا قويدىق. باستاپقىدا «كۇلتەگىننىڭ كوك تاسى كەلدى» دەپ ءبارىمىز سۇيىنشىلەپ جازدىق, تەلەارنالاردا ايتتىق. استاناعا كەلگەن قادىرلى قوناقتاردىڭ بارىنە ءبىز قانداي ەلدىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن وسى كۇلتەگىن تاسىنا ەرتىپ اپارىپ, ءتاۋ ەتتىك. قويدىق. ال قازىر كۇلتەگىن دەگەن ءسوزدى ونشا ەستىمەيتىن بولىپ بارامىز. وسى تاس ۇمىتىلىپ بارا جاتقان جوق پا؟
– راسىندا, ۇمىتىلىپ بارا جاتىر. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاپسىراتىن كۇلتەگىن اتىندا سىيلىق, ياعني مەدال, سوسىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم كۇنىنە وراي ون كۇن وتكىزىلەتىن دەكادا – كۇلتەگىن وقۋلارى بولماسا, مۇلدەم ۇمىتىپ كەتەردەي بولدىق. بىراق كۇلتەگىن وقۋلارىندا دا قازىر كۇلتەگىن تۋرالى ءسوز بولىپ جۇرگەن جوق. ءبىز كۇلتەگىننىڭ اتىن الىپ, مازمۇنىن الا الماي وتىرمىز.
كۇلتەگىن تاسىن اكەلدىك, قانشاما اقشا جۇمسالدى. ول اقشا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تاريحي سانانى جاڭعىرتۋعا, «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا قىزمەت ەتۋ كەرەك قوي. بىزدە, وكىنىشكە قاراي, ولاي بولماي وتىر. ال نەگىزىندە, وسى تاستىڭ اينالاسىندا كونە تاريحىمىزدى, تەك قانا كونە تاريحىمىز ەمەس, ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانىن ايتىپ, ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرەتىن كەرەمەتتەي ءىس-شارالار تۇراقتى ءوتىپ تۇرۋى كەرەك. عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتكىزىلۋى قاجەت.
بىزگە بابالارىمىزدان قالعان ەكى ۇلكەن تاريحي قۇندىلىق بار, ول ەكەۋى دە مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزى. بىرەۋى ءبىزدىڭ يماندىلىعىمىز, يسلام بولسا, ەكىنشىسى – ءبىزدىڭ ەلدىك تاريحىمىز. يماندىلىعىمىز قۇراننان, ەلدىك تاريحىمىز كونە تۇركىلەر زامانىنان باستالادى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جادىنا اسەر ەتەتىندەي كەرەمەت تۋىندى قالدىرعان. سوندىقتان يماندىلىعىمىزدىڭ نەگىزى قۇران دەسەك, ەلدىگىمىزدىڭ نەگىزى سول كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى بولۋى كەرەك. ەسكەرتكىشتە بوتەن ءسوز ايتىلماعان. ول اتا-بابامىزدىڭ ءتول ءسوزى جانە تەك ەلدىك, مەملەكەتتىك ماسەلەسى ايتىلعان. كونە تۇركى مەملەكەتىن قالاي قۇردى, قالاي ساقتادى, قالاي دامىتتى, قالاي اياقاستىنان جولدان جاڭىلىپ, جات جۇرتتاردىڭ وتارىنا اينالىپ قالدى, سول وتارشىلدىق كەزىندە قانداي بەينەت شەكتى جانە سوڭىنان قايتادان قالاي تاۋەلسىزدىك الدى, بۇگىن ەندى سول تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن ءبىلۋىمىز كەرەك دەگەن ماسەلە جەرىنە جەتكىزىپ ايتىلعان. قاراساڭىز, كۇلتەگىن زامانىندا ەل باسىنان وتكىزگەن تاريح حح عاسىردا قازاقتىڭ باسىندا تاعى دا قايتالانعان سياقتى. ءبىز دە قازىر تاۋەلسىزدىك الىپ وتىرمىز. ەندى وسىنى باياندى ەتۋ ءۇشىن نەدەن ساقتانۋ كەرەك دەگەنگە ءمان بەرۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ بابالارىمىز كوپ سويلەمەگەن, از سوزبەن-اق كوپ نارسەنى تاسقا جازىپ قالدىرىپ كەتكەن. سوندىقتان ءبىز وسى تاسقا قايتا-قايتا ورالىپ تۇرۋىمىز كەرەك.
