«الدىمەن ەكونوميكا, سودان كەيىن ساياسات» ۇستانىمىن ءاۋ باستان ەڭ باستى قاعيدا ەتىپ العان ەلمىز, بۇل وتە دۇرىس باعىت بولعانىنا تالاي مارتە كوز جەتكىزدى. ەكونوميكا وركەندەمەي, مادەنيەت پەن تۇرمىس تا العا باسپايدى, الەۋمەتتىڭ احۋالى جاقسارمايدى. وسى ورايدا ەلىمىزدىڭ جۇرەگى سانالاتىن استانانىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋ كورسەتكىشى قانداي؟ كوزدەگەن مەجەگە قول جەتكىزىپ, نەگىزگى جوسپارلاردى ورىنداي الدىق پا؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن استانا قالاسى ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ باسقارماسى ۇسىنعان كورسەتكىشتەردى سارالاپ كورگەن ەدىك.
بۇگىنگى تابىس كەشەگى ەڭبەك جەمىسى
حالىقتا «ادال ەڭبەك ايدالاعا كەتپەيدى» دەگەن ءسوز بار. شىنىندا دا, ىزگى ماقسات, جالپى يگىلىك ءۇشىن توككەن تەر ەرتە مە, كەش پە, ءتۇبى اقتالادى عوي. سول سياقتى ەلورداداعى ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ وتكەن جىلعى ەڭبەگى, جەتكەن جەتىستىگى بيىل اقتالدى. بىلتىر جىل ىشىندە بۇل سالادا وندىرىلگەن ءونىم كولەمى 389 131,6 ملن تەڭگەگە جەتىپ ەدى. ال بيىلعى التى ايداعى ءونىم كولەمى
173 781,5 ملن تەڭگە شاماسىنان كورىندى. بۇل وندىرىستە توقتاۋ جوق ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. سونىڭ ىشىندە تاماق ونىمدەرىن وندەۋدە بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما ءىلگەرىلەۋ بارى انىق بايقالادى. ماسەلەن, 2015 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىندا وڭدەلگەن ماكارون ونىمدەرى 8784 توننا كولەمىندە بولسا, بيىلعى وسى كەزەڭدە ونىڭ مولشەرى 9349 تونناعا دەيىن ارتقان. ءسۇت پەن كىلەگەي ونىمدەرى وتكەن جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا 55 تونناعا جۋىقتاسا, بيىلعى جىلدىڭ العاشقى بەس ايىندا-اق ءونىم مولشەرى 70 تونناعا جەتىپ جىعىلعان. جالپى حالىق ءبىرىنشى كەزەكتە تۇتىناتىن ۇن ونىمدەرىن وڭدەۋ دە وسىنداي ورلەۋ ۇستىندە. 2015 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا 6759 توننا ۇن وڭدەلسە, بيىلعى وسىنداي مەرزىمدە 7279 توننا وڭدەلىپ, ساۋدا سورەلەرىنە ۇسىنىلعان. مۇنىڭ ءبارى, ارينە, كەشەگى ەڭبەكتىڭ جەمىسى ەكەنى ءسوزسىز. وتكەن جىلى وندىرىسكە جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزىلمەسە, ءوندىرىس تسەحتارى جاڭارتىلىپ, كەڭەيتىلمەسە, بىلتىرعى كورسەتكىشتەن جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ وڭايعا تۇسپەس ەدى.
ينۆەستيتسياعا تارتىمدى قالا
ەلوردانىڭ ەڭسەلى دامۋىندا ينۆەستيتسيانىڭ الار ورنى دا ەرەكشە. ينۆەستيتسياعا تارتىمدى, قولايلى بولۋ دا كەز كەلگەن قالانىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەيتىن باقىت. شەتەلدىك ينۆەستورلار ءبىرىنشى كەزەكتە قالانىڭ دامۋ كورسەتكىشىنە, ساياسي تۇراقتىلىعىنا جانە باسقا جاعدايلارعا باسا نازار اۋدارادى, ساراپقا سالادى.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە, استانانىڭ باعى جوعارى. الەمدە ينۆەستيتسياعا تارتىمدى ساناۋلى قالالاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان, ەلورداعا جىلدا قوماقتى ينۆەستيتسيا قۇيىلىپ وتىرادى. بيىلعى جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن استاناعا نەگىزگى كاپيتالعا قۇيىلعان بارلىق ينۆەستيتسيالار 211 936,3 ملن تەڭگەگە جەتكەن. ارينە, مۇنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك بيۋدجەت, بانكتەردىڭ نەسيە قارىزدارى دا بار. وسىنداي مولشەردەگى قارجىنى ەلوردا ەسەپتى مەرزىمدە ماقساتتى يگەرە بىلگەن.
بيىلعى جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن استانادا 1 134, 3 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي تۇرعىزىلعان ەكەن. بۇل وتكەن جىلدىڭ وسى مەرزىمىمەن سالىستىرعاندا 120,5 پايىزعا كوپ. وسىنىڭ ىشىندە 44,7 مىڭ شارشى مەترى مەملەكەت مەنشىگىنە تيەسىلى بولسا, 975,7 مىڭ شارشى مەترى جەكە مەنشىك, 113,9 مىڭ شارشى مەترى شەتەلدىك مەنشىك بولىپ سانالادى. جالپى العاندا, كاسىپورىنداردىڭ, ۇيىمداردىڭ جانە حالىقتىڭ جەكە قاراجاتى ەسەبىنەن بيىلعى التى ايدا 10 202 پاتەر پايدالانۋعا بەرىلىپ وتىر.
