قازاق حالقى – مىڭداعان عاسىرلار بويى ءاپايتوس كەڭ دالادا ەركىن ءوسىپ, ەرجەتكەن حالىق. سوناۋ عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن رۋحاني قۇندىلىقتارى: ونىڭ ءتىلى, عاجايىپ فولكلورلىق تۋىندىلارى, كەسكىندەمە, قولدانبالى مۇراعاتتارىنىڭ تەرەڭ سيپاتى بۇل حالىقتىڭ ۇلىلىعىن كورسەتسە كەرەك.
قازاقستان – قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا مەكەنى, ەجەلگى قونىسى. بۇل جەردە اتا-بابالارىمىز تۋدى, تۇردى, ءومىر ءسۇردى, ونىڭ توپىراعى – اتا-بابامىزدىڭ كىندىگى كەسىلگەن كەڭ جازيرا جەرى. قازاقستان تاريحىندا اقمولا قاشاندا ەرەكشە ورىن الادى.
19 عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ باسىندا ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا, قاراوتكەل قونىسىنا تاياۋ جەردەن اقمولانىڭ اسكەري بەكىنىسى بوي كوتەردى. بىرنەشە جىلداردان كەيىن مۇندا ءتورت بۇرىشتى كەلگەن بەس بەكىنىستى دالا قامالى سالىندى. ونى سەمەكە حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى, اعا سۇلتان اتانعان قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين باسقاردى. سىرتقى ورتامەن, وزگە ەلدەرمەن بايلانىستى تىكەلەي جۇزەگە اسىرعان ونىڭ قىزمەتى تۋرالى مۇراعاتتا جيناقتالعان قۇندى جادىگەرلەر باياندايدى.
1862 جىلى اقمولا اسكەري بەكىنىسى وكرۋگتىك قالا مارتەبەسىن الادى. مەملەكەتتىك مۇراعات قورلارىندا وسى وقيعانى باياندايتىن, وكرۋگتىك قالانىڭ اشىلعاندىعى تۋرالى, باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازىلعان اقپارات ساقتالعان. سونداي-اق, مۇندا سىرتقى وكرۋگتەر اتاۋلارىنىڭ تۇسىندىرمەسى, ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ اقمولا وبلىسىن بەكىتۋ تۋرالى, باتىس ءسىبىر مەن اقمولا سۇلتاندارى بەينەلەنگەن فوتوسۋرەت, باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اقمولا, قارقارالى جانە اياگوز وكرۋگتەرىندە وتكەن جارمەڭكەلەر تۋرالى جازباسى, پەتروپاۆلوۆسكىدەن پرەسنوگوركوۆ ستانساسىنا دەيىن پوشتا بايلانىسىن اشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى, اقمولا قالاسىندا قوعامدىق بانك اشۋ جونىندەگى بىلدىرمەلەرى بار.
جىلدار وتە كەلە اقمولا قالاسى اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزىن جوعالتىپ, ساۋدا-ساتتىق ىسىمەن داڭقى شىعا باستادى.
وسىعان سايكەس قالانىڭ ودان ارعى تاريحى اقمولا كوپەستەرىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. اقمولادا قونىستانعان العاشقى كوپەستەر مۇندا توبىل, پەتروپاۆل جانە تۇمەن مەكەندەرىنەن كەلدى. جەرگىلىكتى ساۋدا تىزگىنى كۋبريندەر اۋلەتىنىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. ولار ۋاقىت اعىمىنا وراي قالالىق دۋماعا سايلانىپ, قايىرىمدىلىق شارالارىمەن دە اينالىستى.
قالا مەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋدا ەل تاريحىندا «تىڭ ەپوپەياسى» دەگەن اتپەن ەنگەن تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ اتتانىسى ەلەۋلى ءرول اتقاردى.
تىڭ كوتەرۋدى قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وي سۇزگىسىنەن قاراساق, بۇعان رەسپۋبليكانىڭ قوسقان ۇلەسى دە ەلەۋلى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن اقمولا قالاسى تسەلينوگراد قالاسى بولىپ اتاندى. 1961 جىلى كسرو مينيسترلەر كەڭەسى «تسەلينوگراد قالاسىن دامىتۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى, ال 1963 جىلى تسەلينوگراد قالاسىن سالۋدىڭ باس جوسپارى بەكىتىلدى.
مۇراعاتتا جيناقتالعان باعالى قۇجاتتار اراسىنان قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1963 جىلدىڭ 11 اقپانىنداعى «تسەلينوگراد قالاسىن سالۋدى جوسپارلاۋ جانە ونىڭ باس جوسپارىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىسىن, تىڭ ولكەسىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى تسەلينوگراد قالاسىن قايتا سالۋ تۋرالى شارالار جونىندەگى ماتەريالداردى جانە قالا ماگيسترالى جۇيەسىنىڭ باس جوسپارىن تابۋعا بولادى.
تسەلينوگراد قالاسىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان دامىتۋدىڭ 90-جىلدارىنداعى قۇجاتتارى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن, پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋىنان, ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالالاردى دامىتۋدىڭ باستاپقى رەفورمالارىنان سىر شەرتەدى.