قازىر, بايقاساڭىز, ءبىز دىنگە كوڭىل ءبولىپ جاتىرمىز. كوڭىل بولگەنىمىز سونشا, اسىرە دىنشىلدەر پايدا بولدى. ال ەندى مىنا تاسقا نەگە كوڭىل بولمەيمىز؟ قازىر تاريح قايتالانىپ جاتىر. ءتونىپ تۇرعان قاتەر كوپ. ءتاتتى سوزىمەن الداپ, جىبەگىمەن ارباپ وتىرعان سىرتقى جاۋ بار اينالامىزدا. دەندەپ كىرىپ تە بارادى ىشىمىزگە…
– كۇلتەگىن زامانىنان كەلە قالعان ەلدىك, مەملەكەتتىك سانانى, وتانشىلدىق رۋحتى بۇگىنگى قوعام ازاماتتارىنا دا ءسىڭىرۋ ءۇشىن, رۋحاني ساباقتاستىق ۇزىلمەۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– مەنىڭشە, مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىناتىن ازاماتتاردىڭ بارىنە وسى تاستان بولماعاندا ءتورت-بەس سۇراق قويىلۋى كەرەك. اسىرەسە, مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمعا باراتىن ادامدار ءبىرىنشى يماندىلىق سىناعىنان, ەكىنشى ەلدىك تاريحي سانا سىناعىنان ءوتۋى كەرەك. تاستا جازىلعان ماتىننەن سۇراۋ كەرەك. ونىڭ ماعىناسىن سەزىندىرۋ قاجەت.
– مەديتسينا ماماندارىنان قابىلداناتىن گيپپوكرات انتى سەكىلدى مە؟
– ءيا, سول سياقتى تەستتىڭ ىشىندە كونە تۇركى زامانىنا, كۇلتەگىننىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ ىشىندەگى مازمۇنعا قاتىستى سۇراقتار بولۋى قاجەت. ايتپەسە, قازىر ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر وسى تاستىڭ بارىن دا بىلمەيدى. ءتىپتى كەيبىر تاريحشىلارىمىز دا بىلمەيتىن سياقتى, ستۋدەنتتەرىمىزدى بىلاي قويعاندا. ويتكەنى تاريح فاكۋلتەتىندە كونە تۇركى تاريحى وقىتىلمايدى. مەن «كونە تۇركى داۋىرىنەن ساباق بەرەمىن» دەگەن ءبىر ۇستاز كورگەن ەمەسپىن. تۇركولوگيا بار, ول تاستاعى ءماتىننىڭ ءتىلىن وقىتادى. ال جالپى تۇركى تاريحى, كونە مەملەكەتتەر تاريحى ءپانى جوق.
جالپى, تاريحىمىزدى ەشكىم كەشەندى تۇردە, تولىق بىلمەيدى. بىرەۋى ورتا زاماندى, ءبىرى ەرتە زاماندى, ءبىرى وسى زاماندى زەرتتەيدى. كوپ تاريحشىلارىمىز وسىلاردىڭ ءبارىن بايلانىستىرىپ قاراي المايدى. سول سەكىلدى بۇگىنگى زاماندى زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشىلارىمىز تىم كوپ. ال بۇگىنگى زاماندى ايتا بەرگەننەن نە شىعادى؟ ارعى جاعىڭدى بىلمەسەڭ, تەرەڭ تامىرىڭنان قول ۇزسەڭ, تامىرىڭدى بەكەمدەمەسەڭ, قازىرگى مەملەكەتتىك ساناڭ تۇككە تۇرمايدى.