ەلوردانىڭ ساۋدا سالاسىندا دا ءوسىم بار. ساۋدا قىزسا, ساۋدا جاقسى جۇرسە, ونىڭ قىزمەتىنە قاتىسقانداردىڭ ءبارى تابىسقا كەنەلەتىنىن ءومىر كورسەتىپ ءجۇر. ءتىپتى اناۋ ءوندىرىس توقتاپ, جالپى ەكونوميكا تۇرالاپ قالعان توقسانىنشى جىلداردا دا ەل تۇرعىندارى تەك ساۋدامەن جان باعىپ, ساۋدامەن شارۋالارىن تۇزەپ ەدى. استانانىڭ بيىلعى جارتى جىلدىقتاعى
ساۋدا تىرلىگىنە كوز سالساق, ءبولشەك تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى وتكەن جىلعى وسى مەرزىمنەن 98,9 پايىزعا, ساۋدا كاسىپورىندارىنىڭ تاۋار اينالىمى 96,3 پايىزعا, نارىقتارداعى تاۋار اينالىمى 104,9 پايىزعا ارتقانىن كورەمىز. ال تمد ەلدەرىنە ەكسپورتتالعان ءونىم كولەمى 149,8 ملن دوللارعا جەتسە, شەتەلگە شىعارىلعانى 1 237,9 ملن دوللار شاماسىندا ەكەن. يمپورت كولەمى ەكسپورتتان ءبىرشاما تومەن. شەتەلدەن يمپورتتالعان تاۋار 853,2 ملن دوللار شاماسىندا. بۇدان استانانىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساۋدادا ايتارلىقتاي ىلگەرىلەپ كەلە جاتقانىن بايقاۋعا بولادى.
الەۋمەتتىك سالانىڭ الەۋەتى
قالانىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشى شىنايى بولسا, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى دا جاقسى بولارى ءسوزسىز. الەۋمەتتىك نىساندار تۇراقتى جۇمىس ىستەپ, حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلەدى, ءبىلىم بەرۋ, بالالاردى ءتيىستى بازالىق بىلىممەن قامتۋ ويداعىداي ىسكە اسىرىلادى.
ەلوردادا قازىرگى ۋاقىتتا دارىگەرلىك امبۋلاتورلىق-ەمحانالىق مەكەمەلەر (اۋرۋحانالار مەن ديسپانسەرلەردىڭ ەمحانالىق بولىمشەلەرىن قوسا العاندا) رەتىندە 15 نىسان جۇمىس ىستەيدى. بۇعان قوسا, ءتورت مىڭ ورىنعا جۋىقتايتىن 14 اۋرۋحانا تۇرعىنداردىڭ دەرتىنە شيپا بولۋعا تىرىسۋدا. ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ مەكەمەلەرىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى جوعارى دەڭگەيدە. بارىندە دەرلىك جاڭا زاماننىڭ قۇرال-جابدىقتارى ورناتىلعان. سونداي-اق, مەديتسينالىق قوندىرعىلاردى ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرۋعا, سوڭعى ۇلگىدەگى قۇرىلعىلاردى الۋعا باسا كوڭىل ءبولىنەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە, ەلوردانىڭ الەۋەتى زور. حالىققا مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى بىرتىندەپ جوعارىلاپ كەلەدى.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك, ەلوردادا بازالىق ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەر جەتكىلىكتى. قازىرگى ۋاقىتتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن 92 ورتا مەكتەپ جۇمىس ىستەيدى. ولاردا 2015-2016 وقۋ جىلىندا 117 097 بالا ءبىلىم العان. ال مەكتەپكە دەيىنگى بىلىممەن قامتۋ باعىتىندا 166 بالاباقشا جۇمىس ىستەيدى. بۇعان قوسا, 25 شاعىن ورتالىق تا بۇلدىرشىندەرگە مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋگە تىرىسادى. ەلوردادا بولاشاقتا تاعى بىرنەشە ورتا مەكتەپ, بالاباقشا, دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىن سالىناتىنىن قاپەرگە الساق, الەۋمەتتىك
سالادا ىلگەرىلەۋ جالعاسا بەرەتىنىنە سەنۋگە بولادى.
– استانادا 70 مىڭعا جۋىق ادام زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتىلسە, 22 مىڭنان استام ادام مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك جاردەماقى الادى, ارنايى الەۋمەتتىك جاردەماقى 38 501 ادامعا بەرىلەدى. مەملەكەتتىك ارنايى جاردەماقىنى 352 ادام تۇراقتى تۇردە الىپ وتىر. مۇنىڭ سىرتىندا بالا تۋىنا بايلانىستى جانە بالانىڭ ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىنگى كۇتىمىنە وراي مەملەكەتتىك جاردەماقى الاتىندار دا بار, – دەيدى ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ءالىبي جۇماەۆ.
ال ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقپەن سالىستىرعاندا ءتىركەلگەن جۇمىسسىزداردىڭ ۇلەسى 0,5 پايىز عانا ەكەنىن ەسكەرسەك, ەڭبەك نارىعىنداعى احۋال اجەپتاۋىر جاقسارىپ كەلە جاتىر دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