قازاق – باتىر حالىق, نامىسشىل حالىق, ەرجۇرەك حالىق. ەل باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعاندا ەرلەرى نامىس وتىن جاعىپ, تۋعان توپىراعىن قاسىق قانى قالعانشا قورعاعانىنا وتكەن تاريح كۋا, كەشەگى سۇراپىل زامان كۋا. XX عاسىردىڭ قۋعىن-سۇرگىنىن باستان كەشىپ, جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ تابالدىرىعىن جاڭعىرعان قالپىندا اتتاعان قازاقستان ءوزىنىڭ بارشا ءتولتۋما بولمىسىن, جارقىن دا باي مادەنيەتىن, عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرىن, قىزىق تا قيلى-قيلى تاريحىن الەم حالىقتارىنىڭ الدىنا جايىپ سالىپ, قۇلدىعى مەن زورلىعى جوق جاڭا ءومىردى جاڭعىرتۋ ءۇشىن, ەڭبەك پەن مادەنيەتتى جاراستىرۋ ءۇشىن جاڭاشا ومىرگە قادام باستى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن تۇستا مەملەكەتىمىز جالپىۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر مەن مۇددەلەردى ەسكەرە وتىرىپ, دەربەس استاناسى جونىندە ءوز تاڭداۋىن جاسادى.
جاسامپاز جەرىمىزدە قازاق مەملەكەتى بەرىك ورنىقتى. سوعان وراي, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا اقمولا قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولىپ جاريالاندى.
ال 1998 جىلدىڭ 6 مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بويىنشا اقمولا قالاسى استانا قالاسى بولىپ اتالدى.
جوعارعى كەڭەستىڭ «تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن الماتىدان اقمولاعا اۋىستىرۋ تۋرالى» شەشىمى قالانىڭ بۇدان ارعى دامۋىنىڭ العىشارتتارىن بەلگىلەپ بەردى. مۇراعاتتا جيناقتالعان 1997 جىلعى مەملەكەتتىك ورگانداردى اقمولا قالاسىنا كوشىرۋ ءتىزىمى مەن مەرزىمى, اقمولا قالاسىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان دامىتۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى, ونى وركەندەتۋدىڭ تۇجىرىمداماسى ءتارىزدى قۇجاتتار وتكەننەن سىر شەرتەدى, جۇزەگە اسىرىلعان سان قيلى مىندەتتەردى ەسكە تۇسىرەدى.
استانانىڭ دامۋىندا 1998 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلگەن قالا تۇساۋكەسەرىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى. مەملەكەتتىك مۇراعاتتا وسىناۋ تۇساۋكەسەرگە شاقىرىلعانداردىڭ ءتىزىمى مەن باسقا دا قۇندى قۇجاتتارى ساقتالعان.
استانا قالاسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسىندەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى قۇجاتتاردىڭ سىرتىندا, استانانىڭ شەكاراسىن قايتا بەلگىلەۋ جونىندەگى قۇجاتتار ساقتالعان.
قالا تاريحىنا بايلانىستى تاريحي جادىگەرلەردى جيناقتاۋ, ىزدەۋ, تابۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا استانا قالاسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەلەۋلى جۇمىستار اتقارىپ وتىر.
مۇراعاتشىلاردىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ومبى وبلىستىق تاريحي مۇراعاتىنا, ورىنبور مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا, تاتارستان ۇلتتىق مۇراعاتتارىنا, پودولسك قالاسىنداعى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق مۇراعاتىنا بارعان ساپارلارى اسا جەمىستى بولدى. بۇل جەردەن سالا ماماندارى ەلىمىزدىڭ, استانانىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن قۇجاتتاردى تابۋعا قول جەتكىزدى. بۇگىندە ولار استانا قالاسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ التىن قورىنا ەنىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسى ءتۇپنۇسقامەن پارا-پار.
ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا تاريحتىڭ وتكەنىنە كوز جۇگىرتىپ, جاڭا تاريحي كەزەڭدەرگە جان-جاقتى باعا بەرە وتىرىپ, رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى بولاشاققا دەگەن ءوزىنىڭ پاراساتتى پىكىرلەرى مەن كوزقاراسىن ءبىلدىردى. «ەكى ءداۋىر تۇيىسكەن ءولىارا شاقتا قازاقستانعا تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ جانە جاڭا يدەيالار ارقىلى بولاشاعىن باياندى ەتە ءتۇسۋدىڭ تەڭدەسسىز تاريحي مۇمكىندىگى بەرىلىپ وتىر… مەن بارشا قازاقستاندىقتار, اسىرەسە, جاس ۇرپاق جاڭعىرۋ جونىندەگى وسىناۋ ۇسىنىستاردىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. جاڭا جاعدايدا جاڭعىرۋعا دەگەن ىشكى ۇمتىلىس – ءبىزدىڭ دامۋىمىزدىڭ ەڭ باستى قاعيداسى» دەپ ەل كەلەشەگىنە ءۇمىت ارتادى.
بالقيا بايماعانبەتوۆا,
استانا قالاسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ ديرەكتورى