تاريحي سانا قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىر جولى –
تاقىرىپتى كوركەم شىعارماعا ارقاۋ ەتۋ
– ءسىز كۇلتەگىن تۋرالى «ماڭگىتاس» شىعارماسىن جازدىڭىز. يدەيا قالاي تۋدى؟
– «ماڭگىتاستى» جازۋعا ءوزىم تىكەلەي كوزىممەن كورگەن نارسەلەر سەبەپ بولدى. كۇلتەگىن تاسىنىڭ استاناعا اكەلىنۋى رۋحاني تۇرعىدا ۇلكەن وقيعا بولىپ ەدى. ول تاريحي سانانىڭ سىلكىنۋى, رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ باسى بولاتىن. 2001 جىلى 18 مامىر كۇنى كۇلتەگىننىڭ كوك تاسى موڭعوليا جەرىنەن قازاقستانعا اكەلىندى. ارينە, تۇپنۇسقاسى ەمەس, تۇپنۇسقادان اينىتپاي جاپونيادا جاسالعان كوشىرمەسى. موڭعوليا تۇپنۇسقا تاستىڭ ءوزىن بەرمەيدى عوي. سولاي جاپونيادا جاسالعان كۇلتەگىن تاسى – سەۋلگە, سەۋلدەن الماتىعا جەتكىزىلىپ, الماتىدان استاناعا دەيىن پويىزبەن اكەلىندى. وندا دا كۇزەت قويىپ وتىرىپ, قاستەرلەپ الىپ كەلدى. استانانىڭ يگى جاقسىلارى ۆوكزالدا الدىنان شىعىپ قارسى الدى. ۋنيۆەرسيتەتكە اكەپ قويىلعاننان كەيىن پرەزيدەنت ءوزى كەلىپ, تۇساۋىن كەستى. سول كەزدە كوپشىلىك قاتتى قۋاندى. پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن وسى كونە تۇركى ەسكەرتكىشىن جان-جاقتى زەرتتەۋ جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «ورحون مۇرالارى», «ورحون اتلاستارى», «كونە تۇركى جازۋىنىڭ گەنەزيسى» دەگەن كەرەمەت كىتاپتار جارىققا شىقتى. ولاردىڭ ءبارى عىلىمي دۇنيەلەر ەدى. بۇل وقيعا ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. سەبەبى بۇدان 1300 جىل بۇرىنعى كونە بابالارىمىزدىڭ ءوز قولىمەن جازعان, ەشقانداي بۇرمالانباعان ءتول ءسوزى ءبىزدىڭ ورتامىزعا كەلىپ وتىر. نە ايتىلعان ەكەن دەپ قاراساق, مەملەكەتتىلىك تۋرالى, ەلدىك تۋرالى ايتىلعان ەكەن. جانە سولاردىڭ ءبارى بۇگىنگى مەملەكەتتىگىمىزبەن بايلانىستى سياقتى. بىزگە ايتىپ وتىرعانداي. سوندىقتان مەن كونە تۇركى بابالارىمىزدىڭ تاريحى تۋرالى ىزدەنە باستادىم, ماقساتىم وسى روماندى جازۋ ەدى. ەكى جىل ۋاقىتىمدى ارناپ, جازىپ شىقتىم.
– ءسىز جازۋشىسىز ءارى عالىمسىز. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن العان سۇحباتىمىزدا تاريحتى ناسيحاتتاۋدىڭ بىرنەشە جولىن ايتىپ ەدىڭىز.
