استانا قىزعىلت توپىراقتى, سورتاڭ اۋماقتا ورنالاسقان. مۇنداعى جەر بەدەرىنىڭ ليتوسفەراسى قورشاعان ورتا زاڭدىلىعىنا بايلانىستى قاتتىلاۋ كەلەدى. عالىمداردىڭ دايەكتەرى بويىنشا, جەر ليتوسفەراسى كليماتى جىلى ايماقتاردا جۇمساقتاۋ بولسا, سالقىن جاقتاردا كەرىسىنشە قاتقىلداۋ بولادى ەكەن.
بىلە بىلسەك, استانا – وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ايماق, بۇل جاقتا ۇنەمى جەل سوعىپ تۇرادى. ال جەل كوبىنەسە توپىراق قاباتىن ءجيى الماستىرىپ, قۇرامىنداعى قاراشىرىندىلەردى ازايتىپ جىبەرەدى ەكەن. سول سەبەپتى توپىراق سازدانىپ, سۋ تيگەندە بەتى قاتايىپ كەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاڭبىر سۋىن تەز سىڭىرۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى.
جالپى, اقمولا ءوڭىرىنىڭ تابيعاتى قۇرعاقشىلىققا بەيىم, كوكتەمنىڭ سوڭعى ايى مەن كۇزدىڭ العاشقى ايلارىندا-اق اۋا رايىنىڭ كەنەتتەن تەز سۋيتىنى جەر قاباتىنا دا ايتارلىقتاي اسەرى بار. قىسقا جازدىڭ وزىندە جاڭبىر از بولسا, كوكتەمنىڭ اياعى مەن جازدىڭ باسىندا-اق جەردىڭ بەتكى قاباتى قاتتى قۇرعاپ كەتەدى.
– بۇل جاقتا جاڭبىر ءجيى جاۋعاننىڭ وزىندە ۇنەمى سوعىپ تۇراتىن جەلدىڭ اسەرىنەن توپىراق قاباتى تەز قۇرعايدى. اۋا رايى تەز قۇبىلمالى ايماق. استانا اۋماعىنىڭ ءوزى ءۇش ءتۇرلى توپىراق قاباتىنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان. ماسەلەن, ەسىل وزەنىنىڭ اۋماعى توپىراعىنىڭ بەتكى قاباتى قارا قوڭىر ءتۇستى, ياعني ءشىرىندى ورگانيكالىق زاتتاردان قۇرالعان. ونىڭ قالىڭدىعى دا ءبىرشاما جوعارى. قالانىڭ اۋماعىنان ءارى شىعىپ, اۋەجاي جاققا جۇرگەندە, بۇل ايماقتا قارا قوڭىر ءتۇستى قابات جۇقارا تۇسەدى. قىزعىلت قوڭىر توپىراق قاباتى كەرىسىنشە قالىڭدايدى. ال وڭ جاعالاۋدا قارا قوڭىر توپىراق قاباتى ورتاشا دەڭگەيدە. وسى وزگەرىستەرگە بايلانىستى جەراستى سۋلارى دا ءارتۇرلى دەڭگەيدە كەزدەسەدى. ايتالىق, ەسىل وزەنىنە جاقىن تۇستاردا جەراستى سۋلارى 5-6 مەتر جەردەن كەزدەسسە, قىرلىققا قاراي, سونىڭ ىشىندە اۋەجاي جاعىنان 12-15 مەتر جەردەن شىعادى. جالپى ءوڭىر سورتاڭ, توپىراعى تۇزدى كەلەتىندىكتەن, جەراستى سۋلارى دا اششى بولادى, – دەپ تۇسىندىرەدى «جەر كاداسترى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى» استانا قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ توپىراقتانۋشى-ينجەنەرى گريگوري زۆياگين.
ءتۇرلى وسىمدىكتەردىڭ شىعىمى جاقسى جەردە تىعىزدىعى كۇشتى بولادى دا, توپىراقتىڭ قۇنارسىزدانۋى باياۋ جۇرەدى. جەلدىڭ كۇشى قانشا قۋاتتى بولعانىمەن, جەردىڭ بەتىن جاپقان وسىمدىكتەر توپىراق تۇيىرشىكتەرىنىڭ ۇشىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى, سول سەبەپتەن قۇرامى بەرىك ساقتالادى ەكەن. ال وسىمدىكتەرى از, سيرەكتەۋ جەرلەر جەلدىڭ كۇشىنەن-اق توپىراق تەز توزىپ, ەروزياعا ۇشىرايدى.
– سورتاڭ, سور جەرلەردىڭ بەتكى قاباتىندا قاراشىرىندى دە قالىڭداۋ بولادى عوي. سول سەبەپتەن ونداي اۋماقتاردىڭ جەردىڭ بەتكى قاباتى ەروزياعا ۇشىراي قويمايدى. جەل قانشا كۇشتى بولعانىمەن, توپىراق قاباتىن الماستىرۋعا شاماسى جەتپەيدى. ەسىل وزەنىنەن الىستاۋ قۇرلىققا قاراي جەردىڭ بەتكى قاباتىنداعى وسىمدىكتەر دە سۇيىلا تۇسەدى. ونداي جەرلەردە توپىراقتىڭ قۇرامى وزگەرۋىنە جەلدىڭ كۇشى دە ايتارلىقتاي اسەرىن تيگىزەدى. ءبىر جازعى ماۋسىمنىڭ وزىندە توپىراقتى ەروزياعا ۇشىراتاتىن جاعدايلار ورىن الىپ تۇرادى. قازىر استانا اۋماعىندا ورماندى القاپتار كوبەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنداعى قۇناردىڭ ساقتالۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ تۇر. سونىڭ ناتيجەسىندە استانا اۋماعىنداعى توپىراق قۇرامى جاقسارىپ كەلە جاتىر دەسە دە بولادى. الايدا, جەلدىڭ كۇشىنەن تەز قۇرعايتىنى سول بۇرىنعىشا ساقتالعان. استانا قانشا جاڭبىرلى بولسا دا, مۇندا توپىراق قاباتى تەز قۇرعايدى. بۇل – ايماقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى, – دەيدى گريگوري زۆياگين.
جەلدىڭ قۋاتىنان توپىراقتاعى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ كەمۋى ورىن الاتىندىقتان, قولدان كوگالداندىرۋ, ورمان شارۋاشىلىعىن ورىستەتۋدىڭ ماڭىزى زور دەيدى ماماندار. وسى تۇرعىدان كەلگەندە, استانادا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانى ءسوزسىز. سوندىقتان, بولاشاقتا ەلوردا اۋماعىنداعى توپىراقتىڭ قۇرامى بۇرىنعىسىنان دا جاقسارا بەرەرى كامىل.
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