– ءيا, تاريحتى ناسيحاتتاۋدىڭ بىرنەشە جولى بار. ارينە, «مەن تازا عالىممىن, مەنىڭ جازعانىمدى وزدەرى وقىپ السىن» دەپ وتىرا بەرۋگە بولادى. بىراق سەنىڭ قاتاڭ تىلمەن جازعان تاريحي ەڭبەگىڭدى جەكەلەگەن عالىمدار عانا وقيدى. جالپى ەل وقىعانىمەن, تۇسىنبەۋى مۇمكىن. سوندىقتان مەن تاريحتى ءارتۇرلى جولمەن وقىرمانعا جەتكىزۋ كەرەك دەپ ويلادىم. مىسالى, مەن كونە تۇركى ءداۋىرى تۋرالى ەكى مونوگرافيا جازدىم. ءبىرەۋى – كۇلتەگىن تاسى عىلىمي تۇرعىدا تالدانعان «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى», ەكىنشىسى «كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندەگى قىتاي جازبالارى» دەپ اتالادى. ەكەۋىنىڭ دە ءتىلى اۋىر, ويتكەنى تازا عىلىمي ەڭبەكتەر. ولار ونشا وقىلمادى. ال «ماڭگىتاستى» جازعانىمدا الدىڭعى كىتاپتا ايتا الماعان نارسەلەرىمدى, ياعني تاريحتى ءتىل ءبىتىرىپ, جان ءبىتىرىپ, حالىققا تىكە جەتەتىندەي ەتىپ جازدىم. ول ادەبي-كوركەم شىعارما بولعاندىقتان كوبىرەك وقىلدى.
ال جالپى تاريحتى جەتكىزۋدىڭ بىرنەشە فورماسى بار: قاتاڭ عىلىمي ستيل, ادەبي ستيل, ءۇشىنشىسى – قازىرگى زامانداعى ءتۇرلى كينوفيلمدەر, انيماتسيالىق جانرلار ارقىلى جەتكىزۋ. وسىنىڭ بارىندە حالىق ءوز قاجەتىن الادى. ءبارى دە حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن وسىرۋگە قىزمەت ەتە الادى.
– قويشىعارا سالعاراۇلى ءبىر سۇحباتىندا ءوزىنىڭ ەرتەدەن جازۋشى بولۋدى ارمانداعانىن, بىراق بەرتىندە دوسى اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز «سەن ەكەۋمىز دە وتىزعا تاياپ قالدىق. جازۋشى بولساق, ءارى كەتسە ورتاڭقول جازۋشى بولارمىز. ودان دا قازاقتىڭ جوعىن تۇگەندەيىك. ۇمىتىلىپ بارا جاتقان تاريحىن, سالت-ساناسىن جازىپ, ۇرپاققا جەتكىزەيىك» دەگەنىن, سول دوسىنىڭ كەڭەسىمەن تاريحقا كوبىرەك دەن قويىپ كەتكەنىن ايتىپ ەدى. ال ءسىز جازۋشى بولۋدى بالا كۇننەن ارماندادىڭىز با؟ تاريحتى كوركەم شىعارما ارقىلى جەتكىزۋدى قاي كەزدەن ويلادىڭىز؟
– مەن اۋەلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىدىم عوي. بىراق ادەبيەت فاكۋلتەتىنە اۋىسقىم كەلىپ, فاكۋلتەت باسشىسىنا ءوتىنىش جازعانمىن. دەكانىمىز ۇيعىر كىسى ەدى. مەنى شاقىرىپ الىپ: «ادەبي تالانتىڭىز بولسا, ول – وزىڭىزدە بار تالانت, نەمەنەگە ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىماقسىز؟ ودان دا تاريحي ءبىلىم الىپ المايسىز با, ول سىزگە تىپتەن كومەكتەسەدى» دەدى. سودان سوڭ «ادەبيەت فاكۋلتەتىندەگىنىڭ ءبارى تاريحتى جاقسى وقىپ شىعادى دەپ ايتا المايمىن, ال تاريحتى جاقسى بىلگەن ادام جاقسى جازۋشى دا بولا الۋى مۇمكىن» دەدى. سول ءسوز ماعان اسەر ەتىپ, مەن تاريح فاكۋلتەتىندەگى وقۋىمدى جالعاستىردىم. ءبىراز تاريحي ءبىلىم الىپ الدىم.
اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
